Pagduaw sa mga Gorilya sa Bukid
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Tanzania
MGA 320 na lamang kanila ang nagpuyo sa dapit sa bolkano sa utlanan sa Rwanda ug sa Demokratikong Republika sa Congo. Ang laing 300 nagpuyo sa di-masuot nga lasang sa Uganda. Sila ang mga gorilya sa bukid—nahiapil sa labing nameligrong sus-ang mga hayop sa kalibotan!
Ang Amerikanang soologong si Dian Fossey dakog nahimo aron mapukaw ang kabalaka sa publiko bahin sa dangatan niining mga linalanga. Miabot sa Aprika si Fossey sa hinapos sa katuigang 1960 aron pagtuon sa mga gorilya sa bukid. Niadtong panahona kusog silang nagkahanaw ingong resulta sa pagpangilot. Ang maisogong siyentipiko nagpuyo nga samag ermitanyo sa Kabukiran sa Virunga, nga daling nakahigala sa mga gorilyang nagpuyo didto. Si Fossey nagpatik sa iyang mga kaplag diha sa mga artikulo sa magasin ug diha sa librong Gorillas in the Mist. Sa pag-aginod sa panahon, sa mausbawon siya determinado sa pagpanalipod sa iyang balhiboong kahigalaan, nga nakigbugno sa usa gayod ka gubat batok sa mga mangingilot. Ugaling lang, siya nabiktima sa iyang kaugalingong krusada ug gipatay sa usa ka wa-hiilhing mamumuno niadtong 1985.
Kay naaghat sa kalaomang makakita niining malinawong mga linalang sa among kaugalingon, niadtong 1993 ang akong asawa ug ako midesisyon sa pagpangarisgar pagsulod sa puy-anan sa gorilya. Palihog, itugot nga banhawon namo ang among adbentura.
Nagsugod kadto samtang kami gidala sa among mga giya sa usa ka oras nga pagtungas gikan sa tiilan sa 3,700-metros-gihabogong Visoke nga bolkano ngadto sa ngilit sa Volcanoes National Park, sa Rwanda. Samtang kami namahulay nga mahinangpon, gipatin-aw sa among mga giya kon sa unsang paagi magagawi kami uban sa mga gorilya. Gisuginlan kaming walo lang ka bisita kada adlaw ang tugotan sa pagduaw niining linaing grupo sa mga hayop. Kini magpamenos sa risgo nga sila maladlad sa mga sakit ug magsanta usab sa mga pagtugaw sa ilang mga kalihokan.
“Inigsulod nato sa lasang,” usa ka giya nagpahinumdom kanamo, “kinahanglang hinayon nato ang atong mga tingog. Matabangan kita niini sa pagpaniid sa ubang kahayopan ug kalanggaman sa lasang, kay gawas pa sa mga gorilya sa bukid, adunay bulawanong mga unggoy, mga duiker, bushbuck, mga elepante, ug bupalo pa.”
Gipahibalo usab kami nga adunay mga nipay ug mga hulmigas sa parke ug basin kinahanglang molatas kami sa gabonon ug lapokon nga lasang. Ang akong asawa ug ako nagtinan-away. Wala kami masangkapi alang niana! Apan ang mahigalaong mga giya mitabang pinaagi sa pagpahulam kanamog renkot ug botas.
Unya ang among giya misaysay nga ang mga gorilya daling hitakdan sa mga sakit sa tawo ug aron mapanalipdan sila, si bisan kinsa nga may sakit o nahibalo nga basin siya nagdalag mananakod nga sakit kinahanglang magpabilin. “Kon kaubohon o kaatsihon ka samtang kauban sa mga gorilya, palihog pagtalikod sa mga hayop ug paningkamoting matabonan ang imong ilong ug baba,” matod sa usa sa mga giya. “Hinumdomi! Kita maoy mga bisita sa ilang gabonon nga pinuy-anan.”
Igo ang Kaduol Aron Mahikap Sila!
Ang tungason nagkatitip ug nagkatitip. Kami nakaabot sa altitud nga 3,000 metros. Kulang na ang hangin, nga nakapalisod sa pagginhawa, ug mapig-ot ang mga agianan. Apan nalingaw kami sa katahom sa kahoyng hagenia, uban sa pahigda nga pagbukhad sa mga sanga niini, nga naputos sa bagang lumot, mga pako, ug mga orkid. Kini naghatag sa lasang sa samag-paraisong katahom.
Ang mga giya niadtong higayona misugod pagpangita sa luna diin nakit-an ang mga gorilya sa miaging adlaw, bisag ang mga gorilya sa kanunay molakaw sa pagpangitag lab-as nga pagkaon. “Tan-aw didto!” may mituwaw. Nabanig nga lunhawng mga tanom mao ang higdaan, o salag, sa plata-ug-bukobukong gorilya.
“Gitawag na siyag Umugome,” saysay sa giya. “Sa dihang ang usa ka laking gorilya mga 14 anyos na, ang bukobuko mahimong puti nga samag plata. Unya siya isipong lider sa grupo. Ang plata-ug-bukobuko lamang ang makigsanay uban sa tanang bayeng mga gorilya. Ang mga batang mosulay papahawaon dayon! Ugaling, kon ang usa ka kaindig makapatay sa plata-ug-bukobuko, iyang patyon usab ang tanang anak. Unya, ang bag-ong lider mobanos ug magpatunghag mga anak pinaagi sa mga baye sa grupo.”
“Unsa ka taas ang kinabuhi sa gorilya?” nangutana ang usa sa among grupo samtang among gisundan ang mga giya padulong sa usa ka anindot nga kawayanan.
“Abot ug mga 40 anyos” mao ang hinayng tubag.
“Sh! Sh!” may mihunghong, sa midahunog ang kusog nga ngulob. “Unsa man to? Gorilya ba?” Dili, apan ang usa sa mga giya mingulob samag gorilya, nga nagtinguhang maaghat ang usa ka tubag. Duol na gayod diay mi!
Sa pagkatinuod, 5 metros nga distansiya gikan namo, diha ang mga 30 kanila! Kami giingnang moyaka ug maghilom. “Ayaw ninyog tudloa sila,” mihangyo ang usa ka giya, “kay basin maghunahuna sila nga may ginalabay ka kanila. Palihog ayawg singgit. Kon magletrato, paghinayg lakaw ug pag-amping, ug ayawg gamit ug plas.”
Kami may igong kaduol aron mahikap sila! Apan sa wala pay nakatuman sa maong tinguha, usa ka giya mihunghong: “Ayaw silag hikapa!” Igo ra kanang nasulti sa dihang duha ka gagmayng mga gorilya miduol aron sa pagsusi kanamo. Ang giya nagdapi kanilang hinay pinaagig gamayng sanga, ug ang mausisaong mga bata miligid sa hanayhay, nga nagdumogay nga samag mga batang gagmay. Si “Mama” misalga sa dihang ang dula nahimong bangis na kaayo.
Ang plata-ug-bukobuko mitan-aw kanamo gikan sa layo. Sa kalit, siya mipadulong kanamo ug milingkod, pila ra ka metros gikan sa among gilingkoran. Siya dako kaayo ug motimbang gayod ug mga 200 kilo! Okupado kaayo siya sa pagkaon nga wala siya magtagad pag-ayo kanamo, bisan tuod siya nagbantay kanamo. Sa pagkatinuod, ang pagkaon maoy pangunang kalihokan sa gorilya! Ang usa ka plata-ug-bukobuko makakaog abot ug 30 kilong pagkaon sa usa ka adlaw. Ug ang matag hayop sa grupo mapuliki sa pagpangitag pagkaon gikan sa buntag hangtod gabii. Usahay ang usa makakitang sila mag-away tungod sa “madanihong pagkaon” nga ilang nakaplagan.
Ang kinaham nilang pagkaon mao ang ubod sa higanteng tanom nga senecio. Gusto usab nila ang ihalas nga selery, ang mga gamot sa pipila ka tanom, ug ang mga dabong. Usahay maghimo pa silag “ensalada,” nga ang dabong sagolag berdeng kadahonan sa mga sampinit, nipay, galium, ug nagkalainlaing mga gamot ug mokatayng mga tanom. “Nganong ang mga gorilya dili katlan sa nipay nga ilang sakmiton ug hinloan?” may nangutana. Usa ka giya mipatin-aw: “Duna silay bagang panit sa ilalom sa ilang mga palad.”
Nalingaw kami nianang malinawong talan-awon sa dihang, sa kalit, ang dako kaayong laki mitindog, namukpok sa iyang dughan pinaagi sa iyang mga kumo, ug mipagawas sa makalilisang, makapakulbang singgit! Siya mihasmag sa usa sa mga giya, nga mihunong sa hapit na siyang maabot. Mabangison niyang gitutokan ang giya! Apan wala malisang ang among giya. Hinunoa, siya miyaka, mingulob, ug hinayng miatras. Morag gusto lang sa plata-ug-bukobuko nga pakuratan kami sa iyang kusog ug gahom. Tuohi ako, milampos gayod siya!
Niadtong higayona gisenyasan kami sa giya nga kami mangandam sa pagbiya. Nagugol namo ang kapig diyutay sa usa ka oras uban nianang katingalahan, madaitong mga linalang, ingong mga bisita “diha sa gabon.” Bisan pag kadiyot lamang, ang among pagduaw usa sa among labing di-hikalimtang mga kasinatian. Kami nakapalandong gayod sa saad sa Bibliya bahin sa umaabot nga bag-ong kalibotan, diin ang tawo ug mananap permanenteng magdinaitay sa usag usa!—Isaias 11:6-9.
[Mga mapa sa panid 18]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Kabukiran sa Gorilya sa Bukid
DEMOKRATIKONG REPUBLIKA SA CONGO
Lanawng Kivu
UGANDA
RWANDA
APRIKA
Luna Gipadak-an
[Credit Line sa panid 18]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.