Mga Kagamhanan—Nganong Kinahanglanon?

BISAN diin ka tingali niining yutaa may gikahiusahan ka sa tanang tawo​—ikaw sakop sa usa ka kagamhanan. Tingali mouyon o dili ka mouyon sa mga polisa sa inyong kagamhanan, apan lagmit imong angkonong kinahanglanon ang kagamhanan.

Apan ngano man? Nganong ang mga kagamhanan nahimong kinahanglanong bahin sa pagkinabuhi sa tawo sa kaliboang katuigan? Unsa ba ang nagkalainlaing matang sa mga kagamhanan? Unsa ang kaayohan niana nila alang kanimo ingong indibiduwal​—bisan pag tingali dili ka mouyon niana kanila?

Ilabina dihang sa sinugdan ang tawo mihukom sa pagpuyo sa mga siyudad, gikinahanglan ang usa ka matang sa politikanhong pagmando. Ang kinabuhi sa siyudad kinahanglang pagagamhan sa kaayohan sa tanan. Sa pagkamatuod, ang atong pulong “politika” kinuha gikan sa Gregong pulong alang sa “siyudad,” polis, ug sa adhetibong politikos, “sa usa ka lungsoranon.” Siyempre, ang panginahanglan sa usa ka matang sa kagamhanan giila sa mga katilingbang labi pang karaan kay sa karaang Gregong mga siyudad-estado. Kaliboang katuigang miagi, ang Sumer, Ehipto, Israel, ug Babilonya giorganisar ilalom sa nagkalainlaing matang sa pagmando.​—Exodo 18:​13-27.

Ugaling, tingali didto sa karaang Gresya, nga subsob gitawag ang duyan sa demokrasya, nga ang politikanhong pilosopiya gisugdan sa pagpahayag nga labi pang tin-aw ug gipresentar ang bag-ong mga ideya. Ang mga pilosopo, sama kang Plato ug Aristotle, miergo sa maayong mga hiyas sa nagkalainlaing politikanhong mga sistema. Ang punto de vista ni Aristotle mao nga ang politika mao ang siyensiya sa kolektibong kalipay. Siya nagtuo nga ang obra sa kagamhanan o estado mao ang pag-organisar sa usa ka katilingban alang sa kinalabwang kalipay sa kinabag-an. Kanang pasukaranang ideya dayag sa usa ka sukod sa daghang kagamhanan kay ilang gitagana ang hinungdanong mga pasilidad sa kaayohan sa tanang lungsoranon: mga karsada, edukasyon, mga sistema sa imburnal, kapolisan, ug sistema sa hustisya​—sa pagngalan lamang sa pipila.

Sa kaliboang katuigan ang tawo nakaeksperimento sa halos tanang mahunahunaang matang sa kagamhanan ug politikanhong mga pilosopiya​—gikan sa mga monarkiya (nga karon gipulihan ilabina sa mga republika) ngadto sa nagkalainlaing matang sa demokrasya, (nga dayag, pagmando pinaagi sa mga tawo), ug sa nagkadaiyang oligarkiya ug diktadura. (Alang sa kabatbatan sa mga termino, tan-awa ang kahon sa panid 4.) Sukad 1917 atong nakita ang pagbangon sa komunismo, pasismo, ug nasyonal nga sosyalismo (ang partidong Nazi sa Alemanya).

“Ang Panahon sa Maindigong mga Ideolohiya”

Ang kasinatian sa ikakawhaang siglo nagapadayag nga ang arte sa pagmando grabeng gitigi. Sumala sa gisulat ni Propesor Burns diha sa iyang librong Ideas in Conflict: “Nga lagmit kaayo, ang mga historyano sa umaabot molingi sa ikakawhaang siglo ingong usa sa labing hinungdanon sa mga rekord sa katawhan. Pihong mugnaon nila ang hingpit nga mga kabatbatan niini, nga tingali magatawag niining ang Panahon sa Away sa Kalibotan, ang Panahon sa Rebolusyon ug Kontra-rebolusyon, ang Panahon sa Maindigong mga Ideolohiya, o, labi pang yano, ang Panahon sa Kasakit.”

Apan pagaangkonong walay usa ka sistema ang nakapatunghag usa ka kagamhanan nga nagatagbaw sa tanang lungsoranon. Kana ba igo na sa pag-ingong napakyas ang politikanhong mga sistema? Dili sa tanang panahon. Daghang katawhan ang dunay mahakogon o dili-liberal nga motibo nga ang ila lamang linaing pilosopiya ang makatagbaw gayod kanila. Ug unya, kana tingali dili makapahimuot sa kinabag-an. Busa sa unsang paagi kita makasulay sa pagsusi kon may usa ba ka matang sa kagamhanan o politikanhong pilosopiya nga matuod ug kompletong tubag sa mga panginahanglan sa katawhan?

Gihatag ni Jesu-Kristo ang usa ka lagda nga atong ikapadapat usab sa politika: “Ang matag maayong kahoy magapamungag maayong bunga, apan ang matag dunot nga kahoy magapamungag walay-pulos nga bunga . . . Nan, sa pagkamatuod, pinaagi sa ilang mga bunga inyong mailhan kanang mga tawhana.” (Mateo 7:​17-20) Atong ipadapat kanang lagdaa ngadto sa politikanhong mga sistema sa atong ika-20ng siglo uban ang tumong sa pagsubay sa labing mapuslanong matang sa pagmando alang sa tanang tawo.

[Kahon sa panid 4]

Politika​—Ang Nagkalainlaing Matang Niini

Ang mosunod nga mga kabatbatan gikuha gikan sa The American Heritage Dictionary of the English Language ug sa Webster’s New Collegiate Dictionary (1981 nga mga edisyon).

Anarkiya: Ang pagkawalay politikanhong awtoridad sa bisan unsang matang; usa ka mithianong katilingbang nalangkoban sa mga tawong walay kagamhanan ug nagapahimulos sa kompletong kagawasan.

Aristokrasya: Kagamhanan pinaagi sa hamili o pribilehiyadong minoriya o sa alta sosyedad.

Awtokrasya: Kagamhanan pinaagi sa usa ka tawong may walay-limitasyong gahom; pagkadiktador.

Kapitalismo: (Gikan sa “kapital,” bisan unsang matang sa materyal nga katigayonan) Usa ka sistema sa ekonomiya nga gitiman-an sa kagawasan sa kompetensiya sa baligyaan, nga walay pagkontrol sa gobyerno, uban ang mausbawong konsentrasyon sa pribado ug korporasyong pagpanag-iya sa produksiyon ug paagi sa pag-apod-apod.

Komunismo: Usa ka sosyal nga sistema nga gitiman-an sa pagkawalay mga klase ug sa gikahiusahang pagpanag-iya sa paagi sa produksiyon ug panginabuhi.

Demokrasya: Kagamhanan pinaagi sa mga tawo, nga ipatuman sa direkta kaha o sa gipili nga mga representante.

Pasismo: Usa ka sistema sa kagamhanan nga nagapaluyo o nagagamit sa diktadura, sa mahulagwayon pinaagi sa pagtapo sa pagpangulo sa gobyerno ug sa patigayon, inubanan sa ideolohiya sa makig-awayong nasyonalismo.

Peudalismo: Usa ka politikanhon ug ekonomikanhong sistema nga gipasukad sa yutang gipanag-iya sa usa ka sakop sa kondisyong motahod ug moalagad sa usa ka agalon.

Monarkiya: Kagamhanan pinaagi sa usa ka monarko o soberano, sama sa usa ka hari o emperador.

Nasismo: Nasyonal nga Sosyalismo. Ang polisa sa pagkontrolar sa gobyerno sa ekonomiya, rasistang nasyonalismo, ug nasodnong kauswagan sumala sa gipersonipikar sa Nasyonal nga Sosyalismo ni Hitler sa Alemanya (1933-45).

Oligarkiya: Kagamhanan pinaagi sa diyutay ra, ilabina pinaagi sa gamayng pundok sa mga tawo o mga pamilya.

Plutokrasya: Kagamhanan pinaagi sa mga dato.

Republika: Usa ka kagamhanan nga may pangulo sa gobyerno nga dili usa ka monarko ug sa modernong panahon kasagaran usa ka presidente.

Sosyalismo: Usa ka sosyal nga sistema nga niana ang mga prodyuser nagbaton sa politikanhong gahom ug paagi sa paggama ug pag-apod-apod sa mga manggad. Sa Marxista-Leninistang teoriya, ang sosyalismo mao ang materyal nga pasukaranan sa komunismo ug duol nga ang-ang tali sa kapitalismo ug komunismo.

Teokrasya: Kagamhanan pinaagi sa usa ka diyos nga giisip nga magmamando o pinaagi sa mga pari o opisyales nga nagaangkong giuyonan sa Diyos.

Totalitaryanismo: (a) Sentralisadong paggahom sa usa ka awtokratikanhong awtoridad; (b) ang politikanhong pagtuo nga ang lungsoranon angay bug-os magpailalom sa usa ka absolutong awtoridad sa gobyerno.