Pagpaniid sa Kalibotan

Makig-awayong Siglo

“Usa ka dugoong siglo, ang ika-20 may 207 ka gubat, ug ang gibanabanang 78 milyong kinabuhi nahunos niana, nga kapin ug lima ka pilo sa nangamatay sa ika-19ng siglo,” mipahayag ang bag-ong gipatik nga tahong World Military and Social Expenditures 1985. “Dos-tersiya sa mga nasod sa kalibotan, nga naghawas sa 97 porsiento sa populasyon sa kalibotan, labing menos naapil sa usa ka gubat niining sigloha. Sukad sa Gubat sa Kalibotan II misamot ang kabangisan.“ Sa pagkamatuod, nga dili ihapon ang duha ka gubat sa kalibotan, may upat ka pilong nangamatay tungod sa gubat sa 40 anyos sukad sa Gubat sa Kalibotan II kay sa 40 anyos una niana. Ang gidaghanon sa sibil, lokal, ug rehiyonal nga mga away misulbong. Ang relihiyoso ug etnikong mga kawsa sa maong mga away nakaabot sa bag-ong kinatas-ang ihap sa dili pa dugayng katuigan. Ang natad sa panggubatan sa kadaghanang gubat nga gibugno sukad sa 1945 mao ang kanasoran sa Ikatulong Kalibotan, diin ang modernong armas nagbutang sa tanang dapit, bisan unsa ka hilit, nga duol sa natad sa panggubatan. Miuswag ug dako ang nangamatay nga sibilyan. “Ang mga gubat karon labawng peligroso sa kinabuhi alang sa mga dili manggugubat kay sa mga lalaking nagabugno niana,“ matud sa taho.

Makahilong mga Hinungaw

Sa Tinipong Bansa, sa miaging lima ka tuig ang makahilong mga hinungaw nakapatay ug labing menos 135 ka tawo, nakaangol sa 1,500, ug nakaabog sa kapin sa 200,000 gikan sa ilang kabalayan, nagtaho ang Environmental Protection Agency. Kada tuig, adunay mga 1,400 ka dili-tinuyong hinungaw sa makuyaw nga mga kemikal. Ang ahensiya nagbanabana nga duolag 2,000 ka tawo ang makaugmad ug kanser matag tuig tungod sa pagkaladlad niana—halos katumbas sa gidaghanon sa mga tawong nangamatay sa gikabalita kaayong trahedya sa Bhopal, India sa 1984. “May daghang sabutsabot apan diyutayng lihok kon unsaon pagsanta sa susamang mga katalagman,“ matud sa The New York Times.

Ang Papel sa Alkohol Diha sa Krimen

Ilado kaayo ang mga resulta sa pagmaneho samtang hubog. Apan komosta ang papel sa alkohol diha sa ubang krimen? Ang usa ka bag-ong taho gikan sa Buro sa mga Estadistika sa Hustisya sa T.B. nagpakitang 68 porsiento niadtong nahukmang sad-an sa pagpatay, 62 porsiento niadtong nahukmang sad-an sa pag-atake, ug 49 porsientong niadtong nahukmang sad-an sa pagbuno o pagsulay sa pagbuno nakainom daan. Sa katibuk-an, 54 porsiento niadtong nahukmang sad-an sa mabangisong mga krimen miangkon nga sa pagkomitir niana sila “hubog gayod“ o “hubog kaayo.“ Bisan alang sa dili-mabangisong mga sala, sama sa publikong pagsamok ug panglungkab, 48 porsiento niadtong nahukmang sad-an nakainom ug alkoholikong ilimnon sa wala pa himoa ang krimen. Ang surbi sa halos 6,000 ka priso sa mga 400 ka bilanggoan sa tibuok nasod giingong naghawas sa kapin sa 223,000 ka tawong napriso sa lokal nga mga prisohan sa nasod sa maong panahon.

“Ekonomiyang May Sobrang Suplay”

“Sa tibuok kalibotan, sa kanasorang ugmad ug dili-ugmad, ang mga prodyuser sa tanang matang sa mga industriya nagagamag labaw kay sa mapalit sa mga pumapalit, nga nagmugnag bag-ong ekonomiya sa kalibotan—ekonomiyang may sobrang suplay,” matud sa The New York Times. “Ang sobrang kadagaya nagpuli sa kanunayng kanihit sa katuigang 1970. Anaa ang nagauswag nga mga pondo sa materyales, wala kaayo magamit ug nanimahong-naptalinang mga pabrika ug dagko kaayong tuboran sa walay-trabahong mga mamumuo.” Ingong resulta, ang pagpanalipod sa mga prodyuser o protectionism nahimong kasagaran diha sa daghang industriyal nga kanasoran, nga nakapalisod sa kanasoran sa Ikatulong Kalibotan sa pagbaligya sa ilang mga manggad. Ug samtang ang mga prisyo napugos sa pag-us-os, kining mga nasora mipauswag sa ilang produksiyon, sa paglaom nga mabawi ang kapildihan sa kinitaan—sa ingon nakadugang sa sobrang suplay.

Labing Hinay nga Pagtubo

Ang Uropa karon may labing hinay nga pagtubo sa populasyon sa kalibotan, matud sa Alemang mantalaang Frankfurter Allgemeine Zeitung. Tali sa 1975 ug 1980 ang tinuig nga tubo mius-os gikan sa aberids nga mga 0.8 porsiento ngadto sa 0.4 porsiento. Ginadahom sa mga eksperto sa populasyon nga magpadayon ang pagkunhod—nga moabot ug 0.26 porsiento sa pagkatapos sa siglo ug mawalay tubo sa pagkatuig 2025. Ang Aprika, sa laing bahin, may labing kusog nga pagtubo. Kini mitaas gikan sa 2.1 porsiento sa 1950 ngadto sa 3.0 porsiento sa 1980, ug gidahom nga kini moabot sa 3.1 porsiento sa pagkatuig 2000. Sa katibuk-an, ang populasyon sa kalibotan dill kusog ug pagtubo kay sa nangagi. Kini karon nagauswag sa proporsiyon nga 1.7 porsiento matag tuig, nga nagadugang ug mga 80 milyong tawo.

Ang Panulondon sa Gubat

Ang masulob-on, nadaot nga kinabuhi ginaatubang sa mga bata sa Beirut, matud sa The West Australian sa Melbourne. Bisan karon, ang mga batang nagtuon sa paglakaw makaila tali sa nagsingabot ug nagpalayo nga mga bala, tali sa nagkalainlaing matang sa buto. “Ang usa mahibulong kon sama unya sa unsa kining mga bataa inigkadako nila, tungod sa tanang kangil-ad nga nagalibot kanila,” matud sa magtutudlo sa gagmayng bata sa Beirut si Iman Khalife. “Ang ilang mga estorya nasentro sa mga salipdanan, mga pagbuto, mga gubat ug pakig-away, mga pagkaputol sa koryente ug kanihit sa tubig.” Siya miingong ang paboritong dula sa tres ug kuwatro-anyos nga kabataan nga iyang ginatudloan mao ang “Gubat,” nga niana sila mosanong nga daw may mibuto nga kanyon sa duol. Ang gulanggulang nga mga batan-on apektado usab. “Dili ako makatulog kon dili ako makabatig mga tingog sa buto,” matud ni Ghazi Sabbagh, usa ka 20-anyos nga estudyante sa unibersidad. Busa aron makatulog dihang mohunong ang away, iyang patokaron ang rekording nga iyang gihimo sa mga mortar, buto sa pusil, ug mga granada.

Labi Pang Kusganong mga Pasidaan Kontra sa Sigarilyo

Ang unang pasidaan sa 1966 miingong “ang sigarilyo basin makadaot sa imong lawas.” Ang ikaduha, sa 1970, miingong kini maoy peligroso sa lawas. Karon, sa 1986, ang mga pakete sa sigarilyo magdalag upat ka bag-ong pasidaan gikan sa siruhano heneral sa T.B., nga magpahayag nga ang aso sa sigarilyo dunay carbon monoxide; makapahinabog kanser, sakit sa kasingkasing, ug emphysema; makadaot sa gibuntis nga bata ug makapakomplikar sa pagmabdos; ug ang pag-undang karon makapakunhod ug dako sa maong mga riyesgo. Ang bag-ong mga pasidaan, nga ang matag usa magapahayag ug tinong mga kapeligrohan, pulipulihon matag upat ka bulan. Gilaomang ang nahibalong publiko makombinsir sa paghunong sa tabako o dili gayod gani mosugod.

Nadiskobrehan ang “Pabrika“ sa Tendon

Ang mga tigdukiduki sa Northwestern University sa Chicago, Illinois, U.S.A., nakaila sa “pabrika” sa lawas nga nagagamag tendon o ugat-ugat. Sa pagtan-aw sa selula pinaagig elektron nga mikroskopyo nga mopadakog sa usa ka milyong beses, ilang nakit-an ang ribosome nga nagagamag collagen, ang protenang sangkap sa mga tendon. Tungod kay ang tulo niini ka lanot sa protena gilubid samag pisi, ang collagen nagahatag sa mga tendon sa ilang kusog sa pagtapot sa kaunoran ngadto sa bukog. Ang The Times sa London nagtahong ang paagi sa paggama ug paglubid sa mga lanot sa protena “mopatim-aw nga mao ang labing komplikadong panagtapo diha sa selula nga sukad nadiskobrehan.”

Peligrosong Kauban

Ang pagpuyo o pagtrabaho uban sa usang nagatabako mahimong peligroso sa imong lawas, matud sa usa ka bag-ong pagtuon sa American Cancer Society nga gipatik sa Journal of the National Cancer Institute. Tapos sa pag-analisar sa usa ka grupo sa 134 ka dili-hinabakong babaye nga may kanser sa baga, nakaplagan sa mga tigdukiduki nga ang dili-hinabakong babaye nga naladlad sa aso sa uban maoy 10 ngadto 30 porsientong lagmit pang makaugmad ug kanser sa baga kay sa babayeng wala maladlad niana. Ug ang riyesgo sa pagkabatog kanser sa baga mouswag duyog sa gidaghanon sa aso nga niana maladlad ang dili-hinabako. “Ang mga babaye . . . nga naladlad sa aso sa labing menos 20 ka sigarilyo sa usa ka adlaw,” nag-ingon ang taho, “nagpakitag riyesgong doble ang kataas kay sa iya sa mga babayeng wala gayod maladlad.”

Jazz Alang sa mga Budhista

Sa kasiglohan na, ang mga templong Budhista maoy malinawong mga sangtuwaryo alang sa mahilomong pamalandong, apan karon ang pipila nagbaton sa talagsaong mga pakapin. Pananglitan, ang Jotokuji nga Templo sa Kyoto, Hapon, nagadahunog sa mga tingog sa jazz tulo ka gabii sa usa ka semana. Sumala sa Asahi Evening News, ang pari sa templo nag-ingong “siya dili ra samokan nga may batan-on, gisul-oban sa leotard nga mga lawas sa babaye nga nagkiaykiay ug nagluksolukso diha sa iyang balay sa pagsimba.” Ugaling, siya miangkong “dili sayon ang pagyamyam sa mga sutra duyog sa musikang jazz.” Ang ubang templo nagagamit sa musikang pop, komedya, ug “day-as-a-Buddhist-nun” nga mga bitik sa pagdanig mga tawo.

Kulang nga mga Kahanas

Otsenta ka doktor nga miboluntaryo sa pagsulay sa ilang kahanas sa pagtiktik sa mga tumor sa suso dili maayog kahimoan, nagtaho ang American Health. Ang mga bogon, nga ang gidak-on gikan sa 1/8 ngadto 1/2 pulgada (3 ngadto 13 mm) ug nagkalain gikan sa humok ngadto sa gahi, gipasok sa silicone nga modelong mga suso. Bisan tuod sila labawng milampos sa pagkaplag sa kinadak-ang mga bogon, ang matag doktor, sa aberids, nakakaplag lamag 44 porsiento kanila, ug ang usa ka doktor nakatiktik ug 17 porsiento lamang. Ang mga interno mao ang labing malamposon, samtang ang mga gynecologist nakakaplag sa labing diyutay. Daghan sa mga doktor miingong sila wala kaayo mabansay alang sa maong mga pagsusi. Ang panahong gigugol sa pagsusi sa mga suso maoy usa ka dakong butang. Ang mga eksperto nagaingong ang labing sayong pagtiktik mao ang labing maayong proteksiyon, nga mao, ang pagkaplag sa mga tumor samtang sila gagmay pa. Gisugyot nila ang binulang pagsusi sa kaugalingon dugang sa pagsusi sa doktor. Ang kadaghanang gagmayng tumor makuha pinaagig lumpectomy, nga niana gamay rang bahin sa tisyu sa palibot ang apektado.

Tigpangitag Kotse

Kapin sa usa ka milyong kotse ang gikawat sa Tinipong Bansa sa 1984. Sumala sa FBI, katunga lamang sa gikawat nga mga kotse ang makaplagan. Kini nakadasig sa usa ka kompaniya sa Massachusetts sa paggamag usa ka elektronik nga kasangkapan—nga hapit sama ka dako sa pala sa blakbord—nga makapaarang sa kapolisan sa pagsubay sa gikawat nga sakyanan. Sa usa ka tuig nga pagsulay, ang kadaghanang sakyanang gitaoran sa kasangkapan nakaplagan sa diyes minutos. Dihang itaho ang usa ka pangawat, ang usa ka sentral kompiyutir gamiton sa pagpaandar sa elektronik nga kasangkapan, nga mopagulag signal nga mapunit sulod sa lima-ka-milya (8-km) nga radius pinaagi sa mga kasangkapang tigsubay nga gitaod sa mga sakyanan sa kapolisan. Ang kompiyutir mosulti usab sa kapolisan sa tuig, matang, kolor, ug numero sa rehistro sa gikawat nga kotse, aron sayon hiilhan. Ang kasangkapan ikataod sa bisan diin sa sakyanan, bisan sulod sa tabon sa lingkoran.