Jade—Ug ang mga Sugilanon sa Likod Niini

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Taiwan

“LIMITADO ang akong panahon,” miingon ang among minahal nga higalang si Jim, nga miduaw sa unang higayon sa Taiwan, “ug gusto kong makita bahin sa kultura sa Intsik. Unsay imong ikarekomendar?”

Misugyot ako sa pagduaw sa National Palace Musuem.

“Sa museo?” miingon si Jim.

“Aw, tingali dili kana ang anaa sa imong hunahuna Jim,” matud ko, “apan, ang pagduaw sa National Palace Musuem tingali mao ang labing maayo nga maabot nimo ang imong tuyo sa imong panahong nabatonan. May koleksiyon kini sa buhat sa arte sa Intsik—hapit ikaupat ka bahin sa usa ka milyong mga butang—nga tingali mao ang labing dako sa kalibotan, ug kining mga buhata sa arte nag-ilustrar sa kinaiya ug kaisipan sa Intsik sa mga paagi nga dili makita sa ubang paagi.”

Nahimutang ang National Palace Museum sa gawas sa Taipei. Samtang nagpaingon kami sa museo, midako ang mga mata ni Jim.

“Pagkanindot nga edipisyo!” siya miingon. “Obra maestra na kini mismo!”

Ang museo maoy upat ka andana nga tinukod nga gitukod sa estilo sa palasyo sa imperador kanhi sa dinastiya ni Ching (1644-1912). Misulod kami sa entrada sa ikaduhang andana ug naglibog kon unsay tan-awon. Magdalidali ba kami sa pagpasiyo ug tan-awon ang tanang butang, o pipila lamang ka butang nga makaikag?

Human sa pagtan-aw makadiyut sa direktoryo, mihukom si Jim nga unahon namo ang mga jade.

Adunay duha ka matang ang jade—ang nephrite ug jadeite. Diha sa timbangang Mohs’, nga niini ang brilyante gigradohan sa pagkagahi ug 10, ang jade ubos sa 6 ug 7. Ang nephrite, nga sa kasagaran usa lamang ka kolor sa usa ka piraso, may nagkalainlaing pulog—berde, rosas, puti, dalag, ug uban pa. Ang jadeite, sa laing bahin, mahimong usa ra ka kolor, o mahimong berde ug puti, berde ug itom, o pula usab o ubang mga kolor. Ang esmeralda nga pagkaberde ang paboritong kolor alang sa mga alahas karon.

Samtang among gitan-aw ang mga piraso nga gidispley, namatikdan ni Jim ang pormag gangis kape ug berdeng jadeite nga gikan sa dinastiya ni Han (206 W.K.P.-220 K.P.).

“Unsay gamit niini? Alang ba sa dekorasyon?”

“Dili,” miingon ako. “Abi nimo, segurado ako, nga ang bag-ong napusang ulod sa gangis nagpuyo sa ilalom sa yuta sulod sa upat ka tuig ug dayon mogula nga mahimong hingkod nga gangis. Busa gigamit kini sa karaang Intsik ingong simbolo sa pagkatawo pag-usab. Sa dugay nang panahon sa wala pa si Kristo, ilang gisunod ang kustombre sa pagbutang ug pormag gangis nga mga piraso sa jade diha sa baba sa patay, tungod kay nagtuo sila nga makasanta kini sa pagkadunot sa lawas. Ilang gihimo kini tungod kay nagtuo sila sa reinkarnasyon sa pagkadili-mamatay sa kalag. Apan gawas pa niana, tungod sa ilang kasayoran sa siklo sa kinabuhi sa gangis, mapanid-on gayod silang mga estudyante sa kinaiyahan, dili ba?”

Miuyon si Jim. Miabot kami sa piraso nga gikan sa dinastiya ni Ming (1368-1644). Porma kinig dahon nga gikulit gikan sa usa ka piraso sa puting nephrite.

“Tan-awa di ba maayo kaayong pagkahimo sa tigbuhat ang deperensiya sa bato sa pagdugang sa katahom sa iyang obra maestra?” nangutana ako.

Gitutokan pag-ayo kini ni Jim ug nakamatikod ug gangis ug pipila ka marka sa ibabaw sa pormag dahong jade. “Iyang gihimo ang gamayng deperensiya sa bato nga daw buhing insektong tan-awon nga nagpangusap sa dahon!” matud pa niya. Ang nota sunod sa eksibit nagpahibalo nga mao kini ang gihimo sa tigbuhat.

Sunod miabot kami sa usa ka iladong mga piraso sa museo—usa ka jadeite sa dinastiya ni Ching nga pormag repolyo sa Intsik nga may puting mga pungango ug berdeng mga dahon, nga gibatogan ug duha ka dulon. Dinhi na usab, gigamit sa mamugnaong mata sa tigbuhat ang natural nga kolor sa bato sa pagmugnag obra maestra.

Mipadayon kami ug mitan-aw sa usa ka panaksan sa abuhon-puti nga jade nga gikan sa Hindustan, nga gipormag samag bulak nga chrysanthemum ug gikulitan ug balak sa imperador sa Ching si Ch’ien-lung (1735-96). Nipis kaayo ang jade nga misihag kini. Sunod niini mao ang dakong iskren nga adunay nipis nga mga hiwang berdeng mga jade nga gikulit sa makuting paagi nga gibutang sa kahoy nga kuwadro. Nakahinumdom sa pagkagahi sa jade ug sa yanong mga gamit nga nabatonan, makalibog gayod sa hunahuna sa magpalandong sa panahon ug trabahong nalangkit sa paggamag usa lamang niining matanga sa obra maestra.

“Gawas sa dayag nga katahom niini, duna pa bay laing katarongan kon nganong paborito kaayo ang jade sa mga Instik?” nangutana si Jim.

“Sukad pa sa karaang panahon,” matud ko, “Gimithi sa Confucianismo ug Taoistmo ang pipila ka moral nga mga hiyas, ug gilantaw ang jade ingong angay simbolo kanila. Gibayaw ni Confucius ang mga hiyas niini ning paagiha: ‘Humok, hamloy ug sinaw kini—sama sa kinaadman. Ang mga kilid niini hait nga tan-awon apan dili makahiwa—sama sa hustisya. Nagbitay kini sa yuta—sama sa pagpaubos. Kon maigo, mohatag kinig tin-aw, nanagingting nga tingog—samag musika. Ang mga deperensiya niini dili matago apan makadugang sa katahom niini—sama sa pagkamatinuoron.’ Pagkatagsaon nga handurawan!”

Kay gituohan man ang jade nga nagasimbolo ning mga hiyasa, gidayeg kini ug gigamit sa tanan nga gustong mahimong ‘hingpit nga ginoo.’ Magsul-ob siya ug mga pabitay nga jade sa iyang hawak, ug ang motunghang tagingting nga tingog iniglakaw niya maoy mokontrolar sa iyang linakwan. Kon masuko siya o daw nagdali—nga angay likayan sa tinuod nga ginoo—ang nagkaguliyang nga tingog magpahinumdom kaniya sa iyang pagkalimot sa hustong paggawi. Tingali nakahatag kinig gamayng kadan-agan sa sayop nga pagtuo sa ‘dili-matugkad nga

Oryental.’ Sa pagkatinuod, giisip sa mga Oryental nga dili maayong batasan ang dayag nga pagpakita sa ilang mga pagbati!

“Mahimong magugol ko ang akong tibuok adlaw dinhi,” miingon si Jim samtang nagdalidali kami sa pag-agi sa mga galeriya sa among pagpaingon sa gawas, nga nagpasiplat sa nagkalainlaing mga displey sa mga dibuho, mga kinulit, porselana ug binarnisang mga butang, ug uban pa. “Salamat sa imong pag-agni kanako sa pag-anhi. Nalipay kaayo ako sa pagkakita niadtong matahom nga mga piraso sa jade ug sa pagkadungog sa katingalahang mga sugilanon sa likod kanila.”

[Mga Letrato sa panid 24]

Archaic jade cicadas

Jadeite cabbage

White jade brush washer, desinyong gangis ug dahon

[Tinubdan]

Mga Letrato: Koleksiyon sa National Palace Museum, Taipei, Taiwan