Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 13: 476 K.P. paunahan—Gikan sa Kangitngitan, Butang “Balaan”

“Ang mga salang nahimo sa kangitngitan makita sa Langit sama sa mga sidlit sa kalayo.”—Sanglitanang Insek

NIADTONG Abril 1988 ang Simbahan sa Unyon Sobyet nalipay sa pagkadungog nga ang Heneral Sekretaryo si Mikhail Gorbachev publikong nagpahayag nga pagatul-iron ang mga sayop nga nahimo sa Estado sa relasyon niini sa Simbahan ug sa mga membro niini.

Ang usa ka kabingkilan sa laing matang daw hapit na usab nga mahusay sa dihang ang Romano Katolikong papa si Juan Paulo II nagpadalag pangomosta sa “mil-anyos nga igsoong simbahan ingong ekspresyon sa kinasingkasing nga tinguhang makab-ot kanang hingpit nga panaghiusa nga gitinguha ni Kristo ug paninugdan sa kinaiyahan sa Simbahan.” Apan sa unsang paagi mitungha ang kasungian tali sa ‘managsoong mga simbahan’ sa unang bahin?

Pagkahanaw sa Panaghiusa nga Wala Gayod Maglungtad

Sayo sa ikaupat nga siglo, tapos mahimong emperador sa Romanhong Imperyo, si Constantinong Bantogan nagbalhin sa kaulohan niini gikan sa Roma ngadto sa Gregong siyudad sa Byzantium, nga nahiluna sa kabaybayonan sa Bosporous. Kadto giilisan ug ngalan nga Constantinople, ug karong adlawa ato kanang nailhang Istanbul, Turkey. Ang pagbalhin gilaraw aron mahiusa ang imperyo nga nameligrong mabahin. Ngani, ingon ka sayo sa kataposang katunga sa ikaduhang siglo, “ang plano sa nabahing imperyo nahimoan nag krokis, bisan tuod hanap,” miingon ang The New Encyclopædia Britannica.

Ang Kristiyanidad mikaylap sa sidlakang bahin sa imperyo nga mas tulin ug mas dali kay sa kasadpang bahin. Busa nasabot ni Constantino nga ang usa ka tibuok yuta (katoliko) nga relihiyon maoy usa ka impluwensiya sa panaghiusa. Apan maingon nga ang imperyo nabahin, mao usab ang iyang relihiyon. Ang Sidlakanhong simbahan labi pang konserbatibo kay sa usang ang sentro mao ang Roma, ug kadto misupak sa teolohikanhong mga pagbag-o nga gitanyag sa Roma. “Hangtod pa sa ikanapulog-duha ka siglo adunay daghang politikanhon ug teolohikanhong mga panaglalis tali sa duha ka simbahan,” nagaingon ang The Collins Atlas of World History.

Usa sa maong teolohikanhong mga panaglalis naglangkit sa Nicene nga Kredo, nga nakadugang sa pagkaugmad sa dikasulatanhong doktrina nga Trinidad. Nga giugmad sa tulo ka heneral nga konsilyo nga gihimo sa simbahan (Nicaea sa 325 K.P., sa Constantinople sa 381 K.P., sa Efeso sa 431 K.P.), ang kredo naghisgot sa “Espiritu Santo . . . nga naggikan sa Amahan.” Apan sa usa ka konsilyo sa ikaunom nga siglo, ang Kasadpanhong simbahan nag-ilis sa pamulong nga mabasang “nga naggikan sa Amahan ug sa Anak.” Ang maong isyu bahin sa filioque (Latin alang sa “ug sa anak”) niadto, ug sa karon, maoy usa ka punto nga gilalisan sa maong “Kristohanong” managsoong mga simbahan.

Ang pagkawalay-panaghiusa labi pang nadayag sa dihang ang kasadpanhong imperyo natapos sa 476 K.P., nga nagtimaan sa sinugdanan sa Mangiob nga Katuigan. Mahitungod sa Kristiyanidad, ang Mangiob nga Katuigan usa gayod ka panahon sa intelektuwal nga kangitngitan ug kaignorante. Ang kahayag sa ebanghelyo sa Kristiyanidad, sa kasamtangan, natabonan sa kangitngitan sa Kakristiyanohan.

Ang relihiyosong kangitngitan dili makatabang sa panaghiusa. “Ang lainlaing bahin sa Kristohanong kalibotan kanunayng nagtinguha sa panaghiusa nga wala gayod makab-ot,” matud sa kanhi Canon of Canterbury si Herbert Waddams. “Kadto dili kaso sa bug-os nga panaghiusa nga nabungkag sa ulahi,” matud niya, nga midugang nga “ang ideya nga ang Kakristiyanohan sa nangagi usa ka dako nahiusang Simbahan maoy usa ka handurawan.”

Ang Usa ka “Bata” Natawo

Ang “batang” natawo sa 800 K.P. sa Adlaw sa Pasko mitubo nga gitawag balaan. Kadto mao ang napasig-uling kasadpanhong imperyo nga natawo tapos sa pagbulag ni Papa Leo III sa Sidlakanhong simbahan ug mipurongpurong kang Karlomagno, hari sa mga Frank, nga emperador. Human sa kadiyut nga pagbalda, ang kasadpanhong imperyo nabuhi pag-usab sa 962 K.P. ug sa ulahi nailhan sa mas mapagawalong titulo, Balaang Romanong Imperyo.

Sa pagkamatuod, ang ngalang Romanong Imperyo maoy sayop nga ngalan. Ang kinadak-an sa teritoryo niini, ang presenteng-adlawng Alemanya, Austria, kasadpang Czechoslovakia, Switzerland, sidlakang Pransiya, ug ang Ubos nga Kanasoran, nahiluna sa gawas sa Italya. Ang Alemang kayutaan ug Alemang mga magmamando maoy naglabi, mao nga ang iyang opisyal nga ngalan sa ulahi giilisang Balaang Romanong Imperyo sa Alemang Nasod.

Ang imperyo nagsagol sa relihiyon ug politika. Ang Collier’s Encyclopedia nagasaysay nga ang ideya mao nga “angay may usa ka politikanhong pangulo sa kalibotan, nga nagabuhat nga nahiuyon sa unibersohanong Simbahan, ang matag usa may kaugalingong luna ug awtoridad nga nakuha gikan sa Diyos.” Apan ang linyang nagbahin dili kanunayng tin-aw, mao nga mosangpot sa mga panaglalis. Ilabina tali sa tungatunga sa ika-11 ug sa tungatunga sa ika-13 nga mga siglo, ang Simbahan ug Estado nag-ilog sa Uropanhong pagpangulo. Gibati sa pipila nga ang pakiglangkit sa relihiyon sa politika maoy dili hinakog ug makataronganon, apan sumala sa giangkon sa magsusulat nga si Waddams, “walay duhaduha nga ang ambisyon sa papa sa gahom may hinungdanon gayod nga bahin sa kaugmaran.”

Sulod sa miaging usa ka siglo ug tunga nga paglungtad niini, ang imperyo mius-os ngadto sa luag nga katigoman sa kanasoran ilalom sa huyang nga paggahom sa usa ka komung emperador. Labing haom sa maong ang-ang sa kasaysayan niini mao ang mga pulong sa Pranses nga magsusulat si Voltaire, kinsa miingon nga kini “dili balaan, ni Romano, ni usa ka imperyo.” Sa kataposan, sa 1806, nga giuban sa pagkatigulang ug walay ikarekomendar aron kini mahimong santos, ang “hijo sagrado” namatay. Sa 1871 kadto nabuhi na usab sa Second Reich (Aleman alang sa “imperyo”) apan nalumpag sa 1918, walay 50 anyos sa ulahi. Ug sa 1933, ang Third Reich ni Adolf Hitler misugod sa iyang pagmartsa latas sa Uropa, nga misangko lamang sa dili-mahimayaong kataposan sa 1945 sa kagun-oban sa Berlin.

Alemang mga Impluwensiya sa Kasadpan

Ang Alemang basahong reperensiya nga Meyers Illustrierte Weltgeschichte (Meyer’s Illustrated World History) nagatawag sa “tulo ka haligi nga gisandigan sa Edad Media sa Uropa . . . nga kabilin sa klasikal nga kakaraanan diha sa iyang ulahing Romanhong marka, ang Kristiyanidad, ug sa kataposan ang mga tradisyon nga gibanos sa Alemang mga katawhan gikan sa ilang mga katigulangan.” Sa pagsuportar, ang Alemang magsusulat si Emil Nack nagaingon: “Ang karaang Alemang tinuig nga mga pangilin kadaghanan gipadayon sa dagway sa Kristohanong mga pangilin, sanglit ang simbahan, sumala sa gitambag ni Papa Gregorio nga Bantogan, nagbalhin sa daghang paganong pangilin ngadto sa Kristohanong pangilin.”

Ang pagsaulog sa maong relihiyosong mga pangilin wala magpasabot sa halalom nga pagbati sa pagkarelihiyoso taliwala sa Alemang mga katawhan. Si Andreas Heusler, ang namatay nang awtoridad bahin sa Alemang relihiyon, nagbatbat niini ingong usa ka relihiyon nga “nagdilig diyutay kaayo ug wala magpatuman sa butang lisod, apil ang bisan unsang tinumotumong mga batasang naandan. Ang usa ka tawo giisip nga diyosnon kon himoon niya ang iyang mga halad, bayran ang iyang buhis sa templo, dili pasipalahan ang sangtuwaryo, ug dili mosulat ug pagtamay bahin sa mga diyos.” Siya mihinapos: “Kadto dili gayod kasibot sa relihiyon. . . . Ang Alemang pagkamithianon wala mahiluna diha sa iyang relihiyon.”

Bisan pag ang karaang Alemang mga katawhan nagtuog mga diyos, gibati nila nga sa aktuwal adunay usa ka dako pang gahom, usa nga naglalang sa mga diyos. Kadto mao “ang gahom sa kapalaran,” mipatin-aw ang magsusulat si Nack, nga, siya miingon, “dili mahaylo sa mga halad o mga pag-ampo.” Bisan pa niana, ang kapalaran wala isipa nga “waysalabotang diktador,” sanglit kana naglihok nga nahiuyon sa kinaiyanhong mga balaod. Busa ang usa ka tawo giisip nga “usang may kagawasan sa pagpili, dili usa ka biktima.”

Ang Alemang relihiyon nagsukad sa kinaiyahan. Ang mga halad gihimo kanunay sa gawas, sa kalibonan ug kalasangan. Ang usa ka Alemang kasugiran naghisgot sa usa ka kosmikong kahoy nga gitawag Yggdrasill, diin ang mga diyos matag adlaw may husay. Ang The Encyclopedia of Religion nagabatbat niini: “[Kini mitubo] abot sa langit, ug ang mga sanga misanggaka sa tibuok nga kalibotan. . . . Ang simbolismo sa kahoy . . . gibanaag diha sa ubang mga tradisyon. Sa karaang Babilonya, pananglitan, ang usa ka kosmikong kahoy, ang Kiskanu, mitubo sa usa ka balaang dapit. . . . Sa karaang India, ang uniberso gisimbolohan sa usa ka kahoy nga nabalintong. . . . [Apan] walay pamatuod sa Judeo-Kristohanong elemento diha sa ideya sa Yggdrasill.”

Tungod niining kagikan, dili katingad-ang sa kanasorang naimpluwensiyag dako sa Alemang relihiyon, ang mga tawo kadaghanan motuo sa kapalaran, dili kaayo relihiyoso, ug lagmit moingon: ‘Ang kinaiyahan mao ang akong diyos!’ Hisabtan usab nga daghan sa paganong mga kostumbre nga gipasulod sa Alemang relihiyon sa Kakristiyanohan maoy maykalabotan sa kinaiyahan. Ang mga batasan sa Pasko, sama sa paggamit sa mga suga ug mistletoe, pagsunog sa Yule nga kahoy, o pagpatindog ug Christmas tree, maoy pila ra ka pananglitan.

Kasamtangan, sa Sidlakan

Kanunay nga masumpaki sa Kasadpanhong Simbahan, ang Sidlakanhong simbahan walay kalinaw sa kaugalingon, sumala sa giilustrar sa panaglalis bahin sa mga imahen. Ang mga icon, nga lahi sa tulog-dimensiyon nga mga imahen, sama sa mga estatwa nga kasagaran sa Kasadpang simbahan, maoy relihiyosong mga imahen o mga hulagway ibabaw sa patag nga nawong, apil sa pinaalsang buhat. Sa kadaghanan kana nagahulagway kang Kristo, Maria, o sa usa ka “santos.” Sila nabantog kaayo sa Sidlakan nga, sumala kang John S. Strong sa Bates College, sila “giisip nga direktang mga salamin o mga impresyon sa mga pigurang gihawasan nila, [ug] . . . sa ingon gihunahunang punog sagrado ug lagmit milagrosong gahom.” Bisan pa niana, sa sinugdan sa ikawalong siglo, ang Byzantine nga emperador si Leo III nagdili sa paggamit nila. Ang panaglalis nahusay sa kataposan sa 843 K.P., sanglit nianang panahona ang paggamit sa mga imahen gitugot sa Sidlakanhong simbahan.

Ang laing pananglitan sa Sidlakanhong kawalay-panaghiusa nagagikan sa Ehipto. Samtang ang pila ka Ehiptohanong Katoliko nagsultig Coptic, ang uban nagsultig Grego, nga ang duha ka pundok sa pinulongan wala magkauyon bahin sa kinaiyahan ni Kristo. Bisan pag dili modawat niini ang Byzantine nga mga awtoridad, kini mitultol sa de facto nga paglungtad sa duha ka separadong simbahan. Sa tanang panahon, ang matag pundok naninguha sa pagmaneobra sa usa sa mga obispo niini alang sa katungdanan nga patriarka sa Alexandria.

Karong adlawa, ang Sidlakanhong simbahan nabahin pa. Ang pila ka simbahan sa Sidlakanhong rituwal, nga nailhang Uniates, nagadawat, pananglitan, sa gahom sa papa sa Roma. Ang Sidlakanhong Ortodoksong mga Simbahan ug ang gitawag nga ubos-ubos nga Sidlakanhong mga simbahan, sa laing bahin, dili modawat niana.

Samag mga Sidlit sa Kalayo

Dugay na sa wala pa matapos ang dili-balaan, dili Romano dili-Imperyo, “ang panulondon sa pagdumot sa mga Kristohanon sa ubang mga Kristohanon nahitanom nga lalom sa mga kasingkasing sa Kristohanong Sidlakan,” matud sa Anglikanong klero si Waddams. Sa pagkamatuod, ang sala sa “Kristohanon” nga nagadumot sa “Kristohanon,” bisan pag gihimo sa kangitngitan, dili ingon nga wala himatikdi sa langit kondili dayag sama sa mga sidlit sa kalayo.

Dugang pa, ang sala sa Kakristiyanohan sa pagkanabahin nga balay dili ingon nga wala himatikdi sa yuta. Pananglitan, ang usa ka iladong Arabe sa ikapitong siglo K.P., kinsa “daghag nasayran bahin sa Kristiyanidad gikan sa iyang mga biyahe ug gikan sa mga tawo nga suod niya,” matud sa klerong si Waddams, wala makadayeg sa “mga panaglalis nga iyang naobserbahan taliwala sa mga Kristohanon.” Kining tawhana nangitag mas maayong paagi kay sa gitanyag sa nabahing Kakristiyanohan. Nakaplagan ba niya kana? Karong adlawa sa 1989, bug-os 17 porsiento sa populasyon sa kalibotan ang nagalaban sa iyang kawsa. Kinsa ba kining tawhana ug kon unsay gibati niya bahin sa “Pagpasakop sa Kabubut-on sa Diyos” pagatubagon sa among sunod nga isyu.

[Mapa sa panid 24]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Sa pagkapukan sa Romanong Imperyo (476 K.P.), ang Kakristiyanohan nabahin ilalom sa unom ka nag-indigay nga mga obispo—Roma, Constantinople, Antioch, Alexandria, Jerusalem, ug Salamis (Cyprus)

Roma

Constantinople

Antioch

Salamis

Jerusalem

Alexandria

[Letrato sa panid 23]

Usa ka hulagway (relihiyosong imahen) ni Jesus ug Maria

[Tinubdan]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.