Dyipni Ang Sakyanan sa mga Tawo sa Pilipinas

Sumala sa koresponsal sa Pagmata! sa Pilipinas

DIHA sa mga karsada sa Manila sa Pilipinas, ang dyipni, nga may masanag ug mga kolor, naglupadlupad nga mga banderola, ug uban pang daghang makadani sa mata nga mga dayandayan, maoy kasagarang makita. Kini maoy talagsaong solusyon sa Pilipino sa problema nga gipakigbisogan sa mga nasod sa tibuok nga kalibotan—ang transportasyon sa masa. Alang niadtong wala pa makatamak sa Pilipinas, hinunoa, bisan ang pulong “dyipni” katingalahan. Ang mga awtoridad nag-ingon nga kini maoy kombinasyon sa mga pulong “dyip” ug “jitney” (gamayng bus). Tugoti kami sa pagpailaila kaninyo niining maanindot nga behikulo.

Diha sa iyang librong Urban Mass Transportation, si George M. Smerk nagpunting sa usa ka kumon nga problema sa mga sistema sa transportasyon sa masa: “Kasagarang ginapasumangil nga ang transportasyon sa masa dili-mapaayon-ayon, nagkahulogan nga ang linya sa transportasyon dili dali nga mausab aron matagan-an ang nagabag-o kanunay nga mga panginahanglan sa populasyon.” Bisan pa, kini dili tinuod mahitungod sa mga dyipni. Ang dyipni nakitang mapaayon-ayon, madaginoton, ug sayon nga manehoan. Mosakay kita sa usa niini ug atong tan-awon kon ngano.

Ang Pagsakay sa Dyipni

Samtang magtindog ka diha sa kainit sa tropika diha sa usa sa dagkong mga dalan sa Manila, tingali mobati kag kalisod nga magtan-aw sa daw kutay sa mga dyipni nga banha nga nagadagan sa duha ka direksiyon. Kaamgid sa dyip sa militar, nga gipatas-an lamang ug diyutay aron makapasakay ug daghang pasahero, ang matag usa gidayandayanan ug nagkalainlaing mga kolor, nga may mga hulagway, mga desinyo, ug mga eslogan nga gisulat sa tanang kilid. Ang sagang sa lapok o mud gard nga nagbitay sa likod ug sa mga kilid nagpasundayag sa mga eslogan sama sa “Master Mariner” o “Jeepney King.”

Ang kadaghanang mga dyipni gidayandayanan usab sa ubang nagapangidlap nga mga dekorasyon—mga palabad-palabad, mga kabayo nga dorado sa kromo, mga banderola, ug tag-as nga mga antena (bisag walay radyo ang dyip)—ang tanan gidesinyo aron sa pagdani sa mga sumasakay. Tingali makakita kag dyipni nga dunay 12, 14, o daghan pang mga salamin diha sa atubangan niini (nga walay praktikal nga gamit) ug mahibulong ka kon makakita ba ang drayber kon asa siya paingon tungod sa pagkadaghan sa mga dayandayan. Apan siya daw makaarang.

Unsaon nimo sa pagkahibalo kon haing dyipni ang mohatod kanimo sa imong destinasyon? Diha sa atubangan ug sa mga kilid, ang tanan dunay mga karatula nga nagpakita sa ilang mga rota. Apan sa unsang paagi hunongan ka sa usa niining nagdagan nga mga dyipni? Dili kana lisod. Kon ikaw magpakita nga dili interesado sa pagsakay sa iyang dyipni, ang kasarangang drayber malipayong mohunong ug mopasakay kanimo. Sinyasan mo lang siya sa imong kamot. O danihon ka niya pinaagi sa pagbusina kanimo, dili kay basta hinay nga busina kondili maanindot nga musikang busina.

Karon mosakay na kita sa dyipni. Sa dihang mosulod ka sa likod, imong makakita ang kinutsonan nga mga lingkoranan sa duha ka kiliran sa dyip. Ang mga pasahero magtapad sa paglingkod, mag-atubangay sa usag usa diha sa gamayng luna sa tunga, ang ilang mga tuhod halos mag-abot. Ikaw motikubo aron makasulod (ang atop mubo kaayo), mosiot sa bakante nga lugar, ug magpahimutang diha niana. Sa dihang ang mga tawong may karga mosakay, ang gamayng luna sa atubangan nimo mapuno sa mga karton, mga manok, mga bata, o mga sako sa utanon. Ang taas nga salamin duol sa windshield magtugot sa drayber nga makita ang trapiko sa likod niya ug aron makakita usab kon kinsa ang mosakay ug mokanaog, o kon kinsa ang wala pa makabayad sa iyang plete.

Pila man ang imong iplete? Bueno, among ikaingon nga barato lang. Ikaw makasakay sa 4 ka kilometro sa Manila sa 75 sintabos lamang (4¢, U.S.). Ang plete motaas sa magkalayo ang biyahe. Pinaagi sa pagpaskin ug makita nga karatulang “God Knows Judas Not Pay,” daghang drayber nagdasig sa mga pasahero sa pagbayad.a Gibutang usab o duol sa salamin ang personal nga altar sa drayber ug/o usa ka hulagway sa dalaga.

Karon makalingkod ka ug kalipayi ang imong pagsakay, samtang bantayan nimo kon hain ka na aron kasultihan mo ang drayber asa ka manaog. Seguradong mahibulong ka sa kusog nga pagpadagan samtang gipaikis-ikis sa drayber ang behikulo diha sa baga nga trapiko, nga wala lang magpakabana nga hapit siya makabangga ug laing dyipni sa pipila ka pulgada lamang.

Diin Gikan ang Dyipni?

Si Saul Lockhart mitubag niini diha sa The Complete Guide to the Philippines: “Ang mga dyipni mitungha tungod sa salin nga suplay sa mga dyip, nga nabilin sa Gubat sa Kalibotan II, nga gihimong mga sakyanan nga de-pasahero.” Ang unang mga dyip gagmay. Sukad niadto, ang mga dyipni gipatas-an ug sa gipadakong kapasidad—hangtod nga miabot ug 17 ka pasahero karon.

Si Mauricio De Guia misugod sa pagamanehog mga dyipni sa 1948. Apan niadtong 1979 giusab niya ang iyang iskedyol aron makatrabahog tunga sa adlaw lamang. Nianang paagiha iyang masuportahan ang pito sa iyang pamilya ug sa paggugol usab sa mga hapon ug Dominggo sa buluhaton ingong bug-os panahong ministro. Daghang drayber nagbitay ug mga hulagway sa bituon sa rock o sa lilas sa ilang mga dyipni, apan si Mauricio miingon: “Gipaskin ko ang mga teksto sa Bibliya diha sa kisame sa akong dyipni aron mabasa sa mga pasahero.”

Unsay reaksiyon sa mga pasahero? Siya miingon: “Ang uban nangutana kon unsay akong relihiyon. Tungod niini ako makasangyaw sa mga tawo, ug sila nakabatog kaayohan. Daghang pasahero sa akong dyip nalipay sa ilang nabasa, ug sila miingon, ‘Ang imong dyipni tinuod nga maanindot. Maayo untag ang tanang mga dyipni sama niini. Inay ipaskin ang bisan unsang binuang karaang mga butang, maayo pang isulat ang mga pulong sa Diyos aron dunay ilang mapalandong.’”

Nakita ba nimo kon unsay nakapahimo sa mga dyipni nga maayo ug praktikal nga sistema sa transportasyon sa mga tawo? Ang pipila, hinunoa, dili mouyon, gibasol ang mga dyipni nga maoy nakaingon sa walay hinungdang pagdasok ug polusyon, ilabina sa Manila. Ang pipila gusto nga makakita niini nga pulihan sa laing matang sa transportasyon sa publiko. Busa, ang artikulo migula sa Bulletin Today sa Manila nga nag-ulohan: “Pagkuha sa dyip gitun-an.” Bisan pa niana, walay kalagmitan nga kana mahitabo sa duol nga umaabot. Minilyong mga tawo ang nagasalig sa dyipni dili lamang sa ilang adlaw-adlawng transportasyon kondili sa ilang panginabuhi usab.

[Mga footnote]

[Tinubdan sa Letrato sa panid 26]

Courtesy of Sarao Motors, Inc.