Pagpaniid sa Kalibotan

MGA PAGHIKOG SA TSINA

Ang paghikog nahimong pangunang hinungdan sa dili-normal nga kamatayon sa Tsina, ug ang Intsik mga awtoridad nabalaka. Sumala sa China Daily, “duolan sa 140,000 ka tawo ang nagpatay sa ilang kaugalingon” matag tuig, ang kababayen-an ang naglangkob sa duolan sa 98,000 nianang gidaghanona. Nganong daghan man kaayong mga babaye ang naghikog? Ang dakong hinungdan nga gikutlo mao ang kapakyasan sa mga bana sa pag-abot sa “sikolohikal ug emosyonal nga mga panginahanglan” sa ilang mga asawa. Ang tigdukiduking si Shan Guangnai miingon: “Ang kaihapan nagpakita nga katunga sa babayeng naghikog nangamatay tungod sa mga away sa pamilya ug sa mga kapakyasan sa mga kaminyoon.” Laing hinungdan nga gikutlo mao ang industriyalisasyon, diin, uban sa mas kusog ug paso nga kinabuhi, nakahatag “panagsumpaki sa daan ug bag-ong mga lagda sa katilingban ug sa moral nga mga sukdanan.” Si Guangnai nagsugyot ug mainit, mahigugmaong panimalaynong kinabuhi uban sa malinawong relasyon ingong tabang sa pagsanta sa paghikog.

KALAMPOSAN SA TUNEL

Ang dili pa dugayng natapos nga tunel sa tren sa Mount Macdonald sa Canadian Rockies, nga 14.6 ka kilometros ang gitas-on, mao ang labing taas nga tunel sa Norte Armerika. Mikabat ug duha ka pundok sa 500 ka trabahante sa 54 ka bulan ang pagtapos niini. Sumala pa kang Ron Tanaka, ang hepe nga enhinyero sa konstruksiyon sa relis, gisugdan sa mga pundok sa mga trabahante ang matag kiliran sa bukid ug nag-abot sa tunga, nga misipyat lang ug 0.3 ka metro gikan sa tumong. Ang tunel maoy bahin sa $500-ka-milyon nga proyekto nga nag-apil usab sa 1.8 ka kilometros nga tunel ilalom sa Mount Shaughnessy, lima ka dagkong mga taytayan, ug 1,229 ka metros nga taytayan nga agianan sa tren. Ang proyekto gidesinyo aron mamenosan ang pagkatungason latas sa Beaver Valley gikan sa 2.2 porsiento ngadto sa 1 porsiento, busa nagwala sa panginahanglag dugang mga makinang pagtulod sa tren alang sa pakasadpan nga mga tren-de-karga. Sa miagi nagkinahanglag 3,000-ka-kabalyos nga mga makina sa tren sa pagtulod sa mga tren-de-karga sa ibabaw sa Roger Pass paingon sa Beaver Valley.

WALAY-SUNGAY NGA RHINO

Sa kataposang paningkamot sa pagsanta sa ilegal nga mga mangangayam, ang mga opisyal sa kahayopang ihalas sa Namibia nagsugod sa paggabas sa mga sungay sa rhino aron mawad-an sila ug bili sa ilegal nga mga mangangayam. Ang mga konserbasyonista nangangkon nga kini walay sakit sama ra nga nagputol ug kuko, sanglit ang mga sungay maoy mga tuybo sa dasok nga buhok ug walay gagmayng mga ugat. Samtang ang walay-sungay nga rhino walay panagang batok sa mga manunukob ug sa ubang rhino, ang kataposang paagi mopatim-aw nga gikinahanglan sa pagsumpo sa pagpamatay sa itom nga rhino sa Aprika, usa ka espiye nga hapit nang mapuo. Walay napulo ka tuig, ang itom nga rhino sa Aprika mikunhod gikan sa 15,000 ngadto sa 3,500, mitaho ang magasing African Wildlife. Ug sa Namibia, diin mga 100 ka rhino na lang ang gituohan nga nahabilin, labing menos 16 ang nangabiktima sa ilegal nga mga mangangayam sa unang lima ka bulan niining tuiga. Ang mga sungay sa itom nga rhino, nga bililhon kaayo alang sa ginatuohang medisinal nga mga hiyas, karon ikabaligya sa ilegal internasyonal nga mga baligyaanan sa kantidad nga $50,000 ang paris.

USA KA BAG-ONG SOS

Gigamit sukad pa sa unang mga adlaw sa telekomunikasyon, ang Morse code nga SOS nga signal nameligro nga mawala—labing menos kon bahin sa pamarko. Sugod sa 1993, ang mga barko sangkapan ug signal sa katalagman pinaagi sa radyo nga “mopadalag mga signal sa katalagman [pinaagig satelayt] sa pagtuslok lang sa buton,” mitaho ang International Herald Tribune. Sanglit linugsanay sa tibuok-kalibotan human sa 1999, kining bag-ong sistema makatugot sa mga coast guard sa pagbasa diha sa ilang mga terminal sa kompiyuter sa nameligrong ngalan sa barko ug sa tukmang nahimutangan niini. Apan, ang Morse code magamit gihapon. “Sa dihang napalong sa linog ang kadaghanang koryente sa Mexico City niadtong 1985,” ang peryodiko miingon, “ang mga amateur nga mga operitor sa radyo migamit ug Morse nga telegrapiya sa pagpanawag ug tabang. Ang Morse code nga signal makalusot tungod kay gamay man lang ug puwersa sa pagsibya ang gikinahanglan kay sa pagsibya ug tingog, ug mas dali nga mahubad kon dili klaro ang pagsibya.”

BINAYRAN NGA MGA PAG-AMPO

Ang labing gikabalak-an sa kadaghanang tigulang nga mga Hapones nga dunay pipila o kaha walay mga paryente mao nga inigkamatay nila, walay usa ang moampo alang kanila o moatiman sa ilang mga lubnganan. Ang mga templo sa mga Buddhista, hinunoa, nagsugod sa pagsanong—nga may bayad. Ang mga templo sa Tokyo nagtanyag, samtang magbarog pa ang templo, sa pagpagawas sa lawas sa namatay sa tanang dagkong mga piyesta ug motanyag ug mga pag-ampo alang sa namatay. Ang bayad maoy ¥500,000 ($3,500, U.S.). Ang usa ka sementeryo sa duol sa Saitama Prefecture nagagarantiya ug mga pag-ampo ug sa pag-atiman sa lubong sulod sa 50 ka tuig sa kantidad nga ¥700,000 ($4,800, U.S.). May nangabot nga mga aplikasyon gikan sa mga tawo nga nagapangitag serbisyo sa ‘binayrang mga pag-ampo.’

MOINOM O DILI

Ang “normal” nga adlaw-adlawng pag-inom ug alkohol tinuod bang makadaot sa panglawas? Oo, matud pa ni H. H. Kornhuber sa Hospital for Neurology sa Ulm University, Pederal nga Republika sa Alemanya. Ang adlaw-adlaw nga pag-inom ug alkohol makadaot sa sistema sa paghilis sa tambok pinaagi sa atay ug mosangpot sa pagkatambok. Ang ubang dili-maayong mga epekto mao ang pagkusog sa pagpitik sa pulso ug pagtaas sa presyon sa dugo ug sa gidaghanon sa kolesterol. Nakita sa mga pagdukiduki nga ang “klarong utlanan—diin ang pagtambal sa panglawas magsugod—dili taliwala sa mga tawong moinom ug diyutayng alkolhol ug sa mga tawong moinom ug daghan kondili tali sa mga tawo nga kasarangang moinom ug alkohol ug sa mga tawong dili gayod moinom,” matud pa sa peryodikong Frankfurter Allgemeine Zeitung sa Alemanya.

EPEKTO SA CHERNOBYL

Niadtong Abril 1986 ang pagbuto sa nukleyar nga planta sa Chernobyl nakapabuga ug radyoaktibong mga partikulo sa ibabaw sa dakong bahin sa yuta. Ang ang kabalhinan sa genetika nanagpanungha na diha sa mga tanom ug sa mga hayop sa lugar nga nahugawan sa palibot sa tanom, mitaho ang International Herald Tribune. Sumala pa sa Tribune, ang peryodiko sa Sobyet nga Leninskoye Znamya nag-ingon nga ang tagsaon ug gidak-ong mga kahoyng pino nanubo sa maong lugar, ug ang mga kahoyng poplar dunay dahon nga 18-ka-sentimetros ang gilapdon, hapit tulo ka pilo sa ilang kasagarang gidak-on. Dugang pa sa daghang kaso sa kanser nga gipahinabo sa radyasyon diha sa mga tawo, ang mga siyentipiko karon nangahadlok nga tungod sa hataas katungang-kinabuhi (hangtod sa 33 ka tuig) sa pipila ka isotopes nga napagawas sa aksidente, ang pagdaghan sa genetikanhon nga sakit, mga depekto sa lawas, pagkakuha sa bata, ug ahat nga mga pagkatawo mabati sa daghang kaliwatan sa umaabot.

MAKAMATAY NGA MGA TUKHI

Matag tuig sa Tinipong Bansa, ang aberids nga 8,176 ka pagkasamad may kalabotan sa tukhi ang gitaho, nagkanayon ang The New York Post. Ingong pananglitan, gikutlo sa peryodiko ang kaso sa usa ka 28-anyos nga lalaki nga namatay tungod sa usa ka tukhi. Nagpatambal siya sa hilanat, panugnaw, ug pagdugo. Mihimog emerhensiya nga operasyon ang mga doktor ug nakadiskobre nga usa ka tukhi ang nakabuslot sa ugat sa tiyan. Ang pasyente nakatulon ug tukhi sa miaging unom ka bulan ug nakalimot bahin niana. Ang natulon nga mga tukhi nakapahinabog mga kamatayon tungod sa pagkadili-makaginhawa ug sa pagkabuslot sa dakong tinai, o colon. Gipasiugda sa mga doktor “ang panginahanglan sa tukma ug dihadiha nga pagtambal kon mahitabo nga makatulon niini.”

MGA GINUN-OB SA WANANG

Sukad nga gipalupad ang satelayt sa Sobyet, nga Sputnik, didto sa wanang sa Oktubre 4, 1957, ang total nga 19,287 ka hinimo-sa-tawo nga mga butang ang nakita diha sa mga orbito, ang kadaghanan anaa palibot sa yuta. Ang NASA (National Aeronautics and Space Administration) mitaho nga hangtod sa Hunyo 30, 1988, duna pa gihapoy 7,184 ang nabilin. Ang kadaghanan niini maoy mga ginun-ob gikan sa gipadalang mga roket. Apan, ang Britaniko nga magasing Spaceflight News nagtaho nga samtang duna pa gihapoy 1,777 ka payload ang nagabiyo sa wanang, 5 porsiento lamang niini ang nagaobra.

NAGKAWALANG IMPLUWENSIYA

Sa dihang gisurbi sa Gallup poll dili pa dugay ang mga estudyante sa kolehiyo sa T.B., hapit 80 porsiento miingon nga ang relihiyon dunay dakong bahin sa ilang mga kinabuhi, apan 69 porsiento wala mag-isip sa sekso sa dili pa maminyo nga daotan. Sumala sa The Atlanta Journal and Constitution, usa ka editor sa Christian Broadcasting Network, nga nagpasugo sa surbi, miingon: “Kami naguol nga bisan tuod nga sila nagtuo ug Diyos, ang ilang pagtuo daw wala kaayoy epekto sa ilang personal nga mga kinabuhi ug sa mga batasan, sa ilang seksuwal nga mga tinamdan ug mga buhat.”

HALIN SA MGA ARMAS

Ang Tinipong Bansa ug ang Unyong Sobyet nag-indigay: Kinsa ang makabaligya sa labing daghang armas ngadto sa nagaugmad nga kanasoran? Ang halin sa Amerika misaka sa 66 porsiento sa 1988 ngadto sa $9.2 ka libo ka milyon, hapit makaapas sa gidaghanon sa Sobyet nga $9.9 ka libo ka milyon—47-porsiento nga pag-us-os sa mao gihapon nga yugto. Tanan-tanan, sila nakaabot ug halos dos-tersiya sa tanang mga halin sa armas ngadto sa nagaugmad nga mga nasod. Ang Pransiya ug Tsina mao ang nagsunod, ang duha nakahatod ug duolan sa $3.1 ka libo ka milyong kantidad sa mga armas ngadto sa nagaugmad nga mga nasod sa miaging tuig. Ang Tungang Silangan mao ang labing dakong pumapalit. Ang dos-tersiya sa tanang mga hinagiban nga nahalin sa kataposang upat ka tuig gihatod didto.