Ang mga Ilo nga “Rhino” sa Kenya
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA KENYA
UNSAY mahitabo diha sa kamingawan sa dihang mabulag ang nati gikan sa iyang mga ginikanan? Lagmit kini patyon sa mga manunukob. Aron masanta kana, luwason sa mga guwardiya sa lasang sa Kenya ang ingon niana nga nating mga hayop ug dalhon sila ngadto sa mga sagopanan. Ang usa sa iladong sagopanan gipalakaw ni Daphne Sheldrick sa Nairobi National Park. Sa daghang dekada, si Sheldrick nakapadako ug nakapabalik ngadto sa kamingawan ug daghang hayop, lakip sa ihalas nga kabaw, osa, milo, warthog, mongoose, elepante, ug rhino.
Sa miaging tuig duha ka itom nga rhino ang iyang giatiman, si Magnette ug Magnum. Si Magnette mao ang nati ni Edith sa Nairobi Park, nga buhi gihapon. Ang nati gidala sa sagopanan sa tungatunga sa Pebrero sa 1997, nga nabulag sa inahan niini. Sa dihang nakit-an sa mga guwardiya sa lasang ang inahan ni Magnette, milabay na ang lima ka adlaw. Nianang panahona, gamay kaayo ang posibilidad nga dawaton sa inahan ang nati tungod sa gidugayon sa pagkabulag ug sa baho sa mga tawo diha sa hayop.
Si Magnum natawo sa Enero 30, 1997, ug mao ang nati sa usa ka rhino nga ginganlag Scud, nga nabalian sa iyang pangunang tiil sa tuo, tingali tungod kay nahulog sa lungag samtang kusog nga nagdagan. Bisan pag gihimo na ang tanan aron maayo ang pagkabali, ang bukog naimpeksiyon, ug si Scud gipatay aron dili mag-antos, tulo ka semana human nga gipanganak si Magnum.
Pagpadako sa Rhino
Ang nati nga rhino maikagong mopahimuot ug sayon ra nga dumalahon, apan ang pagpadako kanila dili mahimong himoon sulod sa balay. Sa matag upat ka oras nga kal-ang sulod sa usa ka adlaw, patutoyon sila sa dako kaayong beberon, lunlon nga gatas ang gitutoy. Maningaon usab silag mga sagbot ug mga bagnot. Bisan pag ang nati nga rhino maoy mga 40 sentimetros lamang ang gitas-on ug motimbang ug duolan sa 30 ug 40 ka kilo sa panahong gipanganak, kusog kaayo ang pagtaas sa ilang timbang—usa ka kilo ang madugang nga timbang sa usa ka adlaw! Inigkahingkod na gayod, ang usa ka rhino motimbang ug kapin sa usa ka tonilada.
Ubanan sa ilang tigbantay si Magnette ug Magnum sa dugayng paglakawlakaw sa parke matag adlaw. Kini nga mga paglakawlakaw dili maoy alang sa pag-ehersisyo lamang; kini nag-alagad ug usa ka hinungdanong katuyoan—ang pagpalangkob sa rhino ngadto sa lasang. Atong tagdon kon sa unsang paagi himoon kini.
Hanap ug panan-aw ang rhino, apan maayo kaayo ang pagpanimaho niini ug talagsaon ug panumdoman. Busa, ang rhino unang magkailhanay sa usag usa pinaagi sa baho. Timan-an sa rhino ang mga utlanan sa ilang teritoryo pinaagi sa pagbilin ug mga tapok sa ilang hugaw (dapog sa kinalibang) ug pinaagi sa pagpasirit sa ilang ihi diha sa kasagbotan.
Ilalom sa normal nga mga kahimtang, proteksiyonan sa inahan ang iyang nati, ang talagsaong mabiling baho niini masagol sa iyaha hangtod ipanganak ang sunod nga nati. Sa maong panahon, ang nati bug-os nang malangkob ug madawat sa nakapanukad na nga komunidad sa rhino. Alang sa mga bag-ong-abot sama kang Magnette ug Magnum, lahi ang kahimtang. Kinahanglang idugang nila ang ilang mga hugaw diha sa nakapanukad nang mga kinalibang sa rhino nga nagpuyo sa maong dapit una pa mahitabo ang pisikal nga kontak kanila. Busa sa panahon sa ilang tagdugay nga paglakawlakaw adlaw-adlaw, ang mga ilo nga rhino naghimog ilang kaugalingong kontribusyon sa nakapanukad nang mga kinalibang diha sa kasagbotan. Niining paagiha ang ilang baho madiskobrehan, masusi, ug sa kataposan bug-os nga dawaton sa lokal nga populasyon sa rhino. Busa, ang pagkolokar diha sa bag-ong lugar sa rhino nga gipadako sa tawo ngadto sa lasang maoy usa ka komplikadong proseso nga nagkinahanglag daghang tuig.
Unsay Umaabot sa mga Ilo?
Sumala sa World Wildlife Fund, sa 1970 dihay duolan sa 65,000 ka itom nga rhino sa Aprika. Karon dunay duolan sa 2,500. Kining kalit nga pagkunhod sa gidaghanon maoy tungod sa ilegal nga mga mangangayam nga nagpamatay sa rhino alang sa ilang panit ug sungay. Diha sa ilegal nga baligyaan, ang sungay sa rhino mokantidad labaw pa kay sa timbang niini sa bulawan. Nganong mahal man kaayo kini?
Buot ingnon, sa ubang mga nasod sa Halayong Silangan, daghan ang nagtuo nga ang polbos gikan sa sungay makapatang-on sa hilanat. Nakita sa kemikal nga mga pagsusi nga may pagkatinuod kini apan kini ihatag sa gidaghanon nga mas taas kay sa niadtong makita diha sa bag-ong mga tambal. Siyempre, adunay daghan pang ubang mga medisina ang makapatang-on sa hilanat.
Ang sungay sa rhino usab maoy pinangita alang sa kultural nga mga katarongan. Diha sa usa ka nasod sa Tungang Silangan, ang balog nga baraw maoy usa ka gikaibgang simbolo sa pagkabatan-ong lalaki. Mahal gayod kaayo ang baraw nga may puloan nga ginama sa sungay sa rhino nga ang pumapalit andam mobayad ug $580 alang sa puloan sa bag-ong sungay ug $1,200 alang sa puloan sa usa ka karaang sungay.
Tungod sa ilegal nga pagpangayam, napildihan ang Kenya ug kapin sa 95 porsiyento sa mga rhino niini nga walay 20 ka tuig. Sayo sa mga tuig sa 1990, ang gidaghanon mikunhod gikan sa 20,000 ngadto sa hapit 400. Sukad niadto, tungod sa grabeng mga paagi sa pagpanalipod, ang populasyon sa rhino midaghan duolan sa 450. Ang Kenya karon maoy usa sa tulo lamang ka Aprikanong mga nasod diin ang populasyon sa itom nga rhino wala na mokunhod o kaha nagkadaghan. Busa ang umaabot ni Magnette ug Magnum maayo, ug ang ilang mga tig-atiman naglaom nga sila sa ngadtongadto moduyog sa lokal nga komunidad sa rhino ug makabaton ug hataas ug malipayong mga kinabuhi.
[Hulagway sa panid 12]
Si Magnum (wala) ug Magnette sa upat pa ka bulan ang edad