Tawhanong Pagmando Gitimbang

Bahin 3—Ang ‘Kagamhanan Pinaagi sa Labing Maayo’ Tinuod ba nga Labing Maayo?

Aristokrasiya: kagamhanan pinaagi sa mga tawong hamili, usa ka pribilehiyadong minoriya, o superyor nga matang nga gihunahuna nga labing kuwalipikadong magmando; oligarkiya: kagamhanan pinaagi sa pipila ra, mga tawo kaha o mga pamilya, kasagaran alang sa hiwi ug hinakog nga mga tuyo.

MOPATIM-AWNG makataronganon nga ang labing maayong matang sa kagamhanan mosangpot kon gilangkoban kini sa labing maayong mga tawo. Ang labing maayong mga tawo mao ang mas edukado, mas kuwalipikado, ug mas hanas​—kana ang argumento​—ug mao nga mas makaarang sa pagpanguna sa uban. Ang usa ka aristokratikong kagamhanan nga gipangunhan sa maong superyor nga matang tingali usa sa ubay-ubayng mga matang; pananglitan, pagmando pinaagi sa mga dato, usa ka plutokrasiya; pagmando pinaagi sa klero, usa ka teokrasiya; o pagmando pinaagig opisyales, usa ka burokrasya.

Daghang karaang mga katilingban, ubos sa pagmando sa mga ansiano o mga hepe sa tribo, maoy mga aristokrasiya. Sa usa o laing panahon, ang Roma, Inglaterra, ug Hapon, sa pagngalan lang ug tutulo, ngatanan may aristokratikong mga kagamhanan. Sa karaang Gresya, ang pulong “aristokrasiya” gigamit nga nagtumong sa mga siyudad-estado, o poleis, diin ang usa ka gamayng pundok nagmando. Kasagaran ang ubay-ubayng iladong pamilya nag-ambitay sa gahom. Hinuon, sa pila ka kaso, ang nag-inusarang mga pamilya nag-ilog sa gahom sa dili-legal nga paagi ug nagtukod sa mas diktador nga matang sa pagmando.

Sama sa ubang Gregong mga siyudad-estado, ang Atenas sa sinugdan usa ka aristokrasiya. Sa ulahi, samtang ang kausabang kultural nakapahuyang sa mga kalainan sa matang ug nagbungkag sa panaghiusa niini, ang siyudad nagbaton sa demokratikong mga dagway. Ang Sparta, sa laing bahin, nga gidungog nga gitukod sa ikasiyam nga siglo W.K.P., gimandoan sa usa ka militaryong oligarkiya. Kining siyudara sa wala madugay miindig sa labi pang karaang Atenas, ug ang duha ka siyudad nagbugnoay alang sa pagkalabaw sa Gregong kalibotan sa ilang panahon. Busa, ang pagmando pinaagi sa daghan, sama sa didto sa Atenas, nahasumpaki sa pagmando pinaagi sa pipila ra, sama sa didto sa Sparta. Hinuon, komplikado ang ilang panag-indig, nga naglangkit dili lang sa panagbingkil bahin sa kagamhanan.

Usa ka Hamiling Mithi Gituis

Ang politikanhong mga kalainan kasagaran mao ang ulohan sa pilosopikanhong mga argumento taliwala sa Gregong mga pilosopo. Ang kanhing estudyante ni Plato si Aristotle mihimog kalainan tali sa mga aristokrasiya ug mga oligarkiya. Giklasipikar niya ang putling aristokrasiya ingong usa ka maayong matang sa kagamhanan, usa ka hamiling mithi nga nakapaarang sa mga tawong may espesyal nga mga katakos ug hatag-as nga mga moral sa pagdeboto sa ilang kaugalingon nganha sa publikong pag-alagad sa kaayohan sa uban. Apan sa dihang gipangulohan sa daugdaogan ug hakog hamiling pundok, ang putling aristokrasiya mius-os ngadto sa walay-hustisyang oligarkiya. Iyang giisip kini nga usa ka tinuis nga matang sa kagamhanan.

Samtang nagpaluyo sa pagmando pinaagi sa ‘labing maayo,’ giangkon ni Aristotle nga ang pagtapo sa aristokrasiya uban sa demokrasya lagmit magpatungha sa gitinguhang sangpotanan, usa ka ideya nga madanihon gihapon sa pila ka politikanhong mga pensador. Sa pagkamatuod, ang karaang mga Romano nagtapo gayod niining duha ka matang sa kagamhanan nga may usa ka sukod sa kalamposon. “Ang politika [sa Roma] maoy katungod sa tanan,” matud sa The Collins Atlas of World History. Bisan pa niana, sa samang panahon, “ang labing datong mga lungsoranon ug kadtong nabulahan nga natawong hamili mipormag oligarkiya nga nag-ambitay sa mga katungdanan sa mahistrado, militaryong komander ug pari.”

Bisan sa mga panahong hinapos sa edad media ug sinugdan sa modernong panahon, ang Uropanhong mga sentrong siyudadnon nagtapo sa demokratiko ug aristokratikong mga elemento diha sa ilang kagamhanan. Matud sa Collier’s Encyclopedia: “Ang labihan ka konserbatibong Venetian nga Republika, nga sa kataposan gipukan ni Napoleon, nagtagana sa klasikal nga pananglitan sa maong oligarkiya; apan ang Libreng mga Siyudad sa Balaang Imperyo sa Roma, ang mga siyudad sa Hanseatikong Liga, ug ang mga lungsod nga natukod pinaagig karta sa Inglaterra ug kasadpang Uropa nagpadayag sa samang malangkobong mga tendensiya padulong sa estriktong paggahom sa oligarkiya pinaagi sa gamay apan garboso ug kulturado kaayo hamiling pundok [aristokrasiya].”

Gipatuo, ug may katarongan, nga ang tanang kagamhanan maoy aristokrata sa kinaiyahan, sanglit silang tanan nanlimbasog nga makabaton sa labing kuwalipikadong mga tawo nga magdumala. Ang ideya sa usa ka nagamandong matang nagpalig-on sa maong hunahuna. Busa mihinapos ang usa ka reperensiyang basahon: “Ang nagamandong matang ug hamili nagakahimong kaamgid nga mga pulong sa pagbatbat sa aktuwal kon unsay giergo ni Plato ug Aristotle ingong mithianon.”

Sa Pagpangita sa ‘Labing Maayo’

Kasiglohan una mopatim-aw kining Gregong mga pilosopo, ang katilingbang feudal (nga nagsukad sa mga asyendero ug mga saop) nagpatunghag usa ka sukod sa kalig-on ug kalinaw sa karaang Tsina ilalom sa harianong balay ni Chou. Apan tapos sa 722 W.K.P., panahon sa gitawag Ch’un Ch’iu nga yugto, ang sistemang feudal hinayhinay nga nahuyang. Sa kataposang bahin niining yugtoa, migawas ang bag-ong hamiling pundok, nga gilangkoban sa kanhi “mga ginoo,” nga nag-alagad sa mga panimalayng feudal, ug sa mga kaliwat sa karaang hamiling banay. Ang mga sakop niining bag-ong hamiling pundok mibalhin ngadto sa pangunang mga katungdanan sa kagamhanan. Si Confucius, ang iladong Insek nga makinaadmanon, sumala sa gipunting sa The New Encyclopædia Britannica, mipasiugda nga “ang abilidad ug pagkamaayo sa moral, inay pagkatawo, maoy nagpatakos sa usa ka tawo aron mangulo.”

Apan sa Uropa kapin sa duha ka libo ka tuig sa ulahi, ang paagi sa pagpili sa mga tawong hamili, kadtong labing kuwalipikadong magmando, may diyutayng kalabotan sa “abilidad ug pagkamaayo sa moral.” Ang propesor sa Harvard si Carl J. Friedrich miingon nga “ang hamiling pundok sa aristokratang Inglaterra sa ikanapulog-walong siglo maoy hamiling pundok nga gipasukad sa panguna sa kagikanan sa banay ug sa bahandi. Kana matuod usab sa Venice.” Siya midugang: “Sa pipila ka nasod sama sa ikanapulog-walong-siglong Prussia, ang hamiling matang gipasukad sa kagikan sa banay ug talagsaong katakos sa militaryo.”

Ang ideya nga ang maayong mga hiyas sa ‘mas maayong mga tawo’ gipasa ngadto sa ilang mga anak maoy hinungdan sa mga batasan sa pagminyo sa mga hari sa nangaging mga adlaw. Panahon sa Edad Media, ang ideya sa banaynong pagkalabaw naglungtad. Ang pagminyog usa ka tawong kasagaran maoy tumbas sa pagkunhod sa kahamili sa banay, usa ka paglapas sa balaang kasugoan. Ang mga hari obligado sa pagminyo niadto lamang may hamiling pagkatawo. Kining ideya sa banaynong pagkalabaw sa ulahi miiway sa mas matarong nga pangatarongan​—ang pagkalabaw nga gipasukad sa labi pang maayong kahigayonan, edukasyon, mga hiyas, o mga kahimoan.

Ang usa ka prinsipyong nailhang noblesse oblige gilaraw sa pagtino sa kalamposan sa mga aristokrasiya. Sa literal nagkahulogang “nagaobligar ang pagkahamili,” kini nagpasabot “sa obligasyon sa madungganon, mahinatagon, ug kasaligang kagawian nga nalangkit sa hataas nga ranggo o pagkatawo.” Tungod sa ilang “pagkalabaw,” kadtong may hamiling pagkatawo giobligar sa pag-alagad sa mga panginahanglan sa uban sa kasaligang paagi. Kining prinsipyoha hikaplagan sa mga aristokrasiya sama sa iya sa karaang Sparta, kansang mga manggugubat obligado sa pagbutang sa intereses sa uban nga una kay sa ilaha, ug sa Hapon taliwala sa kasta nga manggugubat, ang samurai.

Mga Aristokrasiya Nakaplagang May Kulang

Ang pagkadili-hingpit sa aristokratang pagmando sayong iilustrar. Sa unang Roma, ang mga tawo lamang nga may hamiling pagkatawo, nga nailhang mga patrisyano, ang takos mamembro sa Romanhong Senado. Ang kasagarang katawhan, nga nailhang plebeiano, dili. Apan halayo sa pagkatawo nga may “abilidad ug moral nga pagkamaayo,” sama sa gibaod ni Confucius sa mga magmamando, ang mga membro sa Senado mausbawong nahimong hiwi ug malupigon. Ang sibil nga kagubot mao ang resulta.

Bisan pa sa balikbalik nga mga yugto sa reporma, nagpadayon ang oligarkiya sa mga senador, labing menos hangtod gitukod ni Julius Caesar ang pagmandong diktador pila ka tuig una siya patya sa lipot niadtong 44 W.K.P. Tapos sa iyang kamatayon, ang aristokratang kagamhanan gibanhaw, apan sa pagka 29 W.K.P. kini gipulihan na usab. Ang Collier’s Encyclopedia mipatin-aw: “Tungod sa midakong gahom, bahandi, ug geograpikong gidak-on sa Roma, ang aristokrasiya nahimong hiwi nga oligarkiya, ug ang pagkawala sa sibikong espiritu niini gipasibaw sa pagkawala sa publikong pagtahod. Ang pagkalumpag niini nagpasulod sa usa ka absolutong monarkiya.”

Sa misunod nga 1,200 ka tuig o kapin pa, ang aristokratikong mga kagamhanan, bisan pag monarkohanon sa ngalan, maoy sa Uropanhong uso. Sa wala madugay daghang politikanhon, ekonomikanhon, ug kultural nga kausaban inanay nga nagbag-o sa sistema. Apan sulod sa tibuok nga yugto, ang Uropanhong aristokrasiya nagpabiling gamhanan, nga nakahawid sa mga asyenda ug hugot nga gunit niini sa militaryong mga katungdanan, samtang nagakahimong mas parasitiko, waldasan, hambogiro, ug gustog lulinghayaw.

Sa katuigang 1780 ang aristokrasiya nakaagom ug grabeng hapak. Si Louis XVI sa Pransiya, sa pagdiskobreng naglisod sa salapi, nangaliyupo sa mga membro sa Pranses nga aristokrasiya nga buhian ang ilang panalaping mga pribilehiyo. Apan inay sa pagsuportar kaniya, gipahimuslan nila ang iyang mga kalisod, nga naglaom nga madaot ang monarkiya ug makabaton na usab sa pipila sa ilang kaugalingong nawalang gahom. “Kay nadiskontento sa kagamhanan sa katawhan, pinaagi sa hari, alang sa aristokrasiya, sila [ang aristokrasiya] nangitag kagamhanan sa katawhan, pinaagi sa aristokrasiya, alang sa aristokrasiya,” mipatin-aw si Herman Ausubel, propesor sa kasaysayan sa Columbia University. Kining tinamdana nakatabang sa pagpadali sa Pranses nga Rebolusyon sa 1789.

Kining mga hitaboa sa Pransiya nakapatunghag dagkong kausaban nga gibati nga saylo kaayo sa mga utlanan. Ang aristokrasiya nawad-an sa espesyal nga mga pribilehiyo niini, nahanaw ang sistemang feudal, nasagop ang usa ka Deklarasyon sa mga Katungod sa Tawo ug sa Lungsoranon, maingon usab ang Konstitusyon. Dugang pa ang mga gahom sa klero gipiotan pinaagig dekreto.

Ang kagamhanan pinaagi sa diyutay ra​—bisan pag ang diyutay ra gihunahunang labing maayo​—gitimbang sa daghan ug nakaplagang kulangan.

Pagkaplag sa Kataposan sa ‘Labing Maayo’

Ang dayag nga kamatuoran nga ‘ang labing maayo’ dili kanunay magkinabuhi sumala sa ilang ngalan nagapunting sa usa sa dagkong mga kahuyangan sa ‘kagamhanan pinaagi sa labing maayo,’ nga mao, ang kalisdanan sa pagtino kon kinsa gayod ‘ang labing maayo.’ Sa pagkab-ot sa mga kinahanglanon sa pagkalabing kuwalipikado sa pagmando, gikinahanglan ang labaw pa kay sa yanong pagkadato, sa pagkasakop sa hamiling dugo, o talagsaong katakos sa militaryo.

Dili lisod ang pagtino kon kinsa ang labing maayong mga doktor, mga kusinero, o mga tigbuhat ug sapatos. Atong tan-awon lamang ang ilang trabaho o ilang mga produkto. “Sa kagamhanan, hinunoa, ang kahimtang dili kaayo sayon,” miingon si Propesor Friedrich. Ang suliran mao nga ang mga tawo dili magkauyon kon bahin sa angay nga unsa ang usa ka kagamhanan ug kon unsay angay buhaton niini. Gawas pa, ang mga tumong sa kagamhanan kanunay nagabalhin. Busa, sumala sa giingon ni Friedrich: “Nagapabiling dili matino kon kinsa ang hamili.”

Aron ang usa ka ‘kagamhanan pinaagi sa labing maayo’ mahimong tinuod nga labing maayo, ang hamiling pundok kinahanglang pilion sa usang may labaw-tawhanong kahibalo ug pagkadili-masayop sa paghukom. Ang mga pinili kinahanglan maoy mga tawo nga may dili-mabungkag moral nga integridad, nga bug-os debotado sa dili-mausab nga mga tumong sa ilang kagamhanan. Ang ilang kaandam sa pagbutang sa kaayohan sa uban kay sa ilang kaugalingon kinahanglang dili kaduhaduhaan.

Gipaila sa Bibliya nga si Jehova nga Diyos nakapili sa mao gayong matang​—ang iyang Anak si Jesu-Kristo ug ang pipila sa iyang matinumanong mga sumusunod​—ug nagtudlo kanila sa pagmando sa yuta sulod sa usa ka libo ka tuig. (Lucas 9:35; 2 Tesalonica 2:13, 14; Pinadayag 20:6) Dili ingong masalaypong mga tawo kondili ingong dili-masalaypong imoral nga espiritung mga linalang, si Kristo ug ang iyang kaubang mga magmamando magpaulan sa yuta sa mga panalangin sa malungtarong kalinaw, kasegurohan, ug kalipay, nga magpasig-uli sa katawhan sa kahingpitan. May bisan unsa bang tawhanong kagamhanan​—bisan usa ka ‘kagamhanan pinaagi sa labing maayo’​—ang makatanyag niana?

[Kahon sa panid 26]

Modernong-Adlaw nga Oligarkiya

“Ang mga tendensiya padulong sa oligarkiya . . . namatikdan sa tanang dagkong burokratikong mga gambalay sa modernong politikanhong mga sistema. Ang nagausbawng kakomplikado sa modernong katilingban ug sa kagamhanan niini nagaduso sa labi pang dakong gahom nganha sa mga kamot sa mga administrador ug mga komite sa mga eksperto. Bisan sa konstitusyonal nga mga pagmando, walay bug-os makatagbawng tubag ang nakaplagan sa pangutana kon sa unsang paagi ang maong burokratikong mga tigdesisyon papanubagon ug ang ilang mga gahom epektibong mapiotan nga, sa samang panahon, dili madaot ang kaepisyente ug kamakataronganon sa paagi sa paghimog polisa.”​—The New Encyclopædia Britannica.

[Hulagway sa panid 25]

Si Aristotle nagtuo nga ang gitapong aristokrasiya ug demokrasya magpatungha sa labing maayong matang sa kagamhanan

[Credit Line]

National Archæological Museum, Athens