Pagpaniid sa Kalibotan
DILI-TUKMANG PAGPETSA
Sa mga dekada, ang mga historyador ug mga paleontologo sa kanunay misalig sa radiocarbon nga pagpetsa aron mabanabana ang edad sa mga fossils o posil. Hinuon, sumala sa Time nga magasin, “kadtong mga banabanaa, samtang bililhon, nahibaloan usab nga maorag dili sigurado.” Ang magasin midugang nga “14 ka mga libel nga carbon dinha sa hangin—ug busa ang kadaghanon nga masulod sa mga organismo—nahibaloang molahi sa matag panahon, ug kana moapektar sa resulta sa carbon nga pagpetsa.” Human itandi ang resulta sa usa ka carbon-14 nga pagsulay uban sa usa ka uranium-thorium nga pagsulay, usa ka grupo sa mga hiyologo sa Lamont-Doherty Geological Laboratory sa Palisades, Nueva York, nakakita nga ang “radiocarbon nga pagpetsa maoy ulahi sa mga 3,500 ka tuig—posible nga igong makapausob sa bag-ong panghunahuna kon bahin sa importanteng mga pangutana sama sa katukma kon kanus-a unang naabot ang mga tawo ang Amerika.”
ALAMBRENG DIYETA
Ang The Jerusalem Post mitaho sa usa ka bag-ong lakat sa Israel taliwala sa pipila ka mga tawo kinsa buot nga mamenosan ang timbang. Aron sa pagkunhod sa ilang gasto sa pagkaon, ang uban mihangyo sa mga doktor o mga dentista sa pagsirado sa ilang mga suwang pinaagi sa alambre. Ang mga awtoridad nakamatikod niini sa dihang adunay “mga pahibalo nga gianunsiyo nga ang pagpaalambre misugod sa paggawas sa mga mantalaan.” Ang maong buhat gidili; ang Health Ministry sa Israel nakapahunong na sa usa ka dosenang dentista sa paghimo sa ingon niining matanga sa pag-alambre sa ngipon sa mga pasyente. Sumala sa Post, si Dr. Moshe Kelman, pangulo sa Dental Health Department sa Health Ministry, nagbatbat nga ang iyang opisina nagaimbestigar sa paghikog sa usa ka 18 anyos nga batang babaye kansang suwang gialambre aron momenos ang timbang.
GIBASOL ANG POLUSYON
“Ang matag kaliwatan nagakaluya samtang ang polusyon nagakauswag ug nagadaot sa sistema sa imyunidad,” miangkon ang espesyalista sa alerhiya nga si Dr. Jean Monro sa Breakspear Hospital for Allergy and Environmental Medicine sa Britanya. Ang polusyon sa palibot, pagkapakyas sa pagpatutoy sa mga bata, ang nagdaghang mga kemikal sa pagkaon ug mga abiyo sa tubig, ug ang dili maalamong paggamit sa mga medisina ug mga droga maoy gipunting nga nakaamot sa mga hinungdan. Ang mga sakit nga gikan sa hubak ngadto sa kanser, ug bisan ang mga suliran sa batasan sa bata, ang miresulta. Ingon sa gitaho sa The Times sa London, gibanabanang 17 ka milyong mga tawo, mga 30 porsiento sa populasyon sa Britanya, ang nagaantos sa sakit nga nakuha sa palibot, daghan ang wala makaamgo niini.
MABANGIS NGA MGA BAO
Ang mga awtoridad sa eskuelahan sa Australia nagaatubang sa usa ka nagatubong problema uban sa kabangisan taliwala sa mga bata. Sumala sa The New York Times, ang pipila nagapasangil sa popular gikabuangang Teen-Age Mutant Ninja Turtles. Usa ka eksperto miingong ang mga bata “makatuon sa maong kabangisan, ingon sa paggamit sa maayong mga tawo, mao ang tubag sa tanang mga problema ug kini dayon gipakita sa ilang linihokan.” Daghang Australyanong mga eskuelahan ang nagbando sa mga hinagibang dulaan, nagpasidaan sa mga estudyante sa “pagbiya sa ilang Ninja nga mga espada, nunchakus ug mga tukog sa balay.” Ang mantalaan midugang nga “bisan pa sa kaylap nga kabalaka mahitungod sa epekto sa Bao diha sa mga bata, ang Ninja Turtle nga sine ug ang serye sa telebisyon nagauswag.
ANG SEKRETO SA TAAS NGA KINABUHI
Usa ka bag-ong rekord sa taas nga kinabuhi nakab-ot sa mga Hapones uban sa aberids nga gitas-on sa kinabuhi alang sa mga babaye nga 81.77 anyos ug alang sa mga lalake 75.91 anyos. Ang mga eksperto nagpahinungod niini ngadto sa “pagkunhod sa mga kamatayon taliwala sa mga masuso ug medya-edad nga mga tawo,” nagataho ang Mainichi Daily News. Sa 112 anyos nga pangedaron, si Waka Shirama, ang pinakatigulang nga tawo sa Hapon, ug usa sa 3,298 nga mga sentenaryo, nagaingong ang sekreto sa kataas sa iyang kinabuhi mao “ang pagkinabuhing makugihon, makasaranganon ug matinud-anong kinabuhi,” sumala sa The Daily Yomiuri. Sa laing interbiyu siya midugang: “Kan-a ang tanang matang sa pagkaon nga walay pili, katulog ug daghan, ug ayaw kalimti ang pagpahiyom kanunay.”
HINLOAN ANG MGA KLONG
Ang mga Klong, ang talan-awon sa Bangkok, puliking mga kanal nga gilumbayan sa mga balay diha sa mga karang, nga mitabang sa pagkahimong inila sa ulohang siyudad sa Thailand. Apan ang Asiaweek nga magasin miingon nga ang “pipila ka mga alagianan sa tubig nahimo nang lubog, bahong awasanag hugaw ug basura.” Ang kadaghanang mga balay diha sa mga klong dili konektado sa sistema sa hiposanag hugaw sa Bangkok ug dili maabot sa mga nagahakot ug basurang mga sakyanan. Ang resulta: Kada adlaw 140 ka toneladang hugaw ug basura moabot sa dakong Chao Phraya nga Suba sa Thailand, nga maoy nagsustento sa mga klong. Pipila ka mga klong, natuk-an sa mga hugaw ug nahutdan sa nagahatag-kinabuhing oksiheno, mopagawas ug baho nga dili maantos sa mga nanagpuyo duol sa suba. Usa ka kampanya sa ingon ang gilansad sa paghinlo sa mga klong. Ang Asiaweek miingon nga “daghang mga boluntaryo ang misanong sa lansad.”
MADUGONG MGA PELIKULA
“Kon ikaw may impresyong ang mga sine karon mas madugo ug mas bangis kay sa nangagi, ug nga ang ilang pagpatyanay misulbong,” miingon ang The New York Times, “ikaw tukma gayod.” Ang modernong teknolohiya ug bag-ong mga plastik nga substansiya nakaarang sa tighimog mga sine sa pagdugang ug makalilisang nga kamatuoran sa pintas nga mga eksena. Ang pila sa popular nga mga pelikula naglakip sa ginatos ka mapintas nga mga kamatayon. Ingong pananglitan, ang mantalaan mihisgot sa pelikulang Die Hard 2 diin sobra sa 260 ka mga tawo ang mabangisong gipatay, apil ang usang giduslak sa utok pinaagi sa iyang lungag sa mata ug ang lain kinsa gisuyop ngadto sa usa ka makina sa jet. Sumala sa samang artikulo, ang igong gidaghanon niining mga pelikulaha mao “ang matang sa aksiyon-adventure nga mga pelikula nga modagsang sa natad karong adlawa.”
PAGPATAY SA POKA?
Ang gisugyot nga pagbunal sa mga 30,500 ka mga poka diha sa kasadpang baybayon sa Habagatang Aprika nakatukbil ug dako nga reaksiyon sa emosyon sa publiko nga ang plano gipadaplin. Bisan pa niana, ang pila ka mga tigpreserbar nagtuo nga ang pagpilig mga poka gikinahanglan alang sa palibot sa dagat. Sumala sa The Star sa Johannesburg, ang nagpunsisok nga 1.3 milyong mga poka sa palibot sa Cape ug sa baybayon sa Namibia naghatag hulga sa mga kinabuhi sa dagat. Nag-ingon ang tigpreserbar nga si Vic Kabalin: “Daghang tuig kanhi ang Seal Island . . . nailhan sa balhiboang mga poka sa Cape ug sa mga jackass penguin rookery niini. Karon ang imo lang makita mao ang mga poka.” Ang hinungdan sa dili timbang nga ekolohiya? Ang The Star miingon: “Ang pangunang manunukob sa mga poka sa Cape, ang dagkong mga iho, mius-os ug dako sa gidaghanon pinaagi sa mga pukot sa iho ug pangisda. Busa ang 1.3 milyon o sobra pang mga poka . . . diyutay rag mahimo sa pagkontrolar sa ilang gidaghanon gawas sa tawo.”
TALAGSAONG PINULONGAN
Ang pagduaw sa Gomera, usa sa pitong mga Isla sa Canary, ug malagmit makadungog ka sa mga tingog nga samag mga kanaryo nga adunay mga megapon. Ingon sa gitaho diha sa The Hawke’s Bay Herald-Tribune sa New Zealand, kini mao ang silbo, o nagataghoy nga pinulongan, nga sa kasiglohan gigamit ingong ikaduhang pinulongan sa mga molupyo sa isla. Bisan kon mokabat sa lima ka tuig ang pagkat-on ug nagkinahanglag taas nga matang sa kahanas, kini kaylap nga gigamit sa mga mag-uuma nga nagatrabaho sa hilit nga mga bukid sa isla, kay kini layog abot kay sa isulti. “Ikasulti nimo ang bisan unsa pinaagi sa pagtaghoy ug kon ang klima maayo imong madungog kana sa mga 3 ka kilometro ang gilay-on,” miingon ang usa nga migamit. Tungod kay ang matag letra sa alpabeto adunay tukmang panaghoy, bisan ang modernong mga pulong mahimong itaghoy.
MGA AKSIDENTE SA EROPLANO
Usa ka pangunang tighimo ug eroplano, ang Boeing, nagatuon sa gidaghanon ug sa hinungdan sa mga aksidente sa eroplano. Sumala sa The Wall Street Journal, ang tighimo nakasusi sa mga 850 ka dagkong mga panghagsa nga nahitabo sukad sa ulahing mga tuig sa 1950. Ang Boeing miangkon nga ang “mga sayop sa mga tripulante nakaingon sa kapin sa 72 porsiento nga mga aksidente sa nangaging 10 ka tuig.” Ang report mibatbat nga kon ang gidaghanon sa mga pagbiyahe padayong mouswag sa presenteng sukod ug ang gidaghanon sa mga aksidente dili mokunhod sa mas kusog nga sukod, sa tunga sa sunod nga dekada, ang total “may aberids unya nga 20 ka dagkong paghagsa sa usa ka tuig sa tanang matang sa eroplano . . . , taas gikan sa 15 karon.”
MGA KAMATAYON SA MINAHAN
“Sa matag toneladang bulawan nga mamina, usa ka minero ang mamatay,” nagtaho ang The Star sa Johannesburg, Habagatang Aprika. Sumala sa estadistika nga gitagana sa Chamber of Mines, ang aberids nga kapin sa 560 ang mga namatay nahitabo matag tuig sa mga minahan sa bulawan sa Habagatang Aprika sa nangaging pito ka tuig. Bisan pa kon nagpakitag diyutayng pag-us-os ang mga namatay, si Gn. Reinoud Boers, opisyal nga tigpakigsabot alang sa Chamber of Mines, nag-ingon: “Sa pagkatinuod ang pagmina maoy usa ka peligrosong trabaho. Bisag buot niyang walay mamatay, kini mao ang kamatuoran sa pagmina sa tibuok nga yuta.” Katunga sa mga namatay maoy tungod sa presyur nga mibuto ug batong nangahulog. “Ang mga minahan sa Habagatang Aprika,” nagpahayag si Gn. Boers, “maoy pinakalalom sa kalibotan (abot sa 4 ka kilometro) ug busa kami nagaantos sa init ug grabeng presyur sa bato. Kami usab nagakotkot sa pinakagahing bato sa kalibotan.”