Ang Kasaysayan sa Asbestos—Gikan sa Tigluwas ug Kinabuhi Ngadto sa Pagkahimong Hulga sa Kamatayon

DILI pa dugay ang tanang mga molupyo sa trailer park sa Arizona, U.S.A., napugos sa pagbaligya sa ilang mga balay ug mga kabtangan sa gobyerno ug mibalhin. Ang tanan diha sa parke, gikan sa mga trailer ngadto sa mga muwebles ngadto sa mga dulaan sa mga bata, sistematiko nga gilaglag​—gipisat ug gitabonan ilalom sa daghang patong sa papel, graba, ug yuta sa ibabaw. Ngano? Tungod ba sa radyasyon? Makahilong mga kemikal? Hugaw nga tubig? Dili; ang trailer park napatong diha sa mga biya sa usa ka daan nga planta. Kadto nahugawan sa asbestos.

Kini nahimong usa ka magubot nga siglo alang sa asbestos​—usa ka kusog nga pagkahagbong gikan sa kinatuktokan sa kabantog ngadto sa kailadman sa panghimaraot. Ang gipakamahal niadto sa industriya ug ang tinamod nga manluluwas sa dili-maisip nga mga kinabuhi gikan sa sunog, ang asbestos karon gisumbong nga maoy hinungdan sa mga kamatayon sa literal nga gatosan ka libong mga tawo. Ang asbestos nakabaton sa ngalan nga kuno nakahatag kauswagan sa industriya sa konstruksiyon​—dili ra kas-a, kondili makaduha: una, sa tibuok yutang uso sa paggamit niini diha sa mga tinukod; ikaduha, diha sa nagkabuang-buang nga pagtangtang niini.

Ang mga tinukod sa eskuylahan, mga opisina, ug mga apartment gisirhan, sa dakong kapildihan sa mga tigbayad ug buhis, sa tag-iyag yuta, ug sa mga nanagpuyo. Daghang kaso ang gisang-at diha sa husgado. Ug ang kahadlok nag-usab sa mga kinabuhi​—ang tanan tungod sa asbestos.

Apan unsa ba ang asbestos? Diin kini gikan? Kini peligroso ba gayod?

Usa ka Nagkalainlaing Kagahapon

Tingali lahi sa gituohan sa uban, ang asbestos maoy dili kay usa lamang ka sayop sa modernong teknolohiya, laing nadaot nga imbento sa laboratoryo. Dili, ang asbestos maoy usa ka mineral nga gimina gikan sa yuta. O, mas tukma, ang asbestos maoy usa ka klase sa mga mineral​—adunay unom ka nagkalainlaing matang, ang kada usa lahi. Apan ang tanan lanoton, ug dili gayod madutlan ug kalayo.

Ang mga tawo nagagamit na ug asbestos sa kaliboan ka tuig. Daghang siglo sa wala pa si Kristo, isagol kini sa mga mamumuo nga taga Pinlandiya sa paggamag kolon ug itapak kini diha sa mga liki sa ilang kahoy nga mga payag. Gigamit kini sa karaang mga Grego sa paghimog mga pabilo sa mga lampara. Gihabol sa karaang mga Romano ang lanot sa asbestos diha sa mga panapton sa paghimog mga toalya, mga net, ug bisan mga bandana sa mga babaye. Kining mga panaptona daling hinloan: ilabay lang kini ngadto sa nagdilaab nga kalayo ug kuhaon kini nga mahinlo ug puti!

Sa mga panahong Edad Medya si Imperador Carlomagno gitahong nakapatuo sa pipila ka bisitang Barbariano nga siya adunay labaw-tawhanong gahom sa dihang iyang gilabay ang mantel nga asbestos diha sa kalayo ug gikuha kini nga wala masunog. Ang ubang abtik nga mga negosyante sa maong panahon namaligya usab ug mga krus nga asbestos, isulti ang ilang pagkadili-madutlan ug kalayo ingong ebidensiya nga sila hinimo gikan sa kahoy “sa matuod nga krus”!

Hangtod sa hinapos sa ika-19ng siglo, hinunoa, ang asbestos ilado na. Kana nausab tungod sa pag-abot sa industriyal nga panahon. Sa mga tuig sa 1880, naamgohan sa industriya nga ang asbestos dili lamang kay dili masunog; kini dili usab magasgas ug maayo kini nga insulador. Ang asbestos sa wala madugay gigamit sa piltro sa atop, tisa sa kisame, mga tisa sa salog, insulasyon, igsasagol sa semento, mga tubo sa semento, aspalto, mga kurtina sa teyatro, brake lining, ug bisan mga salaan. Sa kataposan, duolan sa 3,000 ka kagamitan ang nakit-an alang niini.

Sa wala magdugay, nakatabang ang asbestos sa malamboon nga industriya sa tibuok yuta. Ang dagkong mga deposito nadiskobrehan sa Ural Mountains sa Unyong Sobyet, sa Alps sa amihanang Italya, sa Vermont sa Tinipong Bansa, ug sa Habagatang Aprika. Sa tunga-tunga sa mga tuig 1970, ang produksiyon sa asbestos sa kalibotan miabot halos unom ka milyong tonelada matag tuig.

Ang Makalilisang nga Bili

Kining kalit nga pagsaka sa kabantog, hinunoa, adunay mga tingog sa pasidaan. Sa pagkamatuod, balik pa sa 19 ka siglong miagi, ang Romanong manalaysay nga si Pliny nakamatikod nga ang mga ulipon nga nagtrabaho sa mga minahan sa asbestos daw adunay mga sakit sa respiratoryo. Ang iyang gipamulong mao lamang ang una sa daghang mga tingog sa pasidaan.

Sa sayong katuigang 1900, ang mga doktor sa Uropa nakamatikod nga ang mga trabahante sa asbestos nagakamatay sa mga sakit sa respiratoryo. Sa 1918 ang ubang mga kompaniya sa seguro mibalibad na sa pagseguro sa mga trabahante sa asbestos, nakamatikod sa ilang mubo nga gitas-on sa kinabuhi. Sa katuigang 1930, ang mga awtopsiya nagpamatuod nga ang grabe nga pagkaladlad sa asbestos sa pagkatinuod makamatay. Ang pino, pormag-dagom nga mga kristal sa daghang matang nga mga asbestos makalusot ngadto sa mga baga, o bisan sa abdominal cavity, ug magpabilin dinha, usahay modalag sakit mga dekada sa ulahi. Ang mosunod mao ang pipila sa komun nga mga sakit nga nalangkit ang asbestos:

Asbestosis. Ang labing komung sakit, ilabina taliwala sa mga tawong dugay nang naladlad sa asbestos. Ang pagkasamad sa tisyu sa baga nga sa hinayhinay mopagahi sa baga ug makababag sa mga agianan sa hangin sulod sa baga. Ang asbestosis mopahinabog lisod nga pagginhawa ug mohimo sa mga baga nga mas daling matakdan sa mga impeksiyon sama sa pulmonya ug bronkitis, nga mas peligroso hinoon alang sa mga tawo nga aduna niining sakita. Ang asbestosis dili matambalan, ug kini makamatay.

Kanser sa Baga. Komun usab kaayo, kini makapatay ug daghang tawo kay sa asbestosis. Makaiikag, hinunoa, dihang ang pagkaladlad sa asbestos duyogan sa pagtabako, ang kalagmitan nga magkasakit ug kanser modako​—mas dako bisag idugang pa ang mga kapeligrohan sa pagtabako ug ang pagkaladlad sa asbestos.

Mesothelioma. Usa ka talagsaon apan labihan ka makamatay nga matang sa kanser. Kini moatake sa habolhabol nga nagputos sa kaha sa dughan o abdominal cavity. Kini mahitabo bisan human sa limitadong pagkaladlad sa mineral, ug kini motungha human sa gidugayong 40 ka tuig.

Sumala sa International Journal of Health Services, ang asbestos mopahinabo gikan sa duha ngadto sa tulo ka gatos ka libong ahat ug masakit nga mga kamatayon tali sa 1986 ug sa tuig 2000 sa Tinipong Bansa lamang. Kon kana tinuod, kini motumbas sa gidaghanon sa nangamatayng mga sundalo sa U.S. sa panahon sa Gubat Kalibotan II.

Hingapin ba nga Reaksiyon?

Apan, daghang siyentipiko miingon nga adunay kaylap sobrang reaksiyon sa hulga sa asbestos. Sila miangkon nga gipasobrahan sa ubang mga siyentipiko ang kapeligrohan, nga mitultol ug kaylap nga “fiber phobia,” usa ka kahadlok nga nakahatag ug mas dugang kadaot kay sa kaayohan.

Pananglitan, si Brooke Mossman, sa University of Vermont College of Medicine, nangulo sa usa ka grupo sa mga siyentipiko sa pagsulat ug usa ka taho nga migula diha sa basahong Science. Si Mossman ug ang iyang mga kauban misaway sa dakong kantidad sa salapi nga gigamit sa pagtangtang sa asbestos gikan sa mga tinukod nga opisina ug mga eskuylahan, aron pakubsan ang mga lebel sa pagkaladlad, matud pa nila, aron mahimong dili makadaot.

Ngani, sila miingon nga diha sa ubang mga tinukod nga gilista nga tangtangan ug asbestos, sa aktuwal diyutay ra ang asbestos sa hangin diha sa sulod kay sa gawas! Ang estadistika gikutlo nga nagpakita nga mas dako pa ug kapeligrohan ang pagsakay ug bisiklita sa mga bata o maig-an sa liti kay sa gamay nga lebel sa asbestos. Gawas pa, ang mga proyekto sa pagtangtang sa asbestos dinalidali ra ug dinanghag nga pagkatangtang, nga nagpasamot hinoon sa lebel sa asbestos diha sa mga tinukod tungod sa pagpanglupad sa tanang abog. Sa maong mga kahimtang mas luwas pa nga pasagdan na lamang ang mga asbestos ug takpan kini.

Dugang pa, daghang Uropanhong mga nasod nahibalo sa ilang mga balaod sa asbestos, dili tanang matang sa mineral dunay samang pormag-dagom nga mga lanot. Ang chrysotile nga asbestos adunay mas tag-as, lukotong mga lanot nga mas daling masala ug igapagawas sa baga. Mga 95 porsiento sa produktong asbestos sa tibuok kalibotan maoy chrysotile nga matang. Ang amphibole nga asbestos, ang tipo nga daw maoy nakaingon sa daghang mga sakit nga mesothelioma, talagsa ra nga gigamit.

Si Mossman ug ang iyang mga kauban usab misalikway sa ‘usa-ka-lanot nga teoriya’​—ang pagtuo nga bisan ang usa ka lanot sa asbestos makamatay. Total, ang asbestos motunghang kinaiyanhon. Sumala sa usa ka editor sa magasing Science, kitang tanan nagahanggab sa duolag usa ka milyong mga lanot sa asbestos sa matag tuig!

Sa gihapon, kining mga puntoha wala makatagbaw sa tanang mga siyentipiko. Si Dr. Irving J. Selikoff, kinsa mihimog usa ka bantog nga pagtuon sa mga kapeligrohan sa asbestos sa 1964, nangusog nga ang gamay nga mga lebel sa pagkaladlad sa asbestos sa pagkamatuod delikado. Daghang siyentipiko midapig kaniya. Sila ilabinang nabalaka sa mga tinukod nga mga eskuylahan. Ang yanong pagsukod sa gidaghanon sa asbestos sa hangin sa maong mga tinukod walay-kapuslanan, sila miingon, sanglit diha sa tino nga tuboran lamang sa asbestos ang makahatag ug kapeligrohan, sama sa insulated pipes ug boilers. Ang mausisaon o lihokan nga mga bata ang malagmit makakita ug hilabtan ang maong mga tinubdan; ang mga tigbantay ug mga tighinlo tingali mao kanunay ang naladlad.

Ang mga siyentipiko wala magkauyon usab sa kapeligrohan sa chrysotile nga asbestos. Ang usa ka internasyonal nga komperensiya sa mga siyentipiko sa tingtugnaw sa 1990 misanong sa taho ni Mossman sa Science pinaagi sa pagmatuod nga ang chrysotile peligroso sama sa ubang matang. Dugang pa, ang pipila miingon nga ang mga siyentipiko nga nagatabontabon sa mga kapeligrohan sa asbestos sa yano gigamit sa industriya sa asbestos, nga nagbayad sa uban kanila aron sa paghatag ug pagtestigo diha sa korte.

Tungod sa Kadalo

Ang maong mga akusasyon, kon tinuod, magpaila sa sinumbong nga dalo. Ang kamatuoran, hinunoa, ang kadalo mao ang kanunayng tema sa kasaysayan sa asbestos niining sigloha.

Ang industriya sa asbestos giakusar sa hingaping kadalo sa dili pagpahibalo sa mga trabahante bahin sa mga kapeligrohan sa pagkaladlad sa asbestos. Daghang hukom sa korte nagpabayad ug mga danyos sa kadaot batok sa mga tiggamag asbestos sa kapakyasan sa pagpahibalo sa mga trabahante sa mga riyesgo nga ilang ginaatubang. Ug bisan pa sa tanang kontrobersiya, ang mga kompaniya sa asbestos nag-eksportar gihapon sa ilang mga produkto ngadto sa dili kaayo ugmad nga kanasoran nga wala pa magbando sa materyal​—ug nga diin ang mga trabahante sa pabrika wala gayoy maayong panalipod gikan niana.

Ang mga akusasyon sa kadalo gipunting diha sa industriya sa pagtangtang sa asbestos. Ang mga kritiko misaway sa mahal kaayo nga bayad, nga kasagarang mokantidad gikan sa $250 ngadto sa $500 kada metro kuwadrado, nga mokapin ug usa ka gatos ka pilo sa gastos sa pagtaod sa asbestos. Adunay mga taho usab sa korapsiyon. Daghang kompaniya nga tigtangtang ang nahibaloang nanghiphip sa mga opisyal sa gobyerno aron ilang ipalusot ang ilegal ug peligrosong mga paagi sa pagtangtang ug paghipos. Ang limbongang mga tag-iyag yuta nahibaloang nagsuhol ug suwitik nga mga kompaniya sa pagtangtang sa asbestos sa dili-hustong paagi aron lamang makadaginot ug salapi. Ang mga trabahante nga ilang gisuholan walay ideya sa mga kapeligrohan sa ilang trabaho, walay gisul-ob nga proteksiyon, ug nahibalaong naglabay sa asbestos sa ilegal nga paagi​—bisan diha sa mga parke.

Asbestos ug Ikaw

Sa gihapon, adunay mga paglaom niining dulom nga kasaysayan. Ang kaamgohan bahin sa nagkalainlaing mga kapeligrohan sa asbestos nagakakaylap sa tibuok kalibotan. Daghang gobyerno naglimite sa paggamit ug asbestos o labing menos nagtino nga ang mga trabahante nga nakiglabot sa mineral nagsul-ob ug kasangkapan sa pagpanalipod.

Unsa man kon nagtuo ka nga adunay asbestos sa imong balay o sa imong trabahoan? Una sa tanan, ang usa ka pagsusi sa laboratoryo lamang ang makapiho kon aduna bay asbestos o wala. Ikaduha, ayaw kalisang. Ang kalisang maoy miagak sa pipila sa pagsulay sa pagtangtang sa asbestos sa ilang kaugalingon, nga sagad ilegal ug mas peligroso pa kay sa dili paghilabot lang una niini. Pakisayod una sa dili pa mohimo ug bisan unsang aksiyon. Ang ilado, lisensiyadong kompaniya ang tugotan lamang sa pagtangtang sa asbestos o kaha takpan kini, depende kon unsay gikinahanglan sa situwasyon.

Kon wala kay kapilian gawas sa pagtrabaho uban sa asbestos, gikinahanglan gayod ang pagsul-ob ug kasangkapan sa pagpanalipod, sama sa pagbasa sa materyal aron dili manglupad ang mga lanot​—bisag kini daw makahasol. Usa ka surbi sa 405 ka trabahante sa Ehipto nakaplagang 31.4 porsiento lamang kanila ang nagsul-ob sa ilang mga kasangkapan sa pagpanalipod sa dihang nagatrabaho sa asbestos.

Sa kataposan, ayaw pagtabako! Diha sa usa ka pagtuon sa U.S., 34 porsiento sa mga trabahante sa asbestos nakaplagang mga hinabako, bisan pa sa ilang dako nga kabalaka bahin sa kanser ug bisan pa sa kamatuorang ang mga hinabako maoy 50 ka beses nga may kalagmitang matakdan sa nalangkit-sa-asbestos nga mga sakit.

Siyempre, ang mga eksperto wala gihapon magkauyon kon unsa ka peligroso ang asbestos ug kon luwas ba ang bisan unsang lebel sa pagkaladlad. Tingali sila magpadayong dili magkauyon, masuk-anong magpunting sa mga estadistika ug mga pagtuon sa usa ug usa, hangtod sa adlaw nga ang tawo sa kataposan mohunong sa “paglaglag sa yuta” ug sa pag-abuso sa mga kahinguhaan niini. (Pinadayag 11:18) Apan hangtod lamang unya niana, tingali ang maalamong dalan mao ang pagkasayop sa bahin sa kahilwasan.

[Hulagway sa panid 12]

Tipikal nga gambalay sa asbestos, lakip ang mga lawak nga nagakuha-sa-hugaw. Gikan sa wala ngadto sa tuo: 1. dapit nga trabahoan; 2. lawak sa makina; 3. air lock; 4. shower; 5. air lock; 6. hinlong lawak