Pagpaniid sa Kalibotan
Kinatas-ang Rekord sa Kainit
Ang eksperto sa klima si James Hansen segurado kaayo nga ang greenhouse effect nagsugod na sa pag-init sa atmospera sa yuta nga siya nakigpusta sa iyang kaubang mga tigdukiduki sa klima nga labing menos usa sa unang tulo ka tuig sa 1990 makaabot sa kinatas-ang kainit. Sayo siyang nakadaog sa iyang pusta. Sumala sa tulo ka independenteng sistema sa pagsukod, ang 1990 mao ang kinainitang tuig nga narekord. Bisan pa, ang kadaghanang mga tigdukiduki sa klima nagtuo nga sayo pa kaayo nga mahibaloan kon ang greenhouse effect ba maoy hinungdan sa kinatas-ang mga temperatura. Ang usa ka tuig, sila miingon, dili igo sa pagpamatuod ug bisan unsa. Si Hansen miuyon apan miinsister nga ang hinungdan sa maong kiling nagpahimo sa iyang pusta nga luwas. Sumala sa magasing Science, siya miingon nga mas malisod alang sa atmospera sa pagpabugnaw “tungod kay kini gidusog maayo sa gases sa greenhouse ngadto sa mas init nga klima.”
Mga Paghikog sa Norway
Sumala sa World Health Organization, ang gidaghanon sa paghikog sa Norway miuswag sa upat ka pilo sa kataposang 30 ka tuig. Karong bag-o, duolan sa 14 gikan sa matag 100,000 ka taga Norway sa edad 15 ngadto sa 24 ang naghikog. Ang mantalaan sa Oslo nga Aftenposten nagtaho nga diha sa industriyal nga lungsod sa Gjovik, duolan sa 15 porsiento sa batan-ong mga pasyente sa hospital atua didto tungod sa mga pagsulay sa paghikog. Kabaliskaraan, ang mantalaan miingon nga ang Norway karon mao ang labing sapiang nasod sa Scandinavia. Inay makahatag kalipay, ang bahandi maoy nakadungang hinoon sa pagbati sa kadaghanan sa pagkawalay paglaom. Ang Aftenposten mitkutlo sa usa ka opisyal sa hospital nga nag-ingon: “Tingali wala na kitay pagtagad sa uban tungod sa pagpalandong sa salapi ug sa materyal nga mga butang.”
Estilo-sa-Kinabuhi nga Makamatay
Katunga sa tanang nangamatay mapugngan unta pinaagi sa pag-usab sa estilo-sa-kinabuhi, miingon si Dr. Ivan Gyarfas, pangulo sa cardiovascular disease unit alang sa World Health Organization. Ang kanser sa baga, alta presyon, atake-de-korason, ug strokes maoy hinungdan sa 70 ngadto sa 80 porsiento sa tanang mga kamatayon sa industriyalisadong kanasoran. Kining mga balatiana sagad nalangkit sa dili-himsog nga mga batasan sa pagtabako, dili-maalamong diyeta, ug kakulang sa ehersisyo—ang estilo-sa-kinabuhi sa ginaingong sapian. Ugaling, ang International Herald Tribune sa Paris nagtaho nga kining “mga sakit nga gipahinabo sa estilo-sa-kinabuhi” karong adlawa maoy hinungdan sa 40 ngadto sa 50 porsiento sa tanang mga kamatayon diha sa nagakaugmad nga kanasoran usab. Kahibulongan, daw ang estilo-sa-kinabuhi nga kasagarang gilangkit sa timaan sa kauswagan sa ekonomiya direktang nalangkit sa pangunang mga hinungdan sa kamatayon sa tibuok kalibotan.
Pag-atake Kang Pablo
Usa ka Amerikanong obispo sa Episcopal, si John S. Spong, bag-o pang nagpatik ug usa ka libro nga nagpatuo nga si apostol Pablo maoy usa ka homoseksuwal. Si Spong maoy dugay nang kontrobersiyal nga tawo. Sa mga tuig 1970 siya nagkampaniya sa pag-ordinar sa mga babaye ingong mga ministro. Sa mga tuig 1980, iyang giawhag ang mga pari sa pagpanalangin sa paghiusa sa mga homoseksuwal ug sa pag-ordinar sa usa ka aktibong homoseksuwal ingong pari. Karon, sumala sa The New York Times, pinaagi sa pagtudlo nga usa ka homoseksuwal si Pablo, si Spong “naglaom sa paghimo sa mga homoseksuwal nga haruhay diha sa Episcopal nga iglesya ug sa pagdani sa mga tawong mibiya na sa iglesya nga mibati nga nagtinga ang usa ka institusyon nga nabugkos sa karaang mga paagi sa paghunahuna.” Ang Times miingon, hinunoa, nga “ang pagsaway sa iyang ideya bahin kang Pablo nagagikan sa tanang direksiyon, mga higala ug mga kaaway, mga liberal ug mga konserbatibo, mga Protestante ug mga Katoliko.” Kon unsay hinungdan niining dili-katuohang kausaban sa sugilanon, si Spong miinsister nga ang iyang mga paghinapos gipasukad sa “seryosong pagtuon sa Bibliya.”
Sekso ug ang Dalagang Tin-edyer
Ang kahadlok sa AIDS tingali nakabag-o sa seksuwal nga batasan sa pila ka mga Amerikano, apan kini walay epekto sa mga dalagang tin-edyer, sumala sa usa ka bag-ong pagtuon sa CDC (Centers for Disease Control) sa Atlanta, Georgia, T.B.A. Sa tuig 1970, sa dihang ang “seksuwal nga kausaban” midangat sa iyang kinatayoktokan, 28.6 porsiento sa 15- ngadto sa 19-anyos nga mga dalaga sa Tinipong Bansa gitaho nga nakigsekso una pa sa kasal. Sa pagka 1988, sa dihang ang AIDS kaylap nga napatik, kana nga numero misaka ngadto sa 51.5 porsiento. Ang pagsaka labing daghan diha sa mga batan-on kaayo, sa 15-anyos nga mga dalaga: misaka gikan sa 4.6 porsiento sa 1970 ngadto sa 25.6 porsiento sa 1988. Nakaplagan usab sa pagtuon sa CDC nga kon mas bata mas aktibo siya sa sekso, ug mas dako ang kalagmitang siya makarelasyon sa sekso sa daghang mga kaparis. Dili ikahibulong, ang mga dalagang tin-edyer nakaplagan usab nga nag-antos sa may igong gidaghanong mga sakit nga napasa sa sekso.
Peligrosong Pagkainahan
Kada tuig kapin sa tunga ka milyong mga babaye ang nangamatay gikan sa mga komplikasyon sa pagsabak ug pagpanganak, mitaho ang World Health Organization. Ang magasing World Watch miingon, hinunoa, nga daghang mga eksperto nagtuo nga ang tinuod nga numero maoy sa labing menos doble nianang gidaghanona. Ang hampak mao nga kini grabe pa diha sa mga nasod nga dili kaayo ugmad. Karong tuiga kini mopatay ug 1 gikan sa matag 73 ka babayeng mabdos sa Habagatang Amerika, 1 gikan sa 38 sa Habatagang Asia, ug 1 gikan sa 21 sa Aprika—kon itandi sa 1 gikan sa 10,000 sa amihanang Uropa. Gipasangil sa World Watch ang mga butang sama sa kakulang sa sustansiya ug karaang mga pasilidad sa pag-atiman sa panglawas nga nagpahimo sa pagkainahan nga peligroso kaayo. Ang aborsiyon lamang maoy hinungdan sa kamatayon sa 200,000 ka inahan matag tuig. Ang mga pagtuon nagpakita nga ang mga bata nga namatay ang inahan maoy dakong nameligro usab tungod sa kakulang ug sustansiya ug kamatayon, busa naglangkob ug dakong bahin sa 15,000,000 ka kabataan ubos sa singko anyos ang mamatay matag tuig diha sa mga nasod nga nagakaugmad.
Kapintasan Diha sa mga Barko
Usa ka mapintas nga pag-alsa diha sa mga barko sa pangisda sa Taiwan nakapatin-aw sa makatugaw nga kiling sa mga barko sa pangisda, mitaho ang magasing Asiaweek. Gikataho, ang pag-alsa miulbo human nga duha ka tripulante, nga naglagot sa mapintas nga pagtratar diha sa mga kamot sa kapitan sa barko, misulay sa paghikog pinaagi sa paglukso sa dagat—diin gikuha sila sa kapitan sa barko gikan sa dagat ug gidagmalan pa silag dugang. Ang sunodsunod nga pag-alsa, nga nakapatay ug labing menos walo ka tripulante, dayag nga dili ra kini ang nahitabo. Ang Asiaweek nagtaho nga sumala sa Buru sa Pangisda sa Taiwan, “labing menos 3,000 ka mangingisda gikan sa mga barko sa Taiwan gitaho nga namatay o nangawala sa miaging napulo ka tuig.” Ang usa ka mamumuo sa pagtabang sa katilingban miingon sa magasin: “Ang gidaghanon sa mga tawong gibuno o gipugos sa paglakaw diha sa tabla niining maong mga barko sa pangisda makakurat kaayo.”
Gihimo ang Biolohiya nga Makalaay
Usa ka pundok sa mga siyentipiko ug mga edukador miingon dili pa dugay nga ang biolohiya dili maayong pagkatudlo diha sa Tinipong Bansa nga sa ingon ang kurso daw gidesinyo sa pagdaot sa interes sa mga estudyante sa siyensiya. Diha sa tagsaon prangkang taho, ang pundok nangangkon nga ang mga magtutudlo sa biolohiya dili maayong pagkabansay ug nagagamit ug mga tun-anang libro nga kasagaran dili-makaiikag, hapaw-hapaw, kinaraan, ug dili pa gani tukma. Ang mga estudyante nagpalayo sa maong mga kurso sa biolohiya, ang pundok miingon, “sa pagtuo nga ang dugang nga pagkaladlad sa siyensiya maoy usa ka butang nga pagalikayan kon mahimo.” Gibasol ni Dr. Timothy H. Goldsmith, ang tsirman sa pundok, ang tanang bahin sa sistema sa edukasyon.
Mga Walay Puy-anan sa Alemanya
Kapin sa usa ka milyong mga tawo sa Pederal nga Republika sa Alemanya walay mga puy-anan, sumala sa Asosasyong Aleman Alang sa mga Tawong Walay Klarong Puy-anan. Si Heinrich Holtmannspötter, ang kalihim sa asosasyon, miingon nga duolan sa 130,000 kanila maoy mga bugoy nga walay klarong kita. Ang kadaghanan sa nahiblin sa mga walay puy-anan maoy mga lalin gikan sa ubang mga nasod o mga tawo nga midangop sa Alemanya. “Apan halos sa tanang mga kaso,” miingon si Holtmannspötter, ang katarongan sa pagkawalay puy-anan mao “ang kakulang sa baratong mga abtanan.” Ang Alemang mantalaang Frankfurter Allgemeine Zeitung mitaho nga ang mga walay puy-anan midaghan sa mga katuigang dili pa dugay ug nga ang mga bugoy karon “maoy usa ka komung bahin halos sa tanang siyudad sa Alemanya.”
Mga Kapeligrohan sa Bodysurfing
Ang bodysurfing, ang dula sa tubig nga nagasakay sa mga balod sa dagat, dili masayon kay sa panagway niini, mipasidaan ang Amerikanong magasing In Health. Si Debbie Goebert, usa ka epidemiyologo sa Pacific Basin Rehabilitation Research and Training Center, nagsusi sa rekord sa hospital sa Hawaii sa mga tuig 1985 ngadto sa 1988. Iyang nakaplagan nga sa 500 ka tawo nga naadmit sa mga hospital tungod sa mga pagkaangol nga gipahinabo sa dagat, ang mga tigsakay sa balod ang nag-antos sa labing taas ug abot nga kadaot. Ang ilang mga samad maoy gikan sa pagkabali sa bukog ug pagkadaot sa mga bukobuko ngadto sa paralisis ug sa pipila ka kaso kadaot sa utok. Ang kadaghanan sa mga nangaangol maoy mga walay-eksperyensiyang mga turista. Ang In Health nagpasidaan: “Kon mobakasyon man kamo duol sa baybayon sa Hawaii, California, Maryland, o Australia, pangutana sa mga tigbantay sa dagat kon unsa ka kusog ang balod ug unsang matanga ang baybay sa dili pa magpatimpasaw.”
“Binuang nga Kabangisan”
Nakurat sa gidaghanon sa mga kamatayon nga gipahinabo sa dinanghag nga pagmanehog mga sakyanan sa Brazil matag tuig, usa ka editoryal sa mantalaang O Estado de S. Paulo miingon: “Kini maoy usa ka isyu sa binuang nga kabangisan, sa libreng pagpatay, nga nagapamatuod, sa usa ka bahin, sa pagkadanghag ug, sa laing bahin, sa makakurat nga pagdumot sa tawhanong kinabuhi.” Unsay gihimo sa Brazil sa pagpukaw sa panimuot sa danghag nga mga drayber? Gisentensiyahan sa usa ka huwes ang 23-anyos nga maoy nagpahinabo sa kamatayon sa duha sa iyang mga higala sa dalan diha sa lumba sa awto sa paggugol ug duha ka tuig sa pagtan-aw sa mga awtopsiya sa mga biktima sa aksidente sa trapiko. Ang usa ka motorista nga nakapatay ug 15-anyos nga babaye ug nakaangol ug lima pa gisentensiyahan “sa pagtrabaho tulo ka tuig diha sa usa ka hospital sa emerhensiya, sa pagtabang sa pag-atiman ilabina sa mga biktima sa aksidente.”