Pagpaniid sa Kalibotan
Alaot nga mga Bata
Sumala sa Olandes nga magasing Internationale Samenwerking, usa ka bag-o pang taho sa UNICEF (United Nations Children’s Fund) nagpahayag ug makapasubo tibuok-yuta nga hulagway sa milyonmilyong way-balay, samdan, ug gigutom nga kabataan nga giabandonar sa pamilya ug sa katilingban. Ang Internationale Samenwerking miingon nga bisan pa sa 1989 tratado sa UN nga naglaraw sa mga katungod sa kabataan, mga 30 milyong way-balay nga kabataan karon naglibodlibod sa kadalanan sa kalibotan. Mga pito ka milyong bata ang natawo ug nagdako sa mga kampo sa kagiw sa kalibotan. Ug sa katuigan nga bag-o pa, 200,000 ka bata nga ubos sa 15 anyos girekluta nga mga sundalo ug sa pila ka kaso nagsilbing buhing mga tigsilhig ug mina sa paghinlo sa luwas nga mga agianan alang sa mga sundalo. Dugang pa, kada adlaw mga 80 milyong kabataan, nga nag-edad ug 10 hangtod 14, napugos sa pagpanarbaho sa bug-at, makadaot-sa-lawas, ug gamayg suweldong mga trabaho.
“Deklarasyon sa Kalinaw” Gikan sa Hiroshima
“Kay nahinumdom pag-ayo sa kamakalilisang niining gubata, nga misugod sa pag-atake sa Pearl Harbor ug natapos sa paghulog ug mga bomba atomika sa Hiroshima ug Nagasaki, kami determinado na usab nga mobuhat alang sa kalinaw sa kalibotan,” matud ni Alkalde Takashi Hiraoka sa Hiroshima niadtong Agosto 6, 1991, panahon sa mga serbisyo nga nagtimaan sa ika-46 nga kasumaran sa pagbomba sa bomba atomika. Siya miingon diha sa iyang “Deklarasyon sa Kalinaw,” sumala sa Mainichi Daily News: “Ang Hapon mipaagom ug dakong pag-antos ug kawalay-paglaom sa mga katawhan sa Asia ug sa Pasipiko panahon sa pagmando niini sa koloniyal nga paggahom ug gubat. Dili ikapangulipas ang maong mga buhat.”
Alkohol ug Sakit sa Kasingkasing
Ang kasarangang pag-inom ug alkoholikong ilimnon magkunhod sa riyesgo sa sakit sa kasingkasing, maoy pangangkon sa mga siyentipiko sa Harvard School of Public Health, sumala sa gitaho diha sa magasing Lancet. Nagtuo ang mga tigdukiduki nga ang alkohol mopadaghan sa duha ka tipo sa HDL (high-density lipoprotein) diha sa sapasapa sa dugo, ang giingon nga maayong cholesterol. Ang HDL maorag magkuha sa tambok nga deposito diha sa baradong mga arteriya, sa ingon magkunhod sa sakit sa kasingkasing. Ang alkohol makatabang usab sa pagsanta sa pagtibuok sa dugo tungod sa pagkunhod sa gidaghanon sa LDL (low-density lipoprotein) diha sa dugo. Ang daghang LDL maoy usa ka dakong hinungdan sa mga atake sa kasingkasing. Bisan pa niana, enkasog ang usa ka tawo moinom ug alkoholikong ilimnon, maayo nga siya moinom ug ‘diyutay nga bino alang sa iyang kutokuto.’—1 Timoteo 5:23.
Mga Doktor sa Bata Magtambal sa Pag-abusar sa TV
“Kinahanglan nga ang mga doktor sa bata magbaton ug labi pang aktibong papel diha sa mga butang labot sa telebisyon,” maoy sugyot sa magasing Pediatrics, nga midugang nga “sila angay magtudlo sa mga ginikanan mahitungod sa makadaot nga mga epekto sa kapintasan sa telebisyon ug sa ubang salida nga dili angay sa mga bata.” Usa ka bag-ong Canadianong surbi sa mga batasan sa pagtan-awg telebisyon sa 311 ka pamilya nagpadayag nga ang tanan nanag-iyag labing menos usa ka telebisyon. Sa 16 porsiento sa mga panimalay, kana gipasagdan nga mag-andar sa tibuok nga adlaw. Ang mga tigdukiduki miingon nga “daghang bata nagatan-awg telebisyon nga walay mga limitasyon nga gibutang sa ilang mga ginikanan ug nagatan-aw sa mapintasong mga esena sa daling-makasuhop ug huyang nga panuigon.” Ang mga doktor sa bata gidasig sa pagpasidaan sa mga ginikanan mahitungod sa mga riyesgo sa sayop nga paggamit sa telebisyon.
Mga Pangulo sa Simbahan ug Pagpamuta
Duha ka iladong Australianong klerigo karong bag-o misugyot ug labi pang matinugotong pag-isip sa pagpamuta. Ang usa, usa ka Anglikanong obispo, miawhag nga kini himoong legal, bisan pag midugang siya nga siya dili uyon sa pagpamuta mismo. Bisan pa niana, gibati niya nga ang paglegal mao ang kinamaayohang paagi sa pagsanta sa pagkaylap sa sakit ug sa pagpanalipod sa “mga trabahante sa sekso.” Hinuon, ang laing klerigo miingon nga siya nagtuo nga ang mga puta nagatuman ug “positibo kaayong bahin” sa kalig-on sa katilingban. Ang mantalaang The Canberra Times mikutlo kaniya nga nag-ingon: “Sa akong hunahuna sila [mga puta] nagtagana ug usa ka dapit sa kahupayan, usa ka dapit sa usa ka sukod sa panambag ug terapiya alang sa daghang lalaki kansang kinabuhi mahimong lisod kaayo kon wala kana. Sa usa ka paagi maalamon nga ilhon kana. Ako nagtuo nga giila kana ni Kristo.” Sa gisukna kon siya nagtuo nga ang usa ka Kristohanon mahimo bang usa ka puta, ang samang pangulo sa simbahan mitubag: “Oo nagtuo ako. Wala akoy problema niana. Adunay pila ka hamtong nga tawo nga mahimong nagsabot sa ilang papel ingong puta ingon nga makahupay kaayo, panambag nga magapalampos sa ilang salabotan sa misyon sa kinabuhi.” Bisan pa niana, ang Bibliya nagbatbat sa puta ingong “usa ka lalom nga gahong” nga “magapangita bisan sa usa ka kalag nga bililhon.”—Proverbio 6:26; 23:27; tan-awa usab ang Pinadayag 22:15.
Kawalay Katakos sa Gobyerno
Sa usa ka bag-ong napatik nga taho, ang UN Development Program nagsaway sa kawalay katakos sa mga gobyerno sa bugno batok sa kakabos. Sa pagsitar niining tahoa, ang Pranses nga mantalaang Le Monde mipatin-aw nga sa pila ka nagkaugmad nga kanasoran, “ang gastos sa armas labing menos doble kay sa iya sa panglawas ug edukasyon.” Kini miingon nga “ang gastos sa militar mitulo ka pilo ang pag-uswag diha sa nagkaugmad nga kanasoran kay sa industriyalisadong kanasoran.” Ang taho miingon nga “ang salapi nga gigasto sa napulo ka adlaw sa Gubat sa Gulpo igo na sa pagbakuna sa matag bata sa kalibotan sulod sa sunod napulo ka tuig batok sa mga sakit nga maayog reaksiyon sa mga bakuna.”
Pagbuntog sa Trapiko
Ang Ministeryo sa Trapiko sa Netherlands karong bag-o misulay sa usa ka lahing paagi sa pagsulbad sa problema sa pagkadaghag sakyanan sa oras nga puliki, nagtaho ang Aleman nga mantalaang Süddeutsche Zeitung. Sulod sa usa ka yugto sa pagsulay nga usa ka tuig, 31 ka empliyado sa ministeryo gitugotan sa pagpabilin sa balay ug pagtrabaho didto, nga gigamit ang mga kompiyutir ug fax nga mga makina. Ang koordinator sa proyekto nangangkon nga malamposon ang eksperimento. Ang mga misalmot migugol ug 25 porsientong menos nga panahon diha sa ilang mga sakyanan ug labi pang mabungahon. Ang metodo usab maoy menos ug gastos. Karon ang Ministeryo sa Trapiko nagadasig sa ubang organisasyon sa pagsulay niining paagiha, nga nailhan diha sa pila ka dapit nga telecommuting.
Sobra ka Daghang Lagsaw
Sa miaging pila ka tuig, ang gidaghanon sa putig-ikog nga lagsaw sa Tinipong Bansa mikabat ug gibanabanang 25 milyon. Sa pila ka estado mitulo ka pilo ang gidaghanon. Ang The New York Times Magazine mitaho nga “kada tuig ang mga aksidente sa haywey nga nalangkit ang lagsaw mosangpot sa libolibong grabeng samad sa mga tawo, ingon man minilyong dolyar sa kadaot sa mga kotse ug mga trak.” Pananglitan, sa estado sa Pennsylvania, kapig 40,000 ka lagsaw mapatay kada tuig kay mabanggaan diha sa haywey. May ubay-ubay nga kaso sa pagbangga sa mga ayroplano sa putig-ikog nga lagsaw diha sa mga landiganan sa Dulles International Airport sa Washington. “Gikabalak-an ug dako mao ang posibleng koneksiyon tali sa nagdaghang lagsaw ug ang Lyme disease, ang labing tulin ug pag-uswag mananakod nga sakit sa nasod sunod sa AIDS,” midugang ang The New York Times Magazine.
Pagkaon Duyog sa Musika
Ang mga tigdukiduki nagatuon sa epekto sa paluyong musika diha sa mga batasan sa pagkaon. Sa usa ka pagtuon, giihap nila ang mga hungit sa mga tawo sa pagkaon panahon sa pagpangaon samtang namati sa lainlaing matang sa musika. Ang Tufts University Diet & Nutrition Letter mitaho nga sa dihang walay gipatokar nga paluyong musika, ang mga misalmot “mikaon sa aberids nga gikusgon nga 3.9 ka hungit matag minuto,” nga un-tersiya kanila nangayog dugang pagkaon tapos mahinlo ang ilang mga plato. Sa gitokar ang “makapaiktin nga mga tono,” ang mga nangaon “mikusog abot sa aberids nga 5.1 ka hungit matag minuto.” Ang taho midugang nga “ang makapakalmang mga tugtog sa plawta, sa laing bahin, nakapahinay sa gikusgon ngadto sa 3.2 ka hungit matag minuto—ug ang mga hungit nagkagamay.” Sa ulahing kaso, walay nangayog dugang nga pagkaon. Ngani, kadaghanan nagbilin ug pagkaon sa ilang mga plato, nga mibatig kabusog, ug sila miangkon nga mas lamian ang pagkaon. Gikataho, sila usab may “menos nga reklamo sa pagkawala-mahilisi.”
Mas Daghang Aborsiyon
Ang gidaghanon sa mga babaye nga anaa sa edad nga manganak nga nagbatog legal nga mga aborsiyon sa tibuok kalibotan nagkalain gikan sa 5 sa matag 1,000 ka babaye sa Netherlands ngadto sa 112 sa matag 1,000 ka babaye sa Unyon Sobyet. Sumala sa Demos, usa ka bulletin nga gipatik sa Dutch Demographic Institute, 40 porsiento sa populasyon sa kalibotan karon nagapuyo diha sa kanasoran nga walay legal nga mga restriksiyon sa aborsiyon.
Mga Aksidente sa Bisikleta
Ang Canadianong mga batan-on nalangkit sa gibanabanang 2,000 ka aksidente sa bisikleta sa usa ka tuig. Ang mga samad sa ulo mao ang labing grabe ug mahimong maglakip sa tagdugay nga mga suliran sa memorya, konsentrasyon, ug panimbang. “Usahay ang kausaban temporaryo. Usahay ang personalidad ug natagong katakos mausob sa walay kataposan,” miingon ang The Toronto Star. Tungod niini ang Canadian Medical Association ug usa ka kompaniya sa tambal “naglansad ug tibuok-Canada nga kampanya sa pagdasig sa batan-ong mga tigbisikleta sa pagsul-ob ug helmet,” mitaho ang Star. Ang Medical Association miangkon nga ang pagsul-ob ug manalipod nga tabon sa ulo “mopakunhod sa riyesgo sa usa ka bata sa grabeng samad sa ulo sa 85 porsiento.” Bisan pa niana, ang Star miingon nga 5 porsiento lamang sa mga bata ang nagasul-ob ug mga helmet samtang nagabisikleta.