Pagkat-on sa Pagkinabuhi nga May Artraytis

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Britanya

Si David, 72 anyos, naglisod sa paglihok. Ang nahiwi nga mga siko ug mga pulso nagbanaag sa makabaldadong mga epekto sa sakit nga sagad kaayo taliwala sa mga edaran.

Si Peggie, sa iyang ulahing katuigan sa 60, naglisod sa paglakaw. Siya usab nag-antos, sama sa gipakita sa iyang nahiwi nga mga kamot. Apan, siya nakaarang sa pagtrabaho sa gagmayng buluhaton sa balay ug nalingaw sa paggansilyo.

Si Isa, nga anaa lang sa iyang wheelchair sulod ug 37 ka tuig, gamay rag mabuhat alang sa iyang kaugalingon. Hinuon, ang iyang makatakod nga pahiyom nagpasa ug tagsaong kadasig.

SI David, Peggie, ug si Isa​—tulo taliwala sa mga unom ka milyon nga mga Britaniko nga nag-antos gumikan sa artraytis. Sumala sa The Times sa Londres, kada tuig kining sakita “mapasanginlan sa kapildihan sa 88 milyones ka mga adlaw igtatrabaho . . . , mas labaw kaysa mga kapildihan nga gipahinabo sa mga pagwelga.” Ang artraytis maoy “kinadak-ang solong hinungdan sa pagkabaldado” sa Britanya.

Bisag hain ka nagpuyo, ang artraytis makaatake. Walay dapit sa kalibotan nga dili maapektahan. Bahin ning sulirana, ang doktor mediko nga si Vernon Coleman nagsulat: “Dili daghang mga sakit ang nag-apektar sa ingon ka daghang tawo . . . Dili daghan ang nagpahinabo ug susamang kangutngot ug pagkabaldado, ug dili daghan ang napailalom sa daghang mga patuotuo ug daghang sayop nga pagkasabot.”​—Tan-awa ang kahon sa panid 14.

Dili ikahibulong nga daghan sa may artraytis, sama ni David, nagmagul-anon sa kinabuhi. Sa laing bahin, si Peggie, Isa, ug uban pa nakasagubang sa ilang mga pagkabaldado, ngani malaomon. Sa unsang paagi kini? Komosta ka man? Kon ikaw may artraytis, o naghunahuna nga may naa, unsang mga lakang ang mahimo nimong buhaton nga makatabang nimo sa malamposong pagsagubang sa sakit?

Kon Ikaw Usa ka Biktima

Una, batoni ang sayo nga pagpahiling. “Dili kaayo mapasiugda nga kusganon,” sigun sa The Arthritis Book, “nga ang sayo nga pagpahiling makatabang sa paglimiti sa kangutngot ug pagkabaldado sa ulahi.” Oo, ang pagtambal sa artraytis sa pagkatinuod “usa ka bugno sa panahon.” Si Dr. Coleman miuyon: “Kon . . . ang pagtambal sugdan ug sayo ug uban sa kadasig ang panglantaw mapauswag ug dako.”

Busa ayaw paglangan. Susiha ang mga detalye sa imong suliran sa panglawas. Unya, kon kana artraytis, paghimog kahikayan sa pagsugod sa pagtambal nga walay langan.

Pagsagubang sa Kangutngot

Alang sa mga nag-antos sa artraytis, ang pagpakunhod sa kangutngot maoy unang pagatagdon. Apan, sa pila ka mga kaso sa osteoartraytis, ang pila ka doktor naghatag ning tambaga: ‘Agwantahang padayon ang kangutngot.’ Ngano? Tungod kay ang mga droga sa pagsumpo-sa-kangutngot nagapugong sa kinaiyanhong sinyas sa pasidaan sa lawas. Ang dili pagtagad ning mga sinyas lagmit motultol sa dili-na-maayom nga kadaot sa lutahan.

Ang posibleng laing epekto o side effects sa maong tambal nga mosumpo sa kangutngot angayan usab nga pagatagdon. Ang The Lancet nagpasidaan nga ang “riyesgo sa pagsulod [sa ospital] tungod sa nagdugo nga ulser sa tiyan . . . nag-usbaw ug dako sa tigtomar ug NANSAID [nonaspirin nonsteroidal anti-inflammatory drugs].” Mao nga, daghan nagpalabi sa pagkuto sa labing diyutay sa ilang paggamit ug mga droga. Ang pila nakadiskobreg kahupayan sa kangutngot pinaagi sa pagbug-os sa ilang pagtagad sa mga butang nga ilang gikaikagan. Ang Nursing Mirror nag-asoy: “Ang kalinga mahimong gamiton ingong kalasag sa balatian pinaagi sa pagpasimang sa pagtagad ug pagtunong sa bisan unsang butang nga walay kalabotan sa kangutngot.”

Dili kini pag-ingon nga ang paglikay sa tanang tigsumpo-sa-kangutngot maoy maayo. Sa pila ka mga kaso ang pagkapakyas sa pagsumpo sa kangutngot lagmit dili modasig sa paggamit sa nagngutngot nga mga lutahan, nga motultol sa katuskig, panguyos, ug ngadtongadto dili na malihok nga lutahan. Ang NANSAID ug aspirin kasagarang gigamit alang sa paghupay sa kangutngot. Sila usab ginareseta sa pagpahiyos sa panghupong ug panghubag. Pareho sila giisip nga epektibo sa daghang mga nag-antos sa artraytis ug sa ilang doktor.

Tungod sa peligrosong hulga, hinuon, hibaloi kutob sa posible ang mahitungod sa pagtambal ayha sugdan kana. Susiha kon unsay mga riyesgo. Pakigsulti sa imong doktor mahitungod niini.

Bisan tuod ang hilabihang katugnaw ug kaumog wala magpahinabo ug artraytis, ang mga klima daw nagaimpluwensiya sa kagrabe sa kangutngot nga bation sa mga nag-antos. Mao nga, alang sa pila, ang pagbalhin ngadto sa init, uga nga klima nakadalag kahupayan. Apan kon ang maong pagbalhin dili praktikal, may pila ka kapilian.

Si Dr. Frederic McDuffie, pangulo sa panukiduki bahin sa rayumahong artraytis, nag-asoy nga ang direktang “pagpadapat sa bugnaw ug init makatabang usab.” Sa usa ka pagtuon, ang mga pasyente nagduot ug tuwalya nga may yelo sulod sa 20 minutos sa lutahan sa tuhod nga may rayumahong artraytis. Ila kining gihimo tulo ka beses sa usa ka adlaw sulod sa upat ka semana, ug sila nagtaho ug dugang walay-sakit nga paglihok ug mas dakong kusog sa kaunoran. Sila nagpakita ug mas dakong kalagsik ug nakatulog ug maayo. Ngano? Si McDuffie nagsaysay nga ang “bugnaw nagpakunhod sa paghatod sa mga pitik sa kangutngot sa nerbiyos.”

Ikasubo, kon unsay mosaler ug maayo sa usa ka tawo mahimong dili epektibo sa lain. Daghang mga nag-antos sa artraytis nakakaplag nga makatabang ang hinay nga pagmasahe. Si Isa nagbatbat: “Sa dihang ang kangutngot nagsamok kanako, akong gipamasahe ug kusog kaayo ang bahin nga ngutngot sa akong bana. Kini masakit, apan usahay makahupay sa kangutngot.”

Ang init nga terapiya giisip usab nga makaayo. Ang pila ka doktor nagrekomendar sa paggamit ug botelya nga may init-tubig o usa ka init nga hanig alang sa paghupay sa kangutngot. Ang rayumatologo nga si Dr. F. Dudley Hart nagsaysay: “Ang init nagpaluag sa mga kaunoran, nagpaus-os sa katuskig ug nagpakunhod sa kangutngot.”

‘Gamita o Mawala!’

“Usa sa labing importanteng mga butang . . . sa pagtabang sa imong artraytis mao . . . ang ehersisyo,” sulti sa The Arthritis Helpbook. ‘Oo,’ moingon ka, ‘apan kana ngutngot kaayo.’ Tinuod, apan pagtumong sa kabalanse.

Ang paglakaw, paglangoy, ug pagbisikleta maoy paboritong mga matang sa kasagarang ehersisyo. Hinuon, aron ang imong ehersisyo mahimong tinuod nga epektibo, kinahanglan nimog programa nga angay sa imong matang sa artraytis. Hisgoti kini uban sa imong doktor o pisiyoterapista sa pagtino kon haing mga lihok ang maayong makatabang kanimo.

Sa dihang ikaw makasinatig kangutngot sa mga yugto sa imong ehersisyo, pagpahulay makadiyot. Kon ang imong apektadong mga lutahan miinit ug nanghubag, kinahanglan ihunong nimo ang ehersisyo nianang panahona​—lagmit hago kaayo kana. Hinumdomi, ang imong tumong mahimong makalihoklihok inay kay pakusog. Ang paglihok sa bug-os sa mga lutahan kutob sa posible nga maarangan sa labing menos makaduha matag adlaw makatabang sa padayon nga libreng paglihok.

Kaayohan Duol Na?

“Ang kaayohan sa artraytis ‘duol na kaayo,’” pahayag sa Daily Post sa Liverpool balik niadtong Mayo 28, 1980. Ang taho nga nagsunod nag-asoy, hinuon, nga “walay tinong kadugayon ang gibutang.”

Kapin ug 12 ka tuig sa ulahi, ang panukiduki nagpadayon. Alang sa rayumahong artraytis, ang pagtagad karon gitunong sa pagdesinyo ug mga droga sa paggamit sa “may diperensiya” nga genes nga gituohang maoy hinungdan. Si Propesor Ravinder Maini sa Konsilyo sa Artraytis ug Rayuma naglaom nga kini mahimong mabatonan “sulod sa lima ngadto 10 ka tuig.”

Sa kasamtangan, sa pagpasig-uli sa paglihoklihok ug sa paghupay sa pag-antos, ang pila ka mga biktima sa artraytis nagpalabi sa pag-ilis sa lutahan pinaagig pagdisdis. Ang uban nakadiskobre nga ang pila ka pagkaon makatabang. Ang acupuncture, homeopathy, ug osteopathy ngatanan may ilang mga manlalaban niining natara.

Ang mga opinyon bahin sa haom nga pagtambal nagkalahi kaayo. Ang pila ka matang ginganlag “popanambal” sa mga propesyonal sa mediko tungod lamang kay ang maong pagpanambal giisip nga dili naandan, dili tungod kay sila dili epektibo. Bisan pa niana, daghan sa gikaingong mga tambal nga kaduhaduhaan ang bili gitanyag ngadto sa mga nag-antos sa artraytis.

Sa pagkakaron, ang medikal nga propesyon wala makakaplag ug tambal alang niining makabaldado nga sakit. Busa, maoy maalamon sa pagtimbang ug maayo sa tanang mga butang sa dihang mopili ug partikular nga matang sa pagtambal. Sa dihang kini nahimo, ipadayon kon unsay labing maayong makatabang kanimo.

Kon sa Unsang Paagi ang Uban Makatabang

Kon ikaw may paryente o higala nga may artraytis, dako kaayo ang imong mahimo sa pagtabang nila sa pagsagubang sa mga limitasyon nga masinatian. Sa unsang paagi?

Bisag nag-inusara sa pagpuyo, si Peggie nakakaplag sa iyang mga anak nga mapaluyohon kaayo. Sila nagpadayon sa pagpakigkontak pinaagi sa sulat ug pagtelepono. Matag panahon nga ang iyang mga anak babaye, nga nagpuyo sa laing nasod, mobisita, malipayon silang motabang sa pag-adorno ug sa ubang mga buluhaton sa balay nga karon malisdan na siya paghimo. Ang iyang tin-edyer apong babaye mohapit kada semana sa pag-atiman sa bug-at nga panglimpiyo sa balay.

Ang asawa ni David karon mas maikagon sa pag-atiman kaniya. Tungod sa instruksiyon gikan sa nars sa komunidad, siya nakakat-on kon unsaon pagtabang kaniya sa iyang personal nga kahinlo. Si David karon mas malipayon, ug silang duha nakaarang sa paghimog mas daghang butang nga magkauban.

“Kadaghanan sa mga butang gihimo sa ubang tawo,” matud ni Isa una pa sa iyang kamatayon, “dili nako mahimo alang sa akong kaugalingon.” Nan, giabiabi gayod, ang mahigugmaong pag-atiman sa iyang bana, nga nagdigo kaniya, nag-ilis kaniya, ug nagsudlay pa sa iyang buhok!

Ang nag-antos sa artraytis sagad nga mopabili sa bisag unsang pagkaindependente nga itugot sa ilang sakit. Ang mga paryente ug mga higala kinahanglang molikay sa pagdaot niini. Kon unsay gikinahanglan pag-ayo, sumala kang Dr. Hart, mao ang “praktikal nga simpatiya ug pagpasalig.” Nan, himoa ang butang alang sa nag-antos, kanang dili niya mahimo sa iyang kaugalingon. Ang mubong mga pagbisita, makapadasig nga mga pulong, ug pagtabang sa mga buluhaton ug pagpamalit makapatunghag kinadak-ang apresasyon.

Ugmara ang Malaomong Panlantaw

‘Sa usa ka sakit nga sama sa artraytis, kana dali rang isulti kay sa himoon,’ moingon ka tingali. Tinuod, apan dako ang nagdepende sa kon unsay panglantaw nimo, sa imong mga paryente, ug imong mga higala bahin sa umaabot.

Tagda si Peggie ug Isa. Si Isa nag-ingon: “Ako mihunong sa pagkabalaka sa akong pagkabaldado.” Inay, siya ug si Peggie nangitag kahigayonan sa pagtabang sa uban. Si Peggie naggugol ug panahon sa paghimog makapadasig nga pagbisita sa iyang mga silingan. Si Isa, uban sa tabang sa iyang mga anak ug mga apo, nakig-ambit sa bug-os-panahon sa pagsulti sa uban labot sa mga saad nga gitagna diha sa Bibliya. Si Peggie usa ka Saksi ni Jehova, maingon sab si Isa.

Oo, si Peggie ug Isa nakakaplag ug labihang kahupayan diha sa duol-nang-mamatuman nga saad nga “walay mausa nga nagpuyo sa atong yuta ang moreklamo pag-usab nga may sakit.” (Isaias 33:24, Today’s English Version) Alang sa mga nag-antos sa artraytis, pagkamalipayon kanang adlawa!

[Kahon sa panid 14]

Rayuma o Artraytis?

Tanan kita makasinatig kaul-ol ug kangutngot sa popanahon. Tingali ato kanang ipasangil ingong “gamay nga rayuma.” Sa medikal nga pagkasulti, ang rayuma maoy linangkob nga paghubit sa 200 o kapin nga kahimtang sa kangutngot, bisan tuod mga katunga lamang ang maisip nga artraytis. Ang upat ka kasagarang artraytis mao:

Osteoartraytis (samot nagkadaot nga artraytis o osteoartraytis) sa kasagaran mahitabo sa mga edarang tawo ug mailhan pinaagi sa pagkadaot sa lutahan, panghupong sa bukog sa sinumpayan sa lutahan, ug mga pagbag-o sa synovial, o naggamag-pluwido, nga membrana sa lutahan. “Pag-abot natog 65 ka tuig, 80 porsiento kanato makadahom sa pagbaton ug osteoartritikong mga kausaban sa usa o kapin ka lutahan; un-kuwarto kanato kapin kun kulang ang moantos ug kangutngot ug pagkabaldado gikan kanila.”​—New Scientist.

Rayumahong artraytis sagad mailhan pinaagi sa panghubag sa daghang mga lutahan ug sa ilang naggamag-pluwido nga membrana ug pinaagi sa panguyos, o pangyutyot, sa mga kaunoran ug bukog nga nagputos sa lutahan. Usahay, kini mosangpot gikan sa pagkasamad. “Mahimong mosugod sa bisan unsang pangedaron apan labing sagad diha sa mga babaye kay sa mga lalaki sa proporsiyon nga mga 3 sa 1.”​—Nursing Mirror.

Ankylosing spondylitis (o artraytis sa taludtod) “nagaapektar kanunay sa taludtod nga motultol sa pagtuskig o dili na mayukbo nga bukobuko. . . . labing sagad sa mga lalaki.”​—101 Questions and Answers About Arthritis.

Gout maoy mapanunod nga matang sa artraytis nga mailhan pinaagi sa sobrang uric acid (hyperuricemia) diha sa dugo nga mosangpot sa mga pag-atake sa grabeng artraytis nga kasagaran molangkit sa usa lamang ka lutahan, nga sundan sa bug-os nga pagkahupay. “Ang mga lalaki apektado sa masubsob mga 20 ka pilo kay sa mga babaye.”​—Nursing Mirror.

[Kahon sa panid 15]

DIYETA ALANG SA ARTRAYTIS?

Ang mosunod nga gikutlo gikan sa mga libro ug mga taho sa mantalaan nagpadayag sa dakong kawalay-panag-uyon tali sa mga eksperto. Busa ang indibiduwal nga pagtimbangtimbang ug pagdesisyon gikinahanglan.

“Ang dili nimo kaonon mao ang hinungdanon. . . . Ayaw pagkaon: Sa bisan unsang karne, apil sabaw; bisag unsang prutas; mga produkto sa gatas . . . ; pughak sa itlog; suka, o bisan unsang aslom; sili . . . bisan unsang matanga; halang nga mga lamas; tsokolate; uga pagkasanglag nga liso; alkoholikong ilimnon, ilabina ang bino; mga soft drink . . . ; tanang pangpalami, mga preserbatibo, kemikal, ilabina na ang betsin.”​—New Hope for the Arthritic, 1976.

“Ang kinamaayohan puwedeng diyeta alang sa may artraytis mao ang makahimsog nga pagkaon nga naglakip sa kinahanglanong mga sustansiya​—protena, carbohydrates, tambok, bitamina, ug minerales​—pagakaonon sa regular, maayo nga pagkalak-ang. Wala lutoa nga mga prutas, utanon nga dahon, ug dili-hinashasang mga sereal angayng ilakip kon dili ka alerdyik kanila.”​—Arthritis—​Relief Beyond Drugs, 1981.

“Ang tinuod nga artraytis gumikan sa alerdyik tagsa ra apan nagakahitabo matag karon ug unya tungod sa pagkasensitibo sa harina sa trigo (gluten) o mga produkto sa gatas (keso) o ubang mga butang. Kon may katahap lagmit makaayo sa paghupot ug talaan sa pagkaon sa pagmatikod kon unsay nakaon sa mga adlaw nga ang artraytis nag-atake o mingsamot.”​—101 Questions and Answers About Arthritis, 1983.

“Ang Linaing Diyeta sa Artraytis. Kalimti kana. Walay bisan usa. Walay siyentipikanhong ebidensiya nga ang artraytis mapahupay o mapasamot pinaagi sa bisan unsang bitamina, mineral, protena, tambok, o carbohydrate. Kon ang mga pasyente mohukom sa pagsunod sa diyeta sa yoghurt, organikong mga pagkaon, ilimnon gikan sa utanon, alkalinong mga pagkaon, o aslom nga mga pagkaon, dili tingali kana makadaot kanila.”​—The Arthritis Book, 1984.

“Ang mga tigdukiduki nakadiskobre nga ang diyeta sa isda ug walay tambok nga unod, uban sa mga suplemento sa lana-sa-isda, nagpakunhod sa katuskig ug kangutngot diha sa mga lutahan nga ipahinabo sa rayumahong artraytis.”​—The Sunday Times, Londres, 1985.

Sa usa ka butang ang mga awtoridad nagkauyon: Likayi ang hingaping timbang, nga mopasamot lamang sa mga suliran sa lutahan, ilabina sa bat-ang, tuhod, ug buolbuol.