Kababayen-an—Gitahod Diha sa Balay?

“Nga sunodsunod, ang kababayen-an nakaagom ug ngilngig nga mga kamatayon. . . . Ug bisan tuod nagkalain ang paagi sa ilang mga kamatayon, ang nagpahiping mga kahimtang dili: Ang kapolisan sa Quebec [Canada] nag-ingon nga matag usa sa kababayen-an gipatay sa nangagi o presenteng bana o hinigugma. Tanantanan, 21 ka babaye sa Quebec gipatay ning tuiga [1990], mga biktima sa pagsulbong sa kabangisan sa panagtiayon.”​—Maclean’s, Oktubre 22, 1990.

KABANGISAN sa panimalay, nga gitawag sa pipila “ang dulom nga bahin sa pamilyahanon nga kinabuhi,” nag-ani ug abot nga nagkabulag nga mga pamilya ug nagpatunghag mga anak nga adunay sayop nga pagtuo kon unsay relasyon sa panagtiayon. Ang mga anak nangalibog kon haing ginikanan ang ilang unongan samtang sila nagsulay sa pagsabot kon nganong si papa nagdagmal kang mama. (Dili subsob kaayo, ang pangutana mao, nganong si mama pintas kaayo kang papa?) Ang bunga sa kabangisan sa panimalay sagad nagalakip sa mga anak lalaki nga modagko nga mahimong mga tigbun-og sa mga asawa mismo. Ang nasilsil nga hulagway sa amahan nagbilin diha kanila ug grabe nga mga suliran sa panghunahuna ug sa personalidad.

Ang basahon sa UN nga The World’s Women​—1970-1990 nagaingon: “Ang mga pagdagmal sa mga lalaki sa mga babaye diha sa ilang mga balay giisip nga labing menos pagkataho sa mga krimen​—tungod kay sa bahin ang ingon nga kabangisan gisabot nga katilingbanong sakit, dili krimen.”

Unsa ka ngil-ad ang pagpasipala sa kapikas sa Tinipong Bansa? Ang taho sa Senado nga gikutlo sa miaging artikulo nagaingon: “Ang termino nga ‘kabangisan sa panimalay’ morag lumo nga paminawon, apan ang kagawian nga gibatbat niini dili gayod lumo. Ang mga estadistika nagapresentar sa makahadlok nga hulagway sa pagkaseryoso gayod​—sa pagkatinuod makapatay pa​—ang pagpasipala sa kapikas. Tali sa 2,000 ug 4,000 ka babaye mamatay kada tuig gumikan sa pagpasipala. . . . Lahi sa ubang mga krimen, ang pagpasipala sa kapikas maoy ‘naandan’ nga kabangisan. Kini maoy kanunay nga panghadlok ug gisublisubli lawasnon nga pagdaot.”

Ang magasing World Health nagaingon: “Ang kabangisan batok sa kababayen-an mahitabo sa tanang nasod ug tanang sosyal ug ekonomikanhong matang. Sa daghang kultura, ang pagsukmag sa asawa giisip nga katungod sa lalaki. Sagad kaayo, ang naandan nga pagsukmag ug paglugos sa kababayen-an ug batang mga babaye giisip nga ‘pribadong mga butang’ nga walay labot ang uban​—kon kaha ang legal nga mga awtoridad o mga kawani sa panglawas.” Ang maong kabangisan sa balay sayon nga mokaylap ngadto sa dapit sa tunghaan.

Giilustrar kini sa nahitabo sa usa ka tunghaan-dormitoryo para sa lalaki ug babaye sa Kenya sa Hulyo 1991. Ang The New York Times mitaho nga “71 tin-edyer nga mga estudyante gilugos sa lalaking mga estudyante ug 19 pa namatay sa usa ka gabii sa kabangisan sa dormitoryo nga gikatahong . . . nagpadayong wala masumpo sa lokal nga kapolisan o sa mga magtutudlo.” Sa unsang paagi ikapatin-aw kining pagdagsang sa seksuwal nga kabangisan? “Kini nga trahedya nagpasiugda sa ngil-ad hinobrang pagbati sa pagkalalaki nga naglabi sa sosyal nga kinabuhi sa taga-Kenya,” misulat si Hilary Ng’Weno, pangulong editor sa The Weekly Review, ang labing kaylap binasa nga magasin sa Kenya. “Ang kahimtang sa atong kababayen-an ug mga batang babaye makapasubo. . . . Gimatuto nato ang atong mga batang lalaki nga may diyutay o walay pagtahod alang sa mga batang babaye.”

Dinha nahiluna ang uyok sa suliran sa tibuok nga kalibotan​—ang mga batang lalaki sagad gimatuto sa pag-isip sa mga batang babaye ug kababayen-an nga ubos, pahimudsan nga mga linalang. Ang kababayen-an gitan-aw ingon nga huyang ug sayon nga dominahon. Gikan dinha kini mubo na lang tikang ngadto sa dili pagtahod sa babaye ug sa tuman ka hinobrang pagbati sa pagkalalaki ug samang mubong tikang ngadto sa paglugos pinaagi sa kaila o kadeyt. Ug mahitungod sa paglugos, angay dili hikalimtan nga “ang pag-atake tingali matapos sa pila ka gutlo, apan pagabation sa tibuok nga kinabuhi.”​—Taho sa Senado.

Daghang lalaki, bisan pag dili sa lawasnon mabangis batok sa kababayen-an, mabatbat ingon nga tinagong mga madumtanon sa babaye. Inay sa lawasnong kabangisan, gamiton nila ang mental nga pag-abusar o pagdagmal. Sa iyang librong Men Who Hate Women & the Women Who Love Them, si Dr. Susan Forward nag-ingon: “Sumala sa pagbatbat sa ilang mga kaparis nga babaye kanila, [kining mga lalakiha] sagad makapadani ug mahigugmaon pa, apan sila nakaarang sa pagbalhin nga kalit ngadto sa mapintason, hinawayon, ug manginsulto nga kagawian. Ang ilang kagawian nagkadaiya kaayo, gikan sa dayag nga panghadlok ug mga pagbahad ngadto sa mas malalangon, tinago nga mga pag-atake sa matang sa kanunayng mga pagtamay o makadaot nga pagsaway. Bisan unsa ang estilo, ang sangpotanan sama. Ang lalaki nakadominar pinaagi sa paghasol sa babaye. Ang maong mga lalaki wala usab modawat sa tulubagon alang sa kon sa unsang paagi ang ilang pag-atake nakapabati sa ilang mga kaparis nga babaye.”

Si Yasuko,a usa ka gamayon nga Haponesa, nga karon minyo sulod sa 15 anyos, misugilon sa Pagmata! sa iyang kasinatian sa pamilya: “Ang akong amahan sa regular nagsukmag ug nagdagmal sa akong inahan. Siya iyang patiran ug sumbagon, guyoron pinaagi sa buhok, ug batohon pa. Ug nasayod ka bag ngano? Tungod kay siya nangahas sa paghagit kaniya mahitungod sa iyang pagluib pinaagi sa laing babaye. Abi mo, sa Hapones nga kultura, giisip nga normal nga ang pila ka lalaki magbaton ug kerida. Ang akong inahan abante sa iyang panghunahuna ug dili mosugot niana. Tapos sa 16 ka tuig nga pagkaminyo ug sa upat ka anak, siya mikuhag diborsiyo. Siya wala makabatog suportar sa mga anak gikan sa akong amahan.”

Ugaling, bisan pag ang pagdagmal sa asawa gikataho ngadto sa mga awtoridad, kini sagad wala makapugong sa mapanimaslong bana sa pagpatay sa iyang asawa. Sa daghang higayon, sa mga nasod nga sama sa Tinipong Bansa, ang balaod kulang aron panalipdan ang gibaharan ug gihadlok nga kapikas. “Usa ka pagtuon nagpakita nga sa kapig katunga sa tanan nga pagpatay sa mga asawa pinaagi sa ilang mga bana, ang mga polis gitawag ngadto sa pinuy-anan sa lima ka beses sa miaging tuig aron sa pag-imbestigar sa usa ka reklamo sa kabangisan sa panimalay.” (Taho sa Senado) Sa pila ka hinobrang mga kaso, aron sa pagluwas sa iyang kaugalingon gikan sa dugang nga pagpasipala, ang asawa nagpatay sa iyang bana.

Ang kabangisan sa panimalay, diin babaye sagad mao ang biktima, madayag sa kaugalingon diha sa daghan lainlaing mga paagi. Sa India ang gitahong gidaghanon sa gitawag nga mga kamatayon sa bugay (mga bana nagapatay sa mga asawa tungod kay dili kontento sa bugay nga gibayad sa pamilya sa asawa) midaghan gikan sa 2,209 niadtong 1988 ngadto sa 4,835 sa 1990. Kining mga numeroha dili maisip nga kompleto o tukma, hinuon, sanglit daghan nga pagkamatay sa mga asawa gimisrepresentar ingong mga aksidente sa panimalay​—kasagaran pinaagi sa tinuyong pagsunog pinaagi sa gas nga gigamit sa pagluto. Idugang niini ang mga paghikog sa mga asawa si kinsa dili na makaantos sa kagul-anan sa panimalay.

Sa Dihang ang Pagpili Maoy mga Anak Lalaki o mga Anak Babaye

Ang mga babaye gidaogdaog na sukad sa pagkatawo ug bisan una sa pagkatawo. Sa unsang paagi matuod kana? Ang Pagmata! miinterbiyo kang Madhu nga taga-Bombay, India, alang sa usa ka tubag: “Sa diha nga ang usa ka anak lalaki matawo sa usa ka pamilyang Indian, adunay kasadya. Ang mga suliran sa inahan natapos na. Karon ang mga ginikanan adunay usa ka anak lalaki nga mag-atiman kanila sa ilang pagkatigulang. Ang ilang ‘social security’ o pag-atiman kanila sa pagkatigulang maoy garantisado na. Apan kon manganak siyag anak babaye, siya giisip nga usa ka kapakyasan. Kini nahisamag siya nagpatungha lang ug laing kabug-at sa kalibotan. Ang mga ginikanan kinahanglan nga motagana ug mahal nga bugay aron nga siya minyoan. Ug kon ang usa ka inahan padayon nga manganak ug mga anak babaye, nan siya usa ka tawong walay katakos.”b

Ang basahong Indian Express mitaho mahitungod sa mga batang babaye sa India: “Ang ilang pagpadayong buhi wala isipa nga hinungdanon gayod sa paglungtad sa pamilya.” Ang samang basahon nagsitar sa usa ka surbi sa Bombay nga “nagpadayag nga sa 8,000 ka bata sa tiyan nga gipahulog tapos sa mga pagsusi sa pagtino sa sekso, 7,999 maoy mga babaye.”

Si Elisabeth Bumiller nagsulat: “Ang kahimtang sa pila ka babayeng Indian maoy timawa kaayo nga kon ang ilang kahimtang nagdawat ug pagtagad nga gihatag ngadto sa etniko ug rasanhong mga minoriya sa ubang mga bahin sa kalibotan, ang ilang kawsa ayudahan sa mga pundok sa tawhanong mga katungod.”​—May You Be the Mother of a Hundred Sons.

“Ang Trabaho sa Babaye Dili Gayod Mahuman”

Sagad gipamulong nga “ang trabaho sa babaye dili gayod mahuman.” Apan kini nagapahayag sa usa ka kamatuoran nga sagad malimtan sa mga lalaki. Ang usa ka babaye nga may mga anak wala makabaton sa kaluho sa usa ka piho nga eskedyul sa trabaho, gikan sa alas otso hangtod alas singko, sama sa nabatonan sa mga lalaki. Kon ang usa ka bata mohilak sa magabii, kinsa ang lagmit kaayo nga magmata? Kinsa ang manglimpiyo, manglaba, ug mamalantsa? Kinsa ang magluto ug magdulot sa mga pagkaon sa diha nga moabot ang bana gikan sa trabaho? Kinsay manghipos tapos sa pagpangaon ug dayon mag-andam sa mga bata aron matulog? Ug sa daghang nasod, dugang pa niining tanan, kinsay gidahom nga mokalos ug tubig alang sa pamilya ug magtrabaho pa sa umahan uban sa usa ka bata sa iyang bukobuko? Kasagaran ang inahan. Ang iyang eskedyul dili lang 8 o 9 ka oras sa usa ka adlaw; kini sagad 12 ngadto 14 o labaw pa. Bisan pa niana, wala siyay bayad sa obertaym​—ug sagad kaayo walay pahayag ug apresasyon!

Segun sa magasing World Health, sa Etiopia daghan nga “mga babaye gidahom sa pagtrabaho ug 16 ngadto 18 ka oras sa usa ka adlaw [ug] ang ilang kita ubos kaayo nga sila dili makabuhi sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga pamilya. . . . Ang kagutmanan maoy matag-adlaw nga hitabo; sa kadaghanan nga kaso, sila [mga babayeng tigpangahoy ug mga tiglukdo] makabaton lamang ug dili-kompleto usa ka kaonan sa kada adlaw ug kasagaran nga mobiya sa ilang mga balay nga walay pamahaw.”

Si Siu, nga sa sinugdan taga-Hong Kong, karon minyo sulod sa 20 anyos, miingon: “Sa Inintsik nga kahimtang, ang mga lalaki lagmit magtamay sa mga babaye, nga mag-isip kanila ingong mga katabang sa balay ug mga tig-anak o, sa laing tumoy, ingong mga idolo, mga dulaan, o mga galamiton sa sekso. Apan sa pagkatinuod, ang gusto namong kababayen-an mao nga tratahon kami ingon nga intelihenteng mga linalang, Buot namo nga ang mga lalaki mamati kanamo sa diha nga kami mosulti ug dili lang molihok nga maorag kami mga tawotawo!”

Dili katingalahan nga ang librong Men and Women nagaingon: “Sa bisan diin, bisan pag ang kababayen-an tinamod pag-ayo, ang mga kalihokan sa mga lalaki labaw nga gipabilhan kay sa iya sa kababayen-an. Dili hinungdanon bisan sa labing gamay kon sa unsang paagi ang katilingban nagagahin sa mga papel ug mga buluhaton tali sa mga sekso; kadtong iyaha sa mga lalaki piho nga labaw nga hinungdanon sa panan-aw sa tibuok nga komunidad.”

Ang matuod mao nga ang papel sa babaye diha sa balay sagad nga dili balihon. Sa ingon, ang pasiunang pulong sa The World’s Women​—1970-1990 nagaingon: “Ang mga kondisyon sa pagpuyo sa kababayen-an​—ug ilang mga amot sa pamilya, sa ekonomiya ug sa panimalay​—sa kasagaran dili makita. Daghang estadistika gibatbat sa mga termino nga nagahulagway sa mga kahimtang ug mga amot sa kalalakin-an, dili sa kababayen-an, o yanong wala magpakabana sa henero. . . . Kadaghanan sa trabaho nga ginabuhat sa mga babaye sa gihapon wala isipa nga may ekonomikanhong bili​—ug dili gani sukdon.”

Niadtong 1934, ang magsusulat sa Amihanang Amerika si Gerald W. Johnson nagpahayag ug mga opinyon mahitungod sa kababayen-an diha sa dapit-trabahoan: “Ang usa ka babaye subsob makabaton sa trabaho sa usa ka lalaki apan talagsa sa suweldo sa usa ka lalaki. Ang hinungdan mao nga walay mahunahunaan nga matang sa adlaw-adlawng trabaho ang dili mabuhat nga labaw sa usa ka lalaki kay sa usa ka babaye. Ang labing bantogang mga modista ug mga tiggamag kalo maoy mga lalaki . . . Ang labing bantogang mga kusinero sa tino maoy mga lalaki. . . . Sa pagkakaron usa ka kamatuoran nga si bisan kinsa nga amo andam mohatag sa usa ka lalaki ug mas daghang kuwarta kay sa iyang ihatag sa usa ka babaye alang sa samang trabaho tungod kay siya nagtuo nga ang lalaki magbuhat niana nga mas maayo.” Kanang komentoha, bisan pag tingali dili sinsero, nagsumbalik-silaw sa mga pagkamadapigon sa maong panahon, nga sa gihapon nagalungtad diha sa hunahuna sa daghang lalaki.

Kakulang sa Pagtahod​—Usa ka Tibuok-Kalibotan nga Suliran

Matag kultura nakaugmad sa iyang mga tinamdan, mga pagdapigdapig, ug mga pagpihig kon bahin sa papel sa kababayen-an diha sa katilingban. Apan ang pangutana nga kinahanglang matubag mao, Kini bang mga tinamdana nagapakitag angay nga pagtahod alang sa dignidad sa kababayen-an? O, hinunoa, sila ba nagasumbalik-silaw sa lalaking pagkadominante latas sa kasiglohan tungod sa kasagaran labaw nga kusog pisikal sa lalaki? Kon ang kababayen-an tratahon ingong mga ulipon o ingong mapahimudsan nga mga galamiton, nan hain ang pagtahod alang sa ilang dignidad? Sa dako o menos nga sukod, kadaghanan nga kultura naglaglag sa papel sa babaye ug nagdaot sa iyang pagtamod-sa-kaugalingon.

Usa ka pananglitan sa daghan gikan sa tibuok nga kalibotan nagagikan sa Aprika: “Ang Yoruba nga kababayen-an [Nigeria] kinahanglang magpakaaron-ingnon nga walay-alamag ug mauyonon sa presensiya sa ilang mga bana, ug sa dihang magdulot ug pagkaon, sila kinahanglang moluhod sa tiilan sa ilang mga bana.” (Men and Women) Sa ubang mga bahin sa kalibotan, kini nga pagkamapasakopon mahimong ikapakita sa lainlaing mga paagi​—ang usa ka asawa kinahanglang molakaw sa tino nga gilay-on luyo sa iyang bana, o magbaktas siya samtang ang iyang bana magsakay ug kabayo o mula, o magdala sa mga karga samtang ang iyang bana walay dala, o mokaon nga separado sa bana o sa pamilya, ug uban pa.

Sa iyang librong The Japanese, si Edwin Reischauer, nga natawo ug gimatuto sa Hapon, misulat: “Ang mga tinamdan sa hinobrang pagbati sa pagkalalaki dayag kaayo sa Hapon. . . . Ang dobleng sukdanan sa sekso, diin ang lalaki libre ug ang babaye piniotan, kasagaran gihapon. . . . Dugang pa, ang minyong kababayen-an gidahom nga mas magmaunongon kay sa mga lalaki.”

Sama sa daghang mga nasod, ang seksuwal nga panghasol usa usab ka suliran sa Hapon, ilabina diha sa guot nga mga tren sa oras sa pagdali. Si Yasuko, nga taga-Siyudad sa Hino, usa ka dapit sa gawas sa Tokyo, misulti sa Pagmata!: “Ingon nga dalaga, ako tigsakay paingon sa Tokyo. Makauulaw kaayo kay ang pila ka mga lalaki magpahimulos sa kahimtang aron sa pagkusi ug sa paghikap sa bisan diin nga makahimo sila. Unsay mahimo namong mga babaye bahin niana? Kinahanglan nga amo kanang antoson. Apan kadto makauulaw. Sa oras sa pagdali sa mabuntag, may separadong seksiyon alang sa mga babaye, mao nga labing menos ang pipila nakaikyas sa maong mga pagpakaulaw.”

Si Sue, kanhi nagpuyo sa Hapon, may kaugalingong paagi aron mahigawas siya sa maong mga pagsamok. Siya moingon sa kusog nga tingog, “Fuzakenai de kudasai!” nga nagkahulogan “Hunong mo sa pagbinuang!” Siya miingon: “Kana nakakuhag dihadihang pagtagad ug aksiyon. Walay mausa ang buot maulawan atubangan sa tanan nga uban. Sa kalit walay bisan usa ka lalaki ang nanghikap nako!”

Ang kakulang ug pagtahod sa kababayen-an diha sa panimalay dayag maoy tibuok-kalibotan nga suliran. Apan komosta ang papel sa kababayen-an diha sa dapit-trabahoan? Nabatonan ba nila ang labaw nga pagtahod ug pag-ila didto?

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 6]

Kon Unsaon Pagtino sa Sekso sa Bata?

“Ang sekso sa bata nga wala pa matawo gihukman sa gutlo sa pertilisasyon, ug ang sperm cell o binhi sa amahan maoy magahukom. Matag ovum, o binhi sa babaye, nga ipatungha sa usa ka babaye maoy babaye sa diwa nga kini nasudlan ug X, o babaye, nga chromosome sa sekso. Sa usa ka lalaki, katunga lang sa mga selulang sperm ang dunay X nga chromosome, samtang ang laing katunga nagadalag Y, nga mao ang lalaking chromosome sa sekso.” Busa, kon magkausa ang duha ka X chromosome, ang resulta maoy babaye; kon ang lalaking Y mahiusa sa babayeng X, ang bata maoy lalaki. Busa, kon kaha ang usa ka babaye dunay mga anak lalaki o mga babaye ginahukman sa elementong chromosome diha sa binhi sa lalaki. (ABC’s of the Human Body, usa ka basahon sa Reader’s Digest) Dili makataronganon nga basolon sa usa ka lalaki ang iyang asawa tungod sa pagpanganak ug mga babaye lamang. Walay usa ang angay basolon. Kini sa yano sulagma sa pagsanay.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Labihan ka Dakong Trahedya

Sa iyang librong Feminism Without Illusions, si Elizabeth Fox-Genovese misulat: “Adunay maayong katarongan sa pagtuo nga daghang lalaki . . . sa mausbawon matental sa paggamit sa [ilang] kusog diha sa usa ka kahimtang diin sa tin-aw kini nagahatag kanila ug bentaha​—ilang personal nga relasyon uban sa kababayen-an. Kon husto ako sa maong katahap, nan kita nagatan-aw sa usa ka trahedya nga labihan ka dako.” Ug ang maong labihan ka dakong trahedya nagsakop sa minilyong kababayen-an nga nagaantos matag adlaw diha sa mga kamot sa usa ka tigdaogdaog nga bana, amahan, o laing lalaki​—usa ka lalaki nga napakyas sa “pagkab-ot sa mga pagsulay sa panag-angay ug hustisya.”

“Sa katloan ka estado [sa Tinipong Bansa], sa gihapon legal alang sa mga bana sa paglugos sa ilang mga asawa; ug napulo lang ka estado dunay mga balaod nga nagaawtorisar sa pagdakop tungod sa kabangisan sa panimalay . . . Ang kababayen-an nga walay laing kapaingnan gawas ang pagkalagiw makadiskobre nga kana dili usab maayong kapaingnan. . . . Un-tersiya sa 1 milyong gibun-og nga kababayen-an nga nangitag emerhensiyang silonganan kada tuig wala ing nakaplagan.”​—Introduction to Backlash​—The Undeclared War Against American Women, ni Susan Faludi.

[Hulagway]

Alang sa minilyon, ang kabangisan sa panimalay mao ang dulom nga bahin sa kinabuhi sa pamilya

[Hulagway sa panid 7]

Ginatos ka milyon ang nagapuyo nga walay tubig sa gripo, awasanan sa basurang tubig, o koryente diha sa ilang mga balay​—kon ugaling sila adunay balay