Pagpaniid sa Kalibotan
Dato-Timawa nga Kal-ang Nagkalapad
Ang kal-ang tali sa dato ug timawa midoble sa milabayng 30 ka tuig, matud sa Human Development Report 1992, nga gipahayag alang sa Programa sa Kaugmaran sa Hiniusang Kanasoran. Pinasikad sa nasodnong mga aberids, niadtong 1960 ang kinadatoang 20 porsiento sa populasyon sa kalibotan maoy 30 ka pilo nga mas adunahan kay sa kinapobrehang 20 porsiento. Sa 1989 sila hapit nang 60 ka pilo nga mas adunahan. Sa tawo por tawo nga pasikaranan, ang usa ka bilyon nga kinadatoang mga tawo sa kalibotan maoy sa labing menos 150 ka pilo nga mas arangan kay sa usa ka bilyon nga kinapobrehan.
Nagtrabahong mga Inahan
Unsa ang kinadak-an ug kinakusgang-motubo nga bahin sa mga babayeng trabahante sa Tinipong Bansa? Mga babaye nga may mga anak nga wala pay 18 anyos ang panuigon, matud sa Nasodnong Asosasyon sa mga Nagatrabaho nga mga Babaye. Mga inahan nga may mga bata sa balay nagrepresentar sa dos tersiya sa may trabahong mga babaye. Sila mokabat ug 21 ka milyon, usa ka pag-usbaw gikan sa 6.6 ka milyon niadtong 1960. Ang mga babaye nga may mga anak nga wala pay duha ka tuig naglangkob sa kinakusgang-motubo nga subgrupo. Sukad sa 1970 sila mingdaghan ug 129 porsiento, ngadto sa 3.1 ka milyon. Unsay dagway sa ugma-damlag? Ang asosasyon nagbanabana nga sa tunga-tunga sa katuigang 1990, 65 porsiento sa mga babaye nga may mga bata nga wala pa nagtungha ug 77 porsiento niadtong may nagtungha nga mga bata mahimong nagtrabahong mga inahan.
Ang Nigeria Nag-ihap sa Iyang Katawhan
Sa Marso 20, 1992, ang tanang dagkong mga mantalaan sa Nigeria nag-ulohan ug samang numero—88.5 milyon. Kining numeroha, 88,514,501 aron mas tukma, gipahibalo sa nasod ingong ang gidaghanon sa mga tawo nga naihap sa nasodnong census sa Nigeria sa Nobyembere 1991. Ang mga resulta sa census may duha ka sorpresa. Ang usa mao nga ang dagan kasukwahi sa daghang mga nasod, ang mga lalaki mas daghan ug diyutay sa mga babaye. Ang ikaduha mao nga ang gidaghanon sa mga Nigeriano mas diyutay kay sa mga banabana nga gikan sa 100 milyon ngadto sa 120 milyon nga pinasikad sa mga kalkulasyon gikan sa milabayng census niadtong 1963. Apan samtang ang gidaghanon mikunhod ug kapin sa 20 porsiento sa sagad nga mga banabana, ang Nigeria nagpabilin nga labing daghan ug populasyon sa kontinente sa Aprika.
Pasidaan sa Mini-nga-Tambal
Kada tuig, binilyon ka dolyar ang nasapi sa walay-pagbati nga mga tigpayuhot sa imitasyon nga tambal. Apan dili sama sa daghang ubang imitasyon nga mga produkto, “ang imitasyon nga mga droga makadaot gayod sa panglawas ug gani makapatay,” pasidaan sa usa ka pahayag sa pabalita sa World Health Organization. Daghan, tungod kay sila may diyutay o walay butang makaayo, dili makatabang sa usa ka tawo nga nagaantos sa usa ka seryosong sakit sama sa malaria o diabetes. Ang pila gani may sangkap sa wala itugot o makahilong mga butang. “Ang bag-o pang gitaho nga kamatayon sa mga bata sa Nigeria pagkatapos nagtomar sa unta usa ka droga batok sa ubo mapait nga nagpamatuod sa kaseryoso niining matang sa pagpayuhot,” matud sa taho. Ang suliran sa partikular seryoso alang sa mga pobre diha sa nagakaugmad nga kalibotan, nga naghunahuna nga sila nakabarato sa gituohang usa ka maayong tambal nga ginama sa usa ka tinamod nga kompaniya. Ang ngalan ni ang pagputos dili garantiya nga ang usa ka produkto tinuod. Sila mahimong imitasyon sama sa tambal mismo.
Modernong Arte Wala Makapasa sa Pasulit
Ang kalibotan sa arte gikuyawan mahitungod sa wala damhang kapeligrohan nga nag-hulga sa daghang mga pinintal sa magkadungan nga mga pintor—sila nagkabungkag. Ang mga pinintal sa mga pintor sama nila David Hockney, Jackson Pollock, ug Mark Rothko milubad o miliki, samtang ang ginama sa uban napakpak ug natangtang gikan sa canvas, taho sa The Sunday Times sa Londres. Ang acrylic nga pintal nga gigamit niadtong 1960 gipasanginlan ingong ang pangunang hinungdan. Bisan tuod ang moderno pinasukad-sa-kemikal nga mga materyal gidayeg sa dihang una kining nakita sa baligyaanan niadtong 1962, si Carol Stringari, usa ka kabulig nga tigkonserbar sa Museo sa Modernong Arte sa Siyudad sa New York, nag-ingon: “Sa unang higayon nga may misulay sa pagkuha sa usa ka tipik sa hugaw gikan sa acrylic nga pinintal, ilang naamgohan nga dili kana matangtang, Kami wala pa gayod mahibalo kon unsaon sa paghimo niana.”
Linog sa Rhine
Sa miaging Abril ang dal-as sa Lower Rhine sa Alemanya nakasinatig kinagrabehang linog sukad sa 1756. Ang linog, nga misukod ug 5.5 hangtod 5.8 sa Richter scale, nakasamad sa mga tawo ug nakadaot sa gibanabanang minilyong Alemang marks. Ang mga tay-og misangpot gani sa dili-bug-os nga pagtak-op sa sikbit nga atomic reactor. Sa seismological nga estasyon duol sa Cologne, ang mga instrumento “nagsalimuang o milabyog ug tuman kaayo nga ang ilang mga panudlo nangabawog ug ang tinta nangagsik lapas sa papel,” taho sa magasin sa kinaiyanhong siyensiya nga GEO. Ang kusog sa linog nakasorpresa sa mga siyentipiko, nga sa gihapon dili makaarang sa pagtag-an sa mga linog nga may igo-igong katukma.
Mga Pangduhaduha sa Katolikong Pranses
Bisan tuod 84 porsiento sa mga Pranses nag-ingon nga sila Romano Katoliko, ang panukiduki nagpakita nga usa lamang ka gamayng minoriya ang aktibong nagatuman sa Katolisismo. Dose porsiento lamang ang nag-angkon nga nagatambong nga regular sa Misa, samtang 24 porsiento nag-ingon nga sila panagsang nagtambong sa Misa sa mga adlaw sa pangilin. Ang Pranses nga magasin nga L’Express ning bag-o pa naghimog usa ka surbi aron tinoon gayod kon unsa ang gituohan sa minoriyang nagatuman nga mga Katoliko kon bahin sa pila ka paninugdang mga pagtulon-an sa simbahan. Ang mga resulta maladlaron: 25 porsiento wala magtuo sa pagkabanhaw ni Jesu-Kristo, 30 porsiento nagduhaduha sa rekord sa Bibliya mahitungod sa mga milagro nga gihimo ni Jesus, ug 38 porsiento wala magtuo sa Trinidad. Dugang pa, 59 porsiento wala magdawat sa mga pagtulon-an sa simbahan mahitungod sa purgatoryo, 60 porsiento wala magtuo sa kalayonhong-impiyerno, ug 62 porsiento nagduhaduha sa paglungtad ni Satanas.
Ang mga Simbahan Nahimong mga Puntirya
“Ang mga Tulisan Interesado sa ‘Sagradong’ mga Puntariya,” pasidaan sa usa ka ulohan sa The Star sa Johannesburg, Habagatang Aprika. Ang ulahing mga taho nagpaila nga ang mga simbahan ug mga organisasyon sa hinabang maoy sayon nga puntariya alang sa desperadong mga kriminal. Pagkatapos sa armadong mga pagpanulis sa mga dapit sa pagsimba sa usa ka semana, ang mga simbahan gitambagan “sa paghimog ekstra nga mga pangandam sa seguridad.” Sa usa sa mga panulis, ang dakong kantidad sa salapi gikuha pinaagi sa pagtion sa pusil gikan sa usa ka simbahan diin ang usa ka pundok sa mga tigulang nagadawat sa ilang pensiyon. Ang mga awtoridad nagpasangil niining mga kaugmaran sa progresibong pagkahugno sa moral sa sosyedad. Matud sa usa ka tigpamaba sa polis: “Ang kamatuoran nga ang mga tawo nagsugod na ug panulis sa mga simbahan nagpakita nga sila mabangisong mohimo sa bisag unsa alang sa kuwarta.”
Ang Dugo sa Pamilya Makapatay
Ang Sosyedad sa Red Cross sa Hapon “nag-awhag sa mga doktor sa paghimo sa ilang labing maarangan sa paglikay sa pag-abuno sa dugo nga gidonar sa mga sakop sa pamilya, ilabina sa dihang ang nagdonar maoy ginikanan o anak sa giabunohan,” matud sa Asahi Shimbun. Ang paggamit sa dugo nga gidonar sa mga membro sa pamilya, matud sa taho sa Red Cross, makapahinabog GVHD (Graft-Versus-Host-Disease), usa ka sakit nga motungha sa dihang ang lymphocytes diha sa giabunong dugo moatake sa utok sa bukog, atay, ug panit sa giabunohan. Ang sistema sa imyunidad sa lawas maapektohan, ug ang porsiento sa mamatay taas. Dugang pa, usa ka kusganong pasidaan batok sa paggamit sa preskong dugo nalakip sa taho tungod sa diskobre nga ang dugo nga gigamit sulod sa 72 ka oras sukad sa pagdonar makapahinabo usab ug GVHD. Ang taho gibase sa usa ka mabug-osong duha-ka-tuig nga pagtuon sa gatos gatos ka mga pasyente nga nahiling nga may GVHD ug sa usa ka surbi sa 14,083 ka mga doktor. Halos katunga sa mga doktor nagtuo nga ang GVHD motungha lamang sa dihang ang sistema sa depensa nagkaluya ug ang sakit walay kalabotan sa pag-abuno sa dugo—apan nasayop sila.
Madugta nga mga Bola sa Golf
Ang golf, usa ka isport nga dulaon sa yuta, sagad wala isipa nga usa ka hulga sa kinabuhi sa katubigan. Apan ang pagbansay sa golf nahimong popular nga palipas-sa-panahon sa panakayan-lulinghayaw nga mga barko sa taas nga panahon. “Hangtod sa 1989 ang mga tigdulag golf nanaghapak ug mga tunga sa milyon nga mga bola sa golf sa usa ka bulan nga molapaw sa mga salog sa mga barko-panglulinghayaw,” pahayag sa New Scientist nga magasin, “ug daghan kanila nakaabot diha sa mga tiyan sa pawikan, mga balyena ug mga dugong.” Busa sa dihang ang MARPOL, ang ahensiya nga nagdumala sa katubigan sa kalibotan, nagdili sa paglabog ug plastik nga basura ngadto sa kadagatan niadtong 1989, naglakip kana sa mga bola sa golf. Sukad niadto ang sakayg-barko nga mga tigdulag golf kinahanglang mogamit ug lambat, nga molimiti sa gilay-on sa ilang mga hapak. Karon usa ka imbentor nga taga-San Diego, California, nakagama sa usa ka madugta sa bug-os nga bola sa golf nga ang hitsura ug ang lupad sama gayod sa regular nga bola. Apan inay sa plastik ang giputos sa goma, ang iyang putos maoy pulpa sa papel, gelatin, o gulaman, nga ang kinauyokan sodium bicarbonate ug sodium citrate—mga sangkap sa Alka-Seltzer.
Kanihit sa Lugas
Mga napulo ka milyon ka tonelada sa mais ang igatumod ngadto sa habagatang Aprika sulod sa sunod tuig, taho sa Southern African Development Co-ordination Conference, usa ka pundok sa rehiyon nga nagahatag ug sayong pasidaan mahitungod sa mga suliran nga lagmit mahitabo. Ang iyang paskin nagapahayag: “Adunay seryoso kaayong suliran mahitungod sa katakos sa magamit nga pantalan, relis, kalsada ug kamarin nga mga pasilidad sulod sa rehiyon aron makasagubang sa mga paghakot sa lugas sa gidaghanong gidahom.” Bisan tuod ang kotsetsa sa miaging tuig maoy ubos sa aberids, ang kotsetsa sa mais niining tuiga gidahom nga ubos ug 40 porsiento kay sa miaging tuig. Ang hulaw tingali maoy kinagrabehan nga nakaapektar sa habagatang Aprika niining sigloha.
Ningbalik ang Tisis
Nagtaho ang WHO (World Health Organization) nga ang karaang hampak sa tisis sa pagkakaron nagakalas ug tulo ka milyon nga mga kinabuhi sa usa ka tuig. Ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada, nagpatin-aw sa dugang nga 96 porsiento sa walo ka milyon nga bag-ong mga kaso kada tuig nahitabo sa nagakaugmad nga mga nasod tungod sa kakulang sa medikal nga pag-atiman ug mga tambal. “Ang tisis nahimong usa ka sosyo-ekonomiko nga sakit nga grabeng naghapak sa mga nahikawan-sa-katungod,” saysay ni Hiroshi Nakajima, direktor heneral sa WHO. Sa adunahang mga nasod, kana sa linain nag-atake sa edarang mga tawo, etnikong mga minoriya, ug mga lalin. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, usa ka opisyal medikal sa WHO nag-ingon nga daghang mga kaso naglangkit sa mga pasyente kansang mga sistema sa imyunidad naluya tungod sa pag-abuso sa droga o AIDS.