Bahin 3

Siyensiya—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran

Relihiyon ug Siyensiya—Dili-Maayong Panagsagol

ANG linibo ka tuig nga pagpangita sa siyentipikanhong kamatuoran morag nakatukod ug lig-ong pasikaranan alang sa sunodsunod nga panukiduki. Sa pagkatinuod walay makapugong sa dugang pag-uswag. Bisan pa, ang The Book of Popular Science nag-ingon, “dili maayog lakaw ang siyensiya panahon sa ikatulo, ikaupat ug ikalimang siglo A.D.”

Duha ka hitabo ang nakaamot ug dako niining kahimtanga. Panahon sa unang siglo, usa ka bag-ong relihiyosong yugto ang misulod uban ni Jesu-Kristo. Ug pipila ka dekada nga sayo pa, sa 31 W.K.P., usa ka bag-ong politikanhong yugto ang natawo uban sa pagkatukod sa Romanong Empiryo.

Lahi sa Gregong mga pilosopo nga nag-una kanila, ang mga Romano “mas interesado sa pagsulbad sa inadlaw-adlawng mga suliran sa kinabuhi kay sa pagpangita sa tulukibon nga kamatuoran,” nag-ingon ang gihisgotan sa ibabaw nga reperensiya. Nan, makataronganon, “ang ilang tampo sa tinuod nga siyensiya diyutay ra kaayo.”

Hinuon, ang mga Romano nakatabang sa pagpasa sa siyentipikanhong kahibalo nga natigom hangtod nianang panahona. Pananglitan, si Pliny the Elder mihimog siyentipikanhong kahugpongan panahon sa unang siglo nga gitawag Natural History. Bisan pa nga may mga sayop, kini nagtipig sa nagkalainlaing matang sa siyentipikanhong impormasyon nga nawala unta sa ulahing mga kaliwatan.

Bahin sa relihiyon, ang kusog-nag-uswag nga Kristohanong kongregasyon wala malangkit sa siyentipikanhong pagsusi niadtong panahona. Dili hinuon nga ang mga Kristohanon supak sa siyentipikanhong panukiduki mismo, apan ang panguna alang sa mga Kristohanon, ingon sa gipadayag ni Kristo mismo, sa tin-aw mao ang pagsabot ug pagpakaylap sa relihiyosong kamatuoran.​—Mateo 6:33; 28:19, 20.

Sa wala pa matapos ang unang siglo, ang apostatang mga Kristohanon nagsugod na sa pagtimbol sa relihiyosong kamatuoran nga gisugo nga ilang isangyaw. Kini sa ulahi mitultol sa pagtukod nila ug apostatang matang sa Kristiyanidad, ingon sa gitagna. (Buhat 20:30; 2 Tesalonica 2:3; 1 Timoteo 4:1) Ang sunodsunod nga mga panghitabo nagpakita nga ang ilang pagsalikway sa relihiyosong kamatuoran giduyogan sa tinamdan sa pagkawalay-pagtagad​—usahay pagsupak gani—​ngadto sa siyentipikanhong kamatuoran.

Ang “Kristohanong” Uropa Nawad-an sa Iyang Pagpanguna

Ang The World Book Encyclopedia nagsaysay nga panahon sa Edad Media (gikan sa ika-5 ngadto sa ika-15ng siglo), “sa Uropa, ang mga eskolar labawng interesado sa teolohiya, o sa pagtuon sa relihiyon, kay sa pagtuon sa kinaiyahan.” Ug kining “pasiugda sa kaluwasan inay kay sa pagsusi sa kinaiyahan,” ang Collier’s Encyclopedia nagpunting, “maoy usa ka pugong inay kay pagdasig sa siyensiya.”

Dili tinuyo nga ang pagtulon-an ni Kristo magsilbing ingon nga pugong. Bisan pa niana, ang makalibog nga bakak relihiyosong mga ideya sa Kakristiyanohan, lakip ang pagpasiugda pag-ayo sa kaluwasan sa gituohang dili-mamatay nga kalag, nakadasig niining kaugmaran. Kadaghanang pagtuon maoy ubos sa pagkontrolar sa iglesya ug gipausbaw ilabina diha sa mga monasteryo. Kining relihiyosong tinamdan nagpahinay sa pagsusi sa siyentipikanhong kamatuoran.

Ang siyentipikanhong mga butang nahimong ikaduha lamang sa teolohiya sukad sa sinugdanan sa Komong Panahon. Sa pagkatinuod, ang bugtong siyentipikanhong pag-uswag nga takos hisgotan maoy diha sa natad sa medisina. Pananglitan, ang Romanong magsusulat sa medisina nga si Aulus Celsus sa unang siglo K.P., nga gitawag ang “Hippocrates sa mga Romano,” nagsulat sa giisip karon nga klasiko sa medisina. Ang Gregong parmakologo nga si Pedanius Dioscorides, usa ka siruhano kauban sa Romanong mga kasundalohan ni Nero, nakahuman sa pagsulat sa usa ka talagsaong basahon sa droga nga kaylap gigamit sa mga kasiglohan. Si Galen, usa ka Grego sa ikaduhang siglo, nag-impluwensiya sa teoriya ug praktis sa medisina gikan sa iyang panahon hangtod sa Edad Media pinaagi sa pagtukod sa sulaysulay nga pisyolohiya.

Ang yugto sa pagkawalay-lihok sa siyensiya nagpadayon bisan human sa ika-15ng siglo. Tinuod, ang Uropanhong mga siyentipiko nakahimog mga diskobre niining panahona, apan sa kinadak-an, sila dili orihinal. Ang Time nga magasin misulat: “[Ang mga Intsik] maoy unang mga batid sa siyensiya sa kalibotan. Dugay na sa wala pa ang mga Uropanhon, makamao na silang mogamit sa kompas, mohimog papel ug pulbora, [ug] mag-imprinta pinaagi sa movable type.”

Busa, tungod sa kasagarang kahaw-ang sa siyentipikanhong hunahuna sa “Kristohanong” Uropa, ang dili-Kristohanong mga kultura ang nanguna.

Siyentipikanhong Pag-uswag

Sa ikasiyam nga siglo, ang mga Arabong siyentipiko tulin nga nahimong pangulo maylabot sa siyensiya. Ilabina panahon sa ika-10 ug ika-11ng siglo​—samtang ang mga Kakristiyanohan nagbangaybangay—​sila nagpahimulos sa bulawanong tuig sa kalamposan. Nakahimo silag bililhong mga amot sa medisina, kemika, botaniya, pisiko, astronomiya, ug labaw sa tanan, matematika. (Tan-awa ang kahon, panid 20.) Si Maan Z. Madina, kaubang propesor sa Arabiko sa Columbia University, nag-ingon nga ang “modernong trigonometriya maingon man ang algebra ug geometriya sa dakong sukod maoy mga lalang sa mga Arabo.”

Kadaghanan niining siyentipikanhong kahibalo maoy orihinal. Apan ang pipila niana gipasikad sa halapad nga pundasyon sa Gregong pilosopiya, ug katingad-an, gipatungha kini sa relihiyosong kalambigitan.

Mao rag sayo sa Komong Panahon, ang Kakristiyanohan mikaylap ngadto sa Persia ug human niana ngadto sa Arabia ug India. Panahon sa ikalimang siglo, si Nestorius, ang patriarka sa Constantinople, naapil sa panaglalis nga mitultol sa panagsungi sulod sa Silangang iglesya. Kini mitultol sa pagkaporma sa nibulag nga grupo, ang mga Nestoriano.

Sa ikapitong siglo, sa dihang ang bag-ong relihiyon sa Islam kalit nga mitungha sa eksena sa kalibotan ug misugod sa iyang kampanya sa pagpauswag, ang mga Nestoriano daling mipasa sa ilang kahibalo ngadto sa ilang Arabong mga mamumukan. Sumala sa The Encyclopedia of Religion, “ang mga Nestoriano ang unang nagpasiugda sa Gregong siyensiya ug pilosopiya pinaagi sa paghubad sa Gregong mga teksto ngadto sa Syriac ug dayon ngadto sa Arabic.” Sila usab maoy “una nga nagpasiugda sa Gregong medisina ngadto sa Baghdad.” Ang Arabong mga siyentipiko nagsugod sa pagtukod ibabaw sa mga butang nga ilang nakat-onan gikan sa mga Nestoriano. Ang Arabic nipuli sa Syriac ingon nga pinulongan sa siyensiya sa Arabong empiryo ug napamatud-ang pinulongan nga tukma alang sa siyentipikanhong sinulat.

Apan ang mga Arabo nanghatag ingon man nagkuhag kahibalo. Sa dihang ang mga Moro mibalhin sa Uropa pinaagi sa Espanya​—aron mopuyo kapig 700 ka tuig—​gidala nila ang nahayagang kultura sa Muslim. Ug panahon sa walo ka gikaingong Kristohanong mga Krusada, tali sa 1096 ug 1272, ang mga krusadero sa Kasadpan nadani sa abanteng Islamikong sibilisasyon nga ilang nakita. Sila namalik, sumala sa pagkaingon niini sa usa ka awtor, uban sa “hugpong sa bag-ong mga hunahuna.”

Arabikong Pagpayano sa Matematika

Usa ka hinungdanong amot nga gihimo sa mga Arabo ngadto sa Uropa mao ang pagpailaila sa mga Arabikong numero aron pulihan ang paggamit sa Romanong mga letra. Sa pagkatinuod, ang “mga Arabikong numero” maoy sayop nga ngalan. Ang mas tukma nga ngalan tingali mao ang “Hindu-Arabikong mga numero.” Tinuod, ang ikasiyam-siglong Arabong matematiko ug astronomo nga si al-Khwārizmī misulat bahin niining sistemaha, apan iya kanang gikuha gikan sa Hindung mga matematiko sa India, kinsa nagmugna niana sa milabayng kapin sa usa ka libo ka tuig, sa ikatulong siglo W.K.P.

Ang sistema wala kaayo mailado sa Uropa sa wala pa ang inilang matematikong si Leonardo Fibonacci (nailhan usab nga Leonardo sa Pisa) magpailaila niana niadtong 1202 sa Liber abaci (Book of the Abacus). Sa pagpasundayag sa bentaha sa maong sistema, siya misaysay: “Ang siyam ka Indiyanhong numero mao ang: 9 8 7 6 5 4 3 2 1. Uban niining siyam ka numero ug uban sa 0 . . . mahimong isulat ang bisan unsang numero.” Sa sinugdan hinay nga misanong ang mga Uropanhon. Apan sa hinapos sa Edad Media, ilang gidawat ang bag-ong sistema sa pagnumero, ug ang kayano niana nakadasig sa siyentipikanhong pag-uswag.

Kon ikaw nagduhaduha nga ang Hindu-Arabikong mga numero maoy pagpayano sa unang gigamit nga Romanong mga numero, iiban pagsulay ang LXXIX gikan sa MCMXCIII. Naglibog ka ba? Tingali ang 79 ikebra sa 1,993 mas sayon pa.

Pagpukaw Pag-usab sa Interes sa Pagkat-on sa Uropa

Sugod sa ika-12ng siglo, ang kadasig sa pagkat-on nga nagdilaab nga masanagon sa kalibotan sa mga Muslim nagsugod pag-awop. Hinuon, kini nahaling pag-usab sa Uropa sa dihang ang mga grupo sa mga eskolar nagsugod sa pagporma sa mga mag-uuna sa modernong mga unibersidad. Sa tungatunga sa ika-12ng siglo, ang mga unibersidad sa Paris ug sa Oxford natukod. Misunod ang University of Cambridge sa sinugdan sa ika-13ng siglo, ug kadtong sa Prague ug sa Heidelberg sa ika-14ng siglo. Sa ika-19ng siglo, ang mga unibersidad nahimong pangunang mga sentro sa siyentipikanhong panukiduki.

Sa sinugdan, kining mga tunghaana kusog nga naimpluwensiyahan sa relihiyon, nga ang kadaghanang pagtuon nasentro o nahilig sa teolohiya. Apan sa samang higayon, gidawat sa mga tunghaan ang Gregong pilosopiya, ilabina ang mga sinulat ni Aristotle. Sumala sa The Encyclopedia of Religion, “ang Iskolastikong metodo . . . sulod sa Edad Media . . . gibalay sumala sa Aristotelianong pangatarongan sa paghubit, pagbahinbahin, ug pagpangatarongan sa pagsaysay niini sa mga teksto ug ang pagsulbad niini sa mga kalisdanan.”

Usa ka ika-13ng siglo nga eskolar nga naghunahuna sa paghiusa sa Aristotelianong pagtulon-an uban sa Kristohanong teolohiya mao si Thomas Aquinas, nga sa ulahi gitawag ang “Kristohanong Aristotle.” Apan sa pipila ka punto lahi siya kang Aristotle. Pananglitan, gisalikway ni Aquinas ang teoriya nga ang kalibotan kanunay nga nagalungtad, nga nag-uyon sa Kasulatan nga kini gilalang. Pinaagi sa pagkupot nga “lig-on sa pagtuo nga husay ang atong uniberso nga masabtan sa kahayag sa pangatarongan,” nag-ingon ang The Book of Popular Science, siya “nakahimo ug bililhong amot sa pag-ugmad sa modernong siyensiya.”

Hinuon, sa kinatibuk-an, ang mga pagtulon-an ni Aristotle, Ptolemy, ug Galen gidawat, bisan sa iglesya, ingon nga dili-masayop nga kamatuoran. Ang nahisgotang reperensiya nagsaysay: “Sa Edad Media, sa dihang ang interes sa siyentipikanhong eksperimento ug direktang obserbasyon nagkaluya, ang pulong ni Aristotle maoy balaod. Ipse dixit (‘Siya mismo nag-ingon niini’) mao ang argumento nga gigamit sa mga magtutudlo sa edad media sa pagpamatuod sa kamatuoran sa daghang ‘siyentipikanhong’ obserbasyon. Ubos niining kahimtanga ang mga sayop ni Aristotle, ilabina sa pisiko ug astronomiya, nagpugong sa siyentipikanhong pag-uswag sa kasiglohan.”

Usa sa mihagit niining binutang pagtapot sa unang mga panlantaw mao ang ika-13ng siglong Oxford nga prayle nga si Roger Bacon. Gitawag ang “labing bantogang tawo sa siyensiya sa edad media,” si Bacon halos nag-inusara sa pagpasiugda sa eksperimento ingon nga paagi sa pagkat-on sa siyentipikanhong mga kamatuoran. Gikaingon nga ingon ka sayo sa 1269, tin-aw mga kasiglohan nga una sa wala pa makaamgo ang uban niining mga kamatuorana, siya nagtagna ug mga awto, mga ayroplano, ug de-motor nga mga barko.

Apan, bisan pa sa panglantaw sa unahan ug sa usa ka hait nga salabotan, limitado si Bacon sa iyang kahibalo sa mga kamatuoran. Siya lig-ong nagtuo sa astrolohiya, sa salamangka, ug alkemiya. Kini nagpasundayag nga sa pagkatinuod ang siyensiya maoy mapinadayonong pagpangita sa kamatuoran, kanunayng nailalom sa kausaban.

Bisan tuod nga ang siyentipikanhong pagsusi morag wala molihok sa ika-14ng siglo, samtang hapit na nga matapos ang ika-15ng siglo, ang pagpangita sa katawhan sa siyentipikong kamatuoran halayo pa sa pagkatapos. Sa pagkatinuod, ang mosunod nga 500 ka tuig molupig sa nag-una kanila. Ang kalibotan nagbarog sa ganghaan sa siyentipikanhong kausaban. Ug ingon nga matuod sa matag kausaban, kini adunay iyang mga bayani, mga kaaway, ug labaw sa tanan, iyang mga biktima. Kat-oni ang dugang pa sa Bahin 4 sa “Siyensiya​—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran” sa among sunod gula.

[Kahon sa panid 20]

Ang Bulawanong Katuigan sa Arabikong Siyensiya

Al-Khwārizmī (ikawalo-ikasiyam nga siglo), Iraqi nga matematiko ug astronomo; ilado sa pagpasiugda sa terminong “algebra,” gikan sa al-jebr, nga nagkahulogan sa Arabiko “ang panaghiusa sa bungkag nga mga bahin.”

Abū Mūsā Jābir ibn Ḥayyān (ikawalo-ikasiyam nga siglo), alkemista; gitawag ang amahan sa Arabong kemika.

Al-Battānī (ikasiyam-ikanapulong siglo), astronomo ug matematiko; nagpauswag sa astronomikong banabana ni Ptolemy, busa nagtino sa dakong katukma sa mga butang sama sa gitas-on sa tuig ug sa mga panahon.

Ar-Rāzī (Rhazes) (ikasiyam-ikanapulong siglo), usa sa labing inila natawo-sa-Persia nga mga doktor; una nga nagpalain sa buti gikan sa tipdas ug sa pagklasipikar sa tanang butang ingon nga mananap, utanon, o mineral.

Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham (Alhazen) sa Basra (ika-10-11ng siglo), matematiko ug pisiko; naghimog hinungdanong amot ngadto sa teoriya sa optics o sinugdanan ug pagsabwag sa kahayag, apil ang refraction o pinatipas nga silaw, reflection o aninag, binocular vision o panan-aw pinaagi sa lente, ug atmospheric refraction o pinatipas nga silaw sa kahanginan; una nga nagsaysay sa husto nga ang panan-aw maoy epekto sa silaw nga nagagikan sa usa ka butang ngadto sa mata.

Omar Khayyám (ika-11-12ng siglo), bantog nga Persianhong matematiko, pisiko, astronomo, doktor, ug pilosopo; labing ilado sa Kasadpan tungod sa iyang pamalak.

[Mga hulagway sa panid 18]

Si Aristotle (ibabaw) ug Plato (ubos) kusog nga nag-impluwensiya sa siyentipikanhong hunahuna latas sa kasiglohan

[Credit Lines]

National Archaeological Museum of Athens

Musei Capitolini, Roma