Bahin 4

Siyensiya—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran

Pagkabuhi Pag-usab sa Siyensiya Pinaagig Kausaban

ANG kagubot mihampak sa kalibotan sa panahon sa ikaduhang katunga sa ika-18ng siglo sa dihang giusab sa mga kausaban sa politikanhong talan-awon, una ang Amerika, unya ang Pransiya. Kasamtangan, sa Inglaterra nagsugod ang laing matang sa kausaban, ang kausaban sa industriya. Kini dakog kalabotan sa laing matang sa kausaban, ang kausaban sa siyensiya.

Gipetsahan sa uban ang pagkahimugsog balik sa siyensiya gikan sa mga katuigan sa 1540, sa dihang ang taga-Polandiya nga astronomo nga si Nicolaus Copernicus ug ang taga-Belgium nga anatomista nga si Andreas Vesalius mipatik ug mga libro nga nakaapekto ug dako sa siyentipikanhong kaisipan. Gipetsahan sa uban ang kausaban nga mas sayo pa, sa 1452, sa dihang natawo si Leonardo da Vinci. Usa ka dili-makahunong nga tig-eksperimento nga nakahatag ug daghang kontribusyon sa siyensiya, si Leonardo nakamugna ug mga ideya nga sa pipila ka kaso ang mga binhi sa mga imbensiyon nahingpit sa ulahi nga mga siglo, sama sa ayroplano, sa tangke de giyera, ug sa parakyot.

Apan ang siyensiya sumala sa atong pagkaila niini karon, matud pa ni Ernest Nagel, retiradong propesor sa Columbia University, “dili kaayo lig-on ingong nagapadayon nga institusyon sa Kasadpang katilingban hangtod sa ikanapulog-pito ug ikanapulog-walong siglo.” Sa dihang milig-on kini, usa ka dakong punto sa tawhanong kasaysayan ang nakab-ot. Miingon ang librong The Scientist: “Sa mga 1590 ug 1690 usa ka pundok sa mga henyo . . . nakatukod ug malamboon nga panukiduki nga halos wala pa hitupngi sa bisan haing 100-ka-tuig nga yugto.”

Mga Kontrabida Nagpadulom sa Dalan

Ang mini nga mga siyensiya milambo usab, sama sa mga kontrabida kansang sayop nga mga teoriya nakababag sa dalan sa tinuod nga kauswagan sa siyensiya. Ang phlogiston nga teoriya maoy usa niini. Ang “phlogiston,” gikan sa Grego, nagkahulogang “nasunog.” Kini gipailaila sa 1702 ni George Ernst Stahl, kinsa nagtuo nga mogawas ang phlogiston dihang sunogon ang daling-masunog nga materyales. Iyang gituohan kini nga usa ka prinsipyo inay usa ka tinuod nga substansiya, apan ang pagtuo nga kini maoy usa ka aktuwal nga substansiya milambo sa midagan ang katuigan. Hangtod na lamang sa 1770 ug 1790 nga napamatud-an ni Antoine-Laurent Lavoisier nga sayop kini nga teoriya.

Ang The Book of Popular Science miadmiter nga samtang ang phlogiston nga teoriya “sayop gayod, apan sa usa ka panahon kini nakataganag praktikal nga ideya nga nagpatin-aw sa daghang kinaiyanhong hitabo nga katingalahan. Kadto maoy usa lamang sa daghang ideya sa siyensiya nga timbang nga gisulayan ug napamatud-ang nakulangan sa pagdagan sa mga tuig.”

Laing kontrabida usab ang alchemy. Gibatbat kana sa Harrap’s Illustrated Dictionary of Science nga “usa ka panagsagol sa pilosopiya, mistisismo ug kemikal nga teknolohiya, nga nagsugod sa wala pa ang Kristohanong panahon, nga nangitag lainlaing paagi sa paghimo sa base metal nga bulawan, sa pagpataas sa kinabuhi ug sa sekreto sa pagkadili-mamatay.” Sa wala pa isalikway, ang alchemy nakatabang sa pagtukod sa pundasyon sa modernong kemistriya, usa ka kausaban nga nakompleto sa kataposan sa ika-17ng siglo.

Busa bisag mga kontrabida, ang phlogiston nga teoriya ug ang alchemy may maayong mga bahin. Apan, dili ingon niini sa tawhanong mga kontrabida kinsa tungod sa relihiyosong pagtuo nakamugna ug batok-siyentipikanhong mga tinamdan. Ang panagbangi sa siyensiya ug teolohiya​—ang pulos nag-angkon nga mao ang bugtong awtoridad bahin sa mga pangutana labot sa uniberso​—kasagaran miresulta ug tuman nga komprontasyon.

Pananglitan, sa ikaduhang siglo K.P., gitukod sa iladong astronomo nga si Ptolemy ang geocentric nga teoriya, nga nagkahulogan nga samtang ang mga planeta nagtuyok diha sa usa ka sirkulo, ang sentro sa sirkulo, nga gitawag epicycle, nagatuyok usab sa nagliyong utlanan sa laing sirkulo. Kadto maoy kabatid sa matematika sa labing maayong kahimtang ug maoy kahubitan sa dayag nga lihok diha sa panganod sa adlaw, bulan, mga planeta, ug mga bituon nga kaylap nga gidawat hangtod sa ika-16 nga siglo.

Nakahimog kapiliang teoriya si Copernicus (1473-1543). Siya nagtuo nga samtang ang mga planeta, apil ang yuta, nagatuyok libot sa adlaw, ang adlaw nagaurong. Kini nga ideya​—usa ka nagalihok nga yuta nga dili mao ang sentro sa uniberso—​kon tinuod, adunay hataas ug abot nga mga sangpotanan. Wala moabot ug usa ka gatos ka tuig sa ulahi, ang Italyanong astronomo nga si Galileo Galilei pinaagi sa mga teleskopyo nakaobserbar nga nakapakombinsir kaniya nga ang teoriya ni Copernicus sa usa ka yuta nga nagatuyok libot sa adlaw tinuod gayod. Apan gisalikway sa Iglesia Katolika ang mga hunahuna ni Galileo ingong supak sa tinuohan ug gipugos siya sa pagbakwi sa iyang gisulti.

Ang mga sayop sa relihiyon nagpahinabo sa mga teologo sa iglesia sa paglimod sa kamatuoran sa siyensiya. Hangtod na lamang nga milabay ang mga 360 ka tuig nga gisibog sa iglesia ang sumbong batok kang Galileo. Ang L’Osservatore Romano, sa senemanang edisyon niini sa Nobyembre 4, 1992, midawat nga “sayop ang paghukom” sa kaso batok kang Galileo.

Mga Kontrabida Naglungtad Gihapon

Sa susama, niining ika-20ng siglo, ang mga relihiyon sa Kakristiyanohan nagpasundayag ug samang pagkawalay-pagtahod sa kamatuoran. Gihimo nila kini pinaagi sa pagpalabi sa wala-kapamatud-ing mga teoriya sa siyensiya sa nawong sa kamatuoran, sa siyentipikanhon ug sa relihiyoso. Ang labing maayong pananglitan mao ang dili-kapamatud-ang teoriya sa ebolusyon, sa lintunganay sa dili-balidong mga resulta sa depektoso kaayong siyentipikanhong “kahibalo” ug bakak nga relihiyosong mga pagtulon-an.a

Gipatik ni Charles Darwin ang iyang librong On the Origin of Species by Means of Natural Selection sa Nobyembre 24, 1859. Apan ang ideya sa ebolusyon sa aktuwal nagagikan sa una-Kristohanong mga panahon. Pananglitan, ang Gregong pilosopong si Aristotle naglarawan sa tawo nga anaa sa ibabaw sa usa ka linya nga nagagikan sa ubos nga kinabuhi sa mananap. Sa sinugdan, gisalikway sa mga klero ang teoriya ni Darwin, apan ang The Book of Popular Science nag-ingon: “Ang ebolusyon [sa ulahi] nahimong labaw pa kay sa teoriya sa siyensiya . . . Kini nahimong singgit sa gubat ug gani usa ka pilosopiya.” Ang ideya sa pagkabuhi sa labing kusgan madanihon sa mga tawo nga naningkamot nga makaabot sa labing hataas nga posisyon sa kinabuhi.

Ang pagsupak sa klero sa wala madugay nahupas. Ang The Encyclopedia of Religion nag-ingon nga ang “ang teoriya ni Darwin sa ebolusyon dili lamang gidawat kondili giubanan pa kinig masipa nga palakpakan,” ug nga “sa panahon sa iyang kamatayon sa 1883, ang mahinuktokon kaayo ug maayong manulti nga klero nakahinapos nga ang ebolusyon bug-os nga nahiuyon sa nalamdagang pagsabot sa kasulatan.”

Kini bisan pa sa sunod nga giadmiter sa The Book of Popular Science: “Bisan ang labing malig-ong mga tigpaluyo sa doktrina sa organiko nga ebolusyon midawat nga adunay dayag nga sayop ug mga kal-ang ang orihinal nga teoriya ni Darwin.” Nag-ingon nga ang “kadaghanan sa orihinal nga teoriya ni Darwin giusab o gisalikway,” bisan pa ang libro nag-ingon nga “ang impluwensiya [sa ebolusyon] sa halos tanang natad sa tawhanong kalihokan dako kaayo. Ang kasaysayan, arkeolohiya ug etnolohiya nakaagom ug dagkong mga kausaban tungod sa teoriya.”

Karong adlawa, seryosong gikuwestiyon sa daghang mahinuktokong mga siyentipiko ang teoriya sa ebolusyon. Si Sir Fred Hoyle, tagtukod sa Cambridge Institute of Theoretical Astronomy ug membro sa American National Academy of Sciences, misulat sa napulo ka tuig nga milabay: “Para nako, piho ako nga makita sa mga manalaysay sa siyensiya sa umaabot nga misteryoso nga ang usa ka teoriya nga gilantaw nga imposible kaylap kaayong gituohan.”

Talagsaon man kini sa mismong sukaranan sa tawhanong paglungtad, giagawan sa ebolusyon ang Maglalalang sa pasidungog nga angay kaniya. Gipanghimakak usab ang pangangkon niini nga siyentipikanhon ug wala maghatag ug pasidungog sa padayong pagpangita sa katawhan sa siyentipikanhong kamatuoran. Si Karl Marx nalipay sa pagdawat sa ebolusyon ug sa ‘pagkabuhi sa labing kusgan’ nga nagpalig-on sa pagtungha sa Komunismo. Apan ang ebolusyon mao ang labing daotan sa kontrabida.

Kinsa ang mga Biktima?

Ang bisan kinsa nga mapahisalaag sa pagtuo sa mini nga mga teoriya mahimong mga biktima. Apan bisan ang pagtuo sa siyentipikanhong mga kamatuoran peligroso. Ang talagsaong mga nakab-ot sa siyensiya nga maoy resulta sa siyentipikanhong kausaban nakalimbong ug daghan sa pagtuo nga karon wala nay butang nga dili makab-ot.

Kini nga pagtuo misamot samtang ang kauswagan sa siyensiya nagpadayon sa pagdaot sa batok-siyentipikanhon nga tinamdan nga gipalambo niadto sa bakak nga relihiyon. Ang komersiyo ug politika misugod sa pag-ila sa siyensiya ingong usa ka gamhanang kasangkapan nga magamit aron makab-ot ang ilang mga tumong, kaha pinansiyal nga ganti o paglig-on sa gahom sa politika.

Sa klarong pagkasulti, ang siyensiya anam-anam nga nahimong usa ka diyos, nga nagpabangon sa siyentiismo. Gibatbat sa Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary kini ingong “usa ka sobrang pagsalig sa kahanas sa mga paagi sa kinaiyanhong siyensiya nga ikapadapat sa tanang bahin sa pagpanukiduki.”

Samtang talitapos na ang ika-19ng siglo, ang mga tawo nahibulong kon unsay ipatungha sa ika-20ng siglo. Matukod ba kaha sa siyensiya ang “tinuod nga langit sa yuta” nga maoy gituohan sa kadaghanan nga arang niyang ipatungha? O ang mga kontrabida ba niini magpadayon sa pagsabwag diha sa gubat sa kausaban ug nasabod nga mga lawas sa laing mga biktima? Tubagon kini sa “Paghimog ‘Madyik’ sa Ika-20ng Siglo,” nga mogula sa among sunod nga isyu.

[Footnote]

[Kahon sa panid 14]

Sa Pagtangtang sa Plag

DILI pa dugay sa sayo sa ika-19ng siglo, ang elektrisidad gilantaw nga usa ka makaiikag nga katingad-anan apan diyutay lamag praktikal nga gamit. Ang mga lalaki sa nagkalainlaing nasod ug sa nagkalainlaing mga kagikan, lakip kang H. C. Ørsted (1777-1851), M. Faraday (1791-1867), A. Ampère (1775-1836), ug B. Franklin (1706-90), nakahimog dagkong mga diskoberiya, apan, napamatud-ang sukwahi, sa ingon nakatukod sa pundasyon sa kalibotan sa elektrisidad karon​—usa ka kalibotan nga inigtangtang sa plag mamatay.

[Mga hulagway sa panid 15]

Nicolaus Copernicus

Galileo Galilei

[Credit Line]

Mga hulagway kinuha gikan sa Giordano Bruno and Galilei (Aleman nga edisyon)