Pagpaniid sa Kalibotan
Dili-Makamatayng mga Hinagiban
Ang kagamhanan sa T.B. nagsusi sa posibilidad nga mopailaila sa dili-makamatayng mga hinagiban aron magamit sa pakiggubat, sumala sa The Wall Street Journal. Ang modernong teknolohiya lagmit magpaposible sa umaabot nga mga sundalo nga mogamit ug mga electromagnetic pulse generator aron sa pagdaot sa radar, mga telepono, mga kompiyuter, ug ubang hinungdanong kagamitan sa kaaway nga dili mopatay sa mga tawo. Ang mga laboratoryo nagpauswag usab sa “‘combustion inhibitors’ nga mopahunong sa mga makina sa nagdagang mga sakyanan, maingon man usab sa mga kemikal nga magpahimong kristal ug moguba sa pila ka matang sa ligid,” nag-ingon ang Journal. Hinuon, ang pila niining mga hinagibana seryosong magpameligro sa tawhanong kinabuhi. Ang Journal midugang nga ang “gamhanang mga laser nga gidesinyo aron sa pagguba sa kasangkapang tan-awanan sa tangke sa kaaway makapabungkag usab sa mga kalimutaw sa sundalo. Ang mabitbit nga mga hinagibang microwave nga gisulayan na sa natad sa Special Forces sa T.B. sa hilom makaputol sa komunikasyon apan makaluto usab sa mga organo sa lawas.”
Sirkunsisyon ug AIDS
Ang batasan sa pagtuli sa mga lalaki lagmit maayo diha sa pagsanta sa mga sakit nga napasa-pinaagig-sekso, sama sa AIDS, miingon ang magasing Pranses nga La Revue Française du Laboratoire. Ang magasin naghisgot ug tulo ka independenteng medikal nga pagtuon nga nagpakita nga ang sirkunsisyon sa lalaki (ang pagkuha sa yamis) maoy usa ka paagi nga mapugngan ang pagkaylap sa AIDS. Ang panukiduki diha sa mga unggoy sa laboratoryo nagpakita nga ang tisyu sa yamis sa lalaki adunay daghang selula nga dali rang matakboyan sa virus nga AIDS kay sa ubang tisyu. Dugang pa, usa ka pagtuon sa Canada nga gidumala sa 140 ka lainlaing rehiyon sa Aprika nagpakita ug daghang kaso sa AIDS taliwala sa mga grupong wala magbatasan sa sirkunsisyon kay niadtong nagbatasan niana. Ang laing pagtuon nakakaplag ug mas diyutayng kaso sa impeksiyon taliwala sa Amerikanong heteroseksuwal nga mga lalaki nga nasirkunsidahan.
Wala-Maedukar nga Kabataan
Linibo ka kabataan sa Bolivia ang wala makadawat ug tukmang edukasyon. Sumala sa mantalaang Presencia sa Bolivia, ang usa ka pag-ihap niadtong 1992 nagpakita nga dihay 2,268,605 ka kabataan sa Bolivia nga anaa sa panuigong-nagtungha. Bisan pa, ang mga talaan sa Ministri sa Edukasyon nagpakitang panahon sa samang yugto, 1,668,791 lamang ka kabataan ang gidawat sa mga tunghaan sa nasod. Kini nagkahulogang 600,000 ka kabataan ang wala makadawat ug tukmang edukasyon. Ang Presencia midugang nga niadtong nakapalista sa mga tunghaan, 102,652 ka estudyante ang miundang pag-eskuyla nianang tuiga.
“Ang Panahon sa Kasub-anan”?
Natawo ka ba human sa 1955? Nan lagmit mobati ka ug dakong kasubo tulo ka beses nga labaw pa kay sa imong mga apohan diha sa usa ka yugto sa imong kinabuhi. Mao kini ang konklusyon sa internasyonal nga pagtuon nga naglakip sa kapig 39,000 ka tawo sa siyam ka nasod. Sa dihang mitaho sa maong pagtuon, ang International Herald Tribune mipakita nga ang mga puntos nga nakaamot sa kagul-anan sa atong adlaw mahimong maglakip sa pagpit-os sa industriyalisasyon, pagkaladlad sa makahilong mga materyal, pagkawala sa pagtuo sa Diyos o sa kinabuhi-human-sa-kamatayon, ug, alang sa pila ka kababayen-an, ang dili-makab-ot nga mithi sa babayenhong katahom. Ang Tribune misugyot nga ang katawhan mahimong nagasaksi sa “banagbanag sa Panahon sa Kasub-anan.”
Ang Hulga sa Kamagong
Ang un-kuarto sa milyong Indian sa Brazil didto sa kalasangan sa Amazon anaa sa kapeligrohan nga mawad-an sa ilang naandang mga balay. Sumala sa pangulo sa serbisyo sa Indian nga gobyerno, ang “kinadak-ang hulga” naggikan sa negosyo sa kamagong. Ang wala itugot nga pagputol sa mga kahoyng kamagong nisangpot sa pagtukod sa kapin sa 3,000 kilometros nga ilegal nga mga kalsada lahos sa habagatan sa Estado sa Pará, mitaho ang The Guardian sa London. Matag panahon nga ang usa ka kamagong putlon, ang mga kahoy gikan sa 20 ka laing espisye mahiagom sa kadaot. Samtang gihinloan nila ang kalasangan, ang hakog nga mga magpapatigayon nag-abli sa dalan alang sa mga langyaw ug sa mga minerog-bulawan, maingon man sa linibong gabsanan. Nga may 32 ka tuig nga abiyong nahibilin sa pagkakarong gikusgon sa paggamit, ang kamagong, sama sa Indian, niining panahona nag-atubang ug dili matinong kaugmaon.
Pag-eksportar ug Makahilong mga Biya
Tungod sa taas nga bili sa paghinlo sa biya, “ang adunahang mga nasod nag-eksportar sa ilang makahilong mga biya ngadto sa kabos nga mga nasod,” miingon si Sebastião Pinheiro sa Brazilian Institute of Environment and Renewable Natural Resources. Ingon sa gitaho sa magasing Veja, usa ka pagtuon nagpakita nga “dul-an sa usa ka milyong tonelada nga peligrosong mga biya ang gieksportar matag tuig ngadto sa mga nasod sa Ikatulong Kalibotan.” Unsa may gibuhat sa ineksportar nga makahilong mga biya? Sila mahimong sunogon ingong sugnod sa bag-ong planta sa elektrisidad. “Ang nagakaugmad nga mga nasod nagpanalipod sa teoriya nga kinahanglang magpatunghag mga trabaho dinhi bisag unsa pay kapeligrohan,” miingon ang usa ka magtatambag ngadto sa ahensiya sa kalikopan sa Brazil. Sa gihapon, ang mga pangutana gibangon sa tibuok kalibotan. Ang Financial Times sa London nangutana: “Ang mga desisyon ba mahitungod sa nahimutangan sa mga pabrika tinoon pinaagi sa banabana kon asa ang diyutayng bili sa tawhanong kinabuhi?” Ang Veja makantalitahong nidugang: “Ang tubag maorag oo.”
Kakulang sa Bitamina A
Matag tuig, adunay tunga sa milyong kabataan nga wala pa magtungha nga mabuta tungod kay wala sila mokaog igong pagkaon nga may bitamina A. Duha sa tulo ka bahin niining kabataana mamatay sulod sa pila ka bulan tapos mabuta. Sumala sa World Health Organization, kini ilabinang mahitabo sa mga bahin sa Aprika, Asia, ug Latin Amerika diin ang mga tawo mokaon ug diyutayng dalag nga mga prutas, dalag nga mga utanon, lugom-berdeng mga utanon, dahonang mga utanon, ug ubang mga pagkaong may bitamina A. Sa tibuok kalibotan, 40 ka milyong kabataan ang nakulangan sa bitamina A, ug niini, 13 ka milyon ang may kadaot sa mata. Ang kakulang sa bitamina A makapugong usab sa pisikal nga pagtubo, mopauswag sa pagkagrabe sa mga impeksiyon, ug mopauswag sa kalagmitan sa kamatayon diha sa mga masuso ug gagmayng kabataan.
Ang Walay-Ginabuhat nga Utok Matay-an
Ang taas bang yugto sa pagkawalay-ginabuhat makaayo sa utok? Tinong dili, miingon si Propesor Bernd Fischer sa Medical Trade Fair sa Düsseldorf, Alemanya. Ang iyang panukiduki nagpakita nga “ang mga eksperimento nagpakitang ang katakos sa panghunahuna sa usa ka tawo sa usa ka sukod namenosan tapos sa pila ka oras lamang nga bug-os nga pagkawala sa panukmod,” ingon sa gitaho sa Der Steigerwald-Bote. Ang propesor mitambag nga kadtong kang kansang hingpit nga bakasyon maoy bakasyon nga walay-ginabuhat angayng mohunahunag usab. “Sama sa wala mabansayng kaunoran,” nagkomento ang mantalaan, “tapos sa taas nga bakasyon nga walay-ginabuhat, ubos sa pila ka kahimtang ang utok nagkinahanglag tulo ka semana aron makab-ot ang kanhing kalidad sa binuhatan.” Ang mga esport, dula, ug makaiikag nga mga basahon gikaingong mopugong sa utok nga matay-an panahon sa bakasyon.
Dili-Maayong Hangin
“Ang polusyon sa hangin nagdalag nag-uswag nga seryosong mga suliran sa panglawas sa pila ka labing dagkong siyudad sa kalibotan, ug karon maoy dili-malikayang bahin sa siyudadnong kinabuhi bisag asa.” Miingon niana ang bag-ohayng taho nga duyog gipatik sa World Health Organization ug sa United Nations Environment Program. Ang taho, nga gipasukad sa siyentipikanhong pagtuon sa 20 ka siyudad, nagpakitang ang biyahe sa sakyanang de-motor maoy pangunang hinungdan sa polusyon sa hangin. Kini usab nagpunting nga ang gidaghanon sa de-motor nga mga sakyanan sa tibuok kalibotan, dul-ag 630 ka milyon sa pagkakaron, lagmit modoble sa sunod nga 20 o 30 ka tuig. Ang polusyon sa hangin makadaot sa mga sistema sa pagginhawa ug sa sirkulasyon sa dugo sa kasingkasing, nga motultol sa napauswag nga sakit, pagkabaldado, ug kamatayon.
Mga Misyonaryo sa Aprika
Sumala sa American Journal of Tropical Medical Hygiene, ang nag-unang mga hinungdan sa kamatayon karon taliwala sa mga Amerikanong mga misyonaryo sa Aprika mao ang mga aksidente sa motor, kanser, ug atherosclerosis. Sa mananakod nga mga sakit, ang labing dakong tigpatay mao ang viral hepatitis, gisundan sa mga sakit sama sa malaria, rabies, tipos, hilanat nga Lassa, ug retroviral nga impeksiyon. Hinuon, usa ka surbing nagkobre sa katuigan gikan sa 1945 hangtod sa 1985 nagpakita nga ang gidaghanon sa namatay sa Amerikanong mga misyonaryo sa sub-Saharan nga Aprika maoy katunga lamang sa ilang kaubang mga Amerikano sa Tinipong Bansa. Tinuod kini bisan tuod nga sa Aprika may duha ka kalagmitan sa kamatayon pinaagig aksidente ug upat ka beses ang risgo nga mabuno.
Hugasi ang Imong Kamot!
Bisan kon ang teknikal nga pag-uswag sa modernong medikal nga siyensiya nakahimog dako aron sa pagpakigbugno sa sakit, ang mga siyentipiko nag-ingong ang paghugas sa kamot nga ginamit ang sabon ug tubig mao lamang gihapon ang usa sa labing epektibong mga paagi sa pagsanta sa pagkaylap sa daghang mananakod nga sakit. Ang magasing Pranses nga Le Figaro nagtaho nga sa bag-ohayng pagtuon sa batasan sa paghinlo sa Pransiya, Alemanya, Netherlands, ug Switzerland, ang mga tigdukiduki nagtakubang mga tig-ayo o mga tiglimpiyo sa publikong mga kasilyas sa mga hotel, mga restawran, mga opisina, mga eskuylahan, ug mga pabrika. Ilang nadiskobrehang 1 sa 4 ka tawo ang dili manghugas sa kamot human mogamit sa kasilyas ug nga ang ikaupat niadtong manghugas wala mogamit ug sabon. Ang mga siyentipiko nag-ingong sa tibuok kalibotan ang tawhanong kamot nagpabilin nga labing komong paagi sa pagpakaylap sa sakit.
Ang Relihiyon sa Pinlandia
Sa Pinlandia, 9 sa 10 sa lima ka milyong molupyo niini ang sakop sa Lutheran State Church, misulat ang The European. Kining dakong porsiento sa Finnish nga Luterano mobayad tali sa 1.5 ug 2.5 porsiento sa ilang mga suweldo ingon nga buhis ngadto sa simbahan, apan ang simbahan miangkon ug hilabihang kakulang sa salapi nga mopugong sa pag-ordinar sa usa ka gatos ka bag-ong pari ug mopugos sa pagsira sa pila ka simbahan karong tuiga. Kaduhaduhaan kon ang kapin sa upat ka milyong Luterano sa Pinlandia motabang ba sa simbahan. Ang The European misulat nga “walay lig-ong tinguha tali sa kadaghanang Finn sa pagbatog mas aktibong bahin sa mga kalihokan sa Simbahan gawas sa pagtambong sa pinanahong mga seremonya sa Simbahan panahon sa Pasko ug Easter.” Ang mantalaan midugang nga alang sa “kadaghanang Finn ang pagbayad ug buhis maoy gidak-on sa ilang kontak sa organisadong relihiyon.”