Kinsay Manalipod sa Ihalas nga Kahayopan sa Aprika?
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HABAGATANG APRIKA
ANG pila ka di-malulutong pulong gikasulti bahin sa tinamdan sa mga Aprikano sa panulondon nilang ihalas nga kahayopan. ‘Wala silay tinuod nga pagpabili niini; giisip lang nila kining tinubdan sa pagkaon ug salapi,’ matud sa pila ka bisita. Usa ka hinungdan sa maong mga konklusyon? Ang mga reserbasyon sa ihalas nga kahayopan sagad mapuno ug mga turista nga taga-Kasadpan ug diyutay ra kaayong lumad. Apan usa ka Zulu nga pangulo sa Habagatang Aprika kas-a mipatin-aw: “Adunay mga suliran nga mobabag sa mga itom sa pagbisita sa mga reserbasyon sa kahayopan. Ang pag-atiman sa ihalas nga kahayopan maoy kaluhoan alang kanamo nga diyutay rang itom ang makaarang sa pagpahimulos.”
Ang daghang Aprikano karong adlawa, nga lahi sa katigulangan nila, nagtubo sa timawang mga dapit sa siyudad, diin halayo sila sa ihalas nga kahayopan. Gawas pa, ang mga lumolupyo sa banika sagad mga biktima sa kakabos ug pagpasagad. “Mga tawo lang nga busog ang tiyan ang makaarang sa pag-atiman sa kahayopan alang sa mga hinungdan sa pagpatahom, kultural ug edukasyonal,” mipatin-aw ang usa ka magbalantay sa kahayopan sa usa ka nasod sa Kasadpang Aprika.
Bisan pa niining negatibong mga hinungdan, ang ihalas nga kahayopan maoy popular nga tema diha sa Aprikanhong arte, sumala sa pamatud-an sa pagbisita sa Aprikanhong mga tindahan sa katingad-ang mga butang. Gipadayag sa arkeolohiya nga ang ihalas nga kahayopan maoy tema sa Aprikanhong arte sukad pa sa kakaraanan. Dili ba kana pamatuod nga ang ihalas nga kahayopan gipabilhan tungod sa katahom niini?
Tagda ang kaso ni Abel ug Rebecca, nga migugol ug ubay-ubayng bakasyon diha sa mga reserbasyon sa kahayopan sa habagatang Aprika. Ngani, silang duha nagtubo sa mga siyudadnong dapit alang sa mga itom sa Habagatang Aprika. Ang interes ni Rebecca sa ihalas nga kahayopan nagsugod tungod sa publikong mga zoo sa Johannesburg ug Pretoria. “Sa bata pa ako,” misaysay siya, “ang panahon lamang nga makita namo ang ihalas nga kahayopan maoy inigbisita namo sa maong mga zoo.”
Ang gugma ni Abel alang sa ihalas nga kahayopan nagsugod sa laing paagi. Siya kasagarang mogugol sa mga bakasyon sa tunghaan sa kabanikanhan kauban sa iyang mga apohan sa bahin sa iyang inahan. “Ang akong lolo,” siya mahinumdom, “motudlo ug lainlaing hayop ug mosaysay sa ilang mga kinaiya. Mahinumdoman ko ang iyang pagsugid kanako mahitungod sa honey badger ug sa abtik nga gamayng langgam, ang mas talagsaong giya ngadto sa dugos, nga gituohan nga motultol sa mga hayop ngadto sa mga udlan.” Giasoy ni Abel kining makalingaw niyang kasinatian samtang siya 12-anyos pa.
“Usa ka adlaw, samtang nagbaktas kami sa kakahoyan, giawhag sa akong lolo ang akong pagtagad ngadto sa usa ka gamayng langgam nga morag nagpanawag kanamo. Kadto usa ka giya ngadto sa dugos. Busa gisunod namo ang langgam samtang kini nag-una sa paglupad kanamo gikan sa usa ka gamayng kahoy ngadto sa lain. Kadto nagpadayon sa kapig tunga sa oras. Sa kataposan ang langgam mibatog sa usa ka sanga ug mihunong sa pagtuwittuwit. Ang akong lolo miingon nga kinahanglang pangitaon namo ang udlan. Sumala sa gidahom, sa taudtaud nakita namo nga ang mga putyukan nanulod sa usa ka lungag ilalom sa usa ka bato. Ang akong lolo nag-amping sa pagkuha ug diyutayng dugos. Unya siya mitipak sa udlan nga may ulod sa putyukan ug gibutang kana sa bato. Kadto ang iyang paagi sa pagpahayag ug pasalamat sa langgam tungod sa paggiya kanamo ngadto sa balayan sa putyukan.”
Kining talagsaong relasyon tali sa tawo ug sa giya sa dugos gipamatud-an pag-ayo sa mga ornitologo. “Dili ko gayod mahikalimtan ang kasinatian,” padayon pa ni Abel. “Kadto mipukaw sa akong tinguha nga dugang makakat-on bahin sa ihalas nga kahayopan.”
Usa ka kanhi Masai nga manggugubat sa Tanzania, si Solomon ole Saibull, kinsa sa ulahi mikuwalipikar nga mag-aatiman sa ihalas nga kahayopan, tukmang nagpahayag sa mga butang sa dihang sa malumo siya mipatin-aw ngadto sa usa ka magsusulat nga taga-Kasadpan: “Nakaila ako ug daghang Aprikano nga nagpabili dili lang sa mga kapuslanan sa pag-atiman sa ihalas nga kahayopan, apan usab sa dili-mahikap nga mga bili . . . Sila mao ang katawhan—mga Aprikano—kinsa makalingkod ug makasud-ong sa Kinaiyahan samtang kini magpadayag sa kaugalingon diha sa lainlaing lisod-mailang mga paagi. Ang sumasalop nga adlaw ibabaw sa mapula nga kabungtoran, ang malunhaw nga mga tanom ug ang talan-awon sa kasubaan ug kawalogan, ang nagkadaiya ug dagayang kalalangan diha sa bug-os nilang kagawasan—ang tanan naporma nga kapid-ang kahibulongan. Sa pagkatinuod, kining matahom nga pagbati dili lang limitado sa Uropa ug sa Amerika?”
Oo, gikan sa timawang mga lumolupyo sa mga lungsod sa itom ngadto sa edukado kaayong mga siyentipiko—dili ba ang tanang tawo makadayeg sa panulondong ihalas nga kahayopan sa Aprika? Usa ka Alemang nagtuon sa pagkabeterinaryo kinsa karong bag-o miduaw sa Habagatang Aprika ug sa Kruger National Park niini miingon: “Nakaplagan ko nga ang kinaiyahan ug ang ihalas nga kahayopan mao ang labing makaiikag ug makalingawng butang mahitungod niining nasora. Tungod sa among diyutay ra nga dagkong hayop ug sa gamayng luna sa Alemanya, ang pagkalingaw ug pag-atiman sa kinaiyahan sa maong sukod wala ko sa bug-os masinati.”
Ang mga turista madani usab sa tuman ka luag nga mga reserbasyon sa ihalas nga kahayopan sa Botswana, Namibia, ug Zimbabwe. Apan tingali ang labing dagkong pundok sa dagkong kahayopan sa Aprika hikaplagan sa sulod ug palibot sa Serengeti National Park sa Tanzania ug Masai Mara Game Reserve sa Kenya. Kining bantogang mga parke nagdikit sa usag usa, ug wala makoral ang mga hayop. “Sa tingob,” mipatin-aw ang magasing International Wildlife, “ang Serengeti-Mara maoy nagsuportar sa usa sa kinadagkoang mga populasyon sa ihalas nga kahayopan sa kalibotan: ang 1.7 milyong wildebeest, 500,000 gazelle, 200,000 zebra, 18,000 eland, dugang pa sa daghang elepante, leyon ug cheetah.”
Si John Ledger, editor sa magasing Endangered Wildlife sa Habagatang Aprika, unang miduaw sa Kenya niadtong 1992 ug nagbatbat niini ingon nga mithianon ug kahibulongang dapit. Ang Masai Mara, misulat siya, “mao gayod ang mga talan-awon nga nakit-an kaniadto ni Cornwallis Harris [ika-19ng siglo nga awtor ug mangangayam], samtang siya misuhid sa ilaya sa Habagatang Aprika sa katuigang 1820. Nagbawod nga kabalilihan, nagkatag nga mga kahoyng tunokon, ug daghang ihalas nga hayop, kutob sa maabot sa imong mga mata!”
Usa ka Landong sa Nangaging Kahimayaan
Ikasubo, sa kinadak-ang bahin sa Aprika karong adlawa, mas diyutay nga hayop ang makita nato kay sa nakita sa Uropanhong mga lalin sa nangaging mga siglo. Pananglitan, niadtong 1824 ang unang puting tawo mipuyo sa kon unsay nahimong Britanikong koloniya sa Natal (karon usa ka probinsiya sa Habagatang Aprika). Ang gamayng koloniya naghitok sa daghan kaayong ihalas nga hayop nga ang inayam nga mga ulo sa hayop ug ubang mga produkto sa ihalas nga kahayopan maoy pangunang negosyo niini. Sa usa ka tuig, abot ug 62,000 ka panit sa wildebeest ug zebra ang gisakayg barko gikan sa pantalan sa Durban, ug sa laing talagsaong tuig, gieksportar ang kapin sa 19 ka toneladang garing. Sa wala madugay, ang populasyon sa puting tawo mitubo sa kapin ug 30,000, apan kadaghanan sa kahayopan nangapuo. “Diyutay na lang kaayong hayop ang nahibilin,” mitaho ang usa ka mahistrado sa Natal niadtong 1878.
Kining samang makapasubo nga estorya ikaasoy sa ubang mga bahin sa Aprika diin gitugotan sa koloniyal nga mga gobyerno nga magpadayon ang pagpamatay sa ihalas nga kahayopan hangtod sa ika-20ng siglo. Tagda ang Angola, nga nakaangkon ug independensiya gikan sa Portugal niadtong 1975. “Ang rekord sa kanhing koloniyal nga pagmando,” misulat si Michael Main diha sa iyang librong Kalahari, “dili dalayegon. Sa pagbukas sa Distrito sa Huila alang sa pagpasto ug baka, ang daotag-dungog nga Diploma Legislativo Numero 2242 sa 1950 nagdeklarar sa dapit ingon nga sona sa libreng pagpangayam. Ingong sangpotanan, ang pinakyaw nga pagpatay nahitabo . . . Gipuo ang halos tanang dagkong hayop nga susohan. Gikalkulo nga ang pagpatay naglakip sa 1,000 ka itom nga rhino, libolibong giraffe, ug tinagpulo ka libong wildebeest, zebra ug bupalo. Ang Diploma wala mawagtang sulod sa duolan sa duha ka tuig ug tunga, nga nianang panahona nahitabo na ang pagpandaot, ug wala nay nahibiling mga hayop.”
Apan unsa ang kahimtang karong adlawa, ug unsang matang sa ugma-damlag ang naghulat sa ihalas nga kahayopan sa Aprika?
[Kahon sa panid 5]
Masapiang mga Reserbasyon sa Ihalas nga Kahayopan
Ang mga reserbasyon sa kahayopan sa Aprika ug mga parke sa nasod nakatag niining luag kaayong kontinente ngadto sa gibanabana katibuk-ang 850,000 kilometro kuwadrado. Kana katumbas sa lunang dako pa kaayo kay sa gitapong Britanya ug Alemanya.
Sa daghan niining mga reserbasyona sa ihalas nga kahayopan, makita nimo ang gitawag nga dagkong lima—elepante, rhino, leyon, leopardo, ug bupalo. Gikan sa harianong mga agila nga mosulbong paglupad sa kahanginan ngadto sa ubos nga mga bakukang nga mopaligid sa ilang mga lingin nga kinalibang tabok sa kadalanan, adunay daghang linalang nga makalingaw sa mata.
Libolibong turista gikan sa ubang mga nasod nagpabili niining ihalas nga kahayopan. Matag tuig sila mobubog kapin sa usa ka bilyong dolyares nganha sa mga nasod nga mopahamuot sa mga maikagon sa ihalas nga kahayopan. Oo, hisapian ang mga reserbasyon sa ihalas nga kahayopan.
[Hulagway sa panid 4]
Dili pa kaayo dugay kanhi, ang di-maihap linibong hayop ang gipatay kada tuig alang sa mga tropeyo ug mga panit sa Habagatang Aprika
[Credit Line]
Kortesiya sa Africana Museum, Johannesburg