Sarajevo​—Sukad 1914 Hangtod 1994

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA SWEDEN

Otsenta anyos na ang milabay sukad niadtong nakapaalaot nga mga pagpabuto sa Hunyo 28, 1914, sa Sarajevo. Ang mga pagpabuto mipatay kang Arsiduke Francis Ferdinand ug sa iyang asawa, si Arsidukesa Sophie, ug unya ang pagkontrahanay tali sa Austria-Hungaria ug sa Serbia misamot nga mitultol sa Gubat sa Kalibotan I. Sa 65 ka milyong batan-ong lalaki nga gipadala ngadto sa mga natad-panggubatan, mga 9 ka milyon ang wala na gayod makapauli. Lakip ang mga sibilyan nga namatay, ang tibuok nga gidaghanong 21 ka milyong tawo namatay. Giestoryahan gihapon sa pipila ang pagsilaob niadtong gubat sa Agosto 1914 ingong ang panahon sa dihang “ang kalibotan nabuang.”

SA MAKAUSA pa ang mga butobuto madungog sa tibuok Sarajevo. Ug dili lamang sa Sarajevo kondili diha usab sa pipila sa unom ka republika sa kanhi pederasyon sa Yugoslavia.a Ang librong Jugoslavien​—Ett land i upplösning (Yugoslavia​—A Land in Disentegration) nag-ingon: “Kini maoy usa ka gubat sibil diin ang silingan nakig-away sa silingan. Ang karaang mga kayugot ug matahapong mga tinamdan miuswag nga nahimong dinumtanay. Ang maong dinumtanay misangpot sa pagpakig-away ug ang pagpakig-away misangpot sa mas daghang pagpatay ug mas dakong kalaglagan. Kini nahisamag usa ka pagbiyobiyo o, mas nahisama sa usa ka paglikoslikos sa nagadakong dinumtanay, katahap, ug pagpatay.”

Sa dihang misilaob ang panagbugno sa Yugoslavia sa Hunyo 1991, dili katingad-an nga ang daghang tawo nahinumdom sa mga pagpabuto sa Sarajevo niadtong Hunyo 1914. Kining bag-ong panagbangi mosangko ba sa samang malaglagong mga sangpotanan? Nameligro ba ang kalinaw sa Uropa? Ang programa ba sa “etnikong panglimpiyo” (tinuyong pagpatay ug pagpapahawa sa usa ka rasanhon, politikanhon, o kultural nga grupo) mahimo kahang mosalanap ngadto sa ubang mga bahin sa kalibotan? Gihimo ang internasyonal nga pagpiot aron sulayan pagtapos ang panag-away. Apan unsa ba ang tinuod nga hinungdan sa mga kasamok sa kanhing Yugoslavia? Ang bag-ong mga panghitabo sa Sarajevo may kalabotan ba sa lipot nga pagpatay niadtong 1914?

Yugoslavia ug ang Gubat sa Kalibotan I

Ang mga panagbangi dili bag-o. Sa sinugdanan mismo niining sigloha, ang Balkan Peninsula gihisgotan ingong “ang samok nga dapit sa Uropa.” Ang Jugoslavien​—Ett land i upplösning nag-ingon: “Atong gihisgotan ang pagkabungkag sa usa ka unyon diin ang tensiyon nagadako sa dugay na kaayong panahon. Sa pagkatinuod, ang mga panagbangi diha na sa dihang ang Gingharian sa Serbia, Croatia ug Slovenia [kanhing ngalan sa Yugoslavia] namugna pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan I.” Ang diyutayng makasaysayanhong kasayoran mobulig kanato sa pagsabot kon sa unsang paagi ang mga panagbangi karon nalangkit sa Gubat sa Kalibotan I.

Sumala sa kasaysayan sa panahon sa lipot nga pagpatay kang Francis Ferdinand niadtong 1914, ang Habagatnong Slavikong kanasoran sa Slovenia, Croatia, ug Bosnia ug Herzegovina maoy mga probinsiya sa Austro-Hungarianong Empiryo. Ang Serbia, sa laing bahin, maoy usa ka independenteng gingharian ug kana maoy ingon sukad sa 1878, nga suportado pag-ayo sa Rusya. Hinuon, daghang taga-Serbia ang nagpuyo sa mga probinsiya nga gimandoan sa Austria-Hungaria, ug busa gusto sa Serbia nga isurender sa Austria-Hungaria ang tanang okupadong dapit sa Balkan Peninsula. Bisan pag naglungtad ang mga panagbangi tali sa Croatia ug Serbia, sila nagkausa sa usa ka tinguha: ang pagwagtang sa gidumtang langyawng mga agalon. Gipangandoy sa mga nasyonalista ang pagkahiusa sa tanang Habagatnong Slav ngadto sa usa ka gingharian. Ang mga taga-Serbia mao ang labing matukmorong gahom sa pagkaporma nianang independenteng estado.

Niadtong panahona ang nagmandong emperador, si Francis Joseph, 84 anyos na. Sa dili madugay si Arsiduke Francis Ferdinand mao ang mahimong bag-ong emperador. Gisabot sa Serbianong mga nasyonalista nga si Francis Ferdinand usa ka babag sa pagkatuman sa ilang damgo sa usa ka Habagatnong Slav nga gingharian.

Ang pila ka batan-ong estudyante sa Serbia nahupngan sa ideya sa may-kagawasan nga Habagatnong Slavikong estado ug andam magpakamatay tungod sa ilang kawsa. Ubay-ubayng batan-on ang napili aron himoon ang lipot nga pagpatay sa Arsiduke. Gihatagan silag mga armas ug gibansay sa usa ka sekretong Serbianhong nasyonalistang grupo nga gitawag ug Itom nga Kamot. Duha nianang mga batan-ona ang misulay sa pagpatay, ug milampos ang usa kanila. Ang iyang ngalan mao si Gavrilo Princip. Siya 19 anyos.

Ang maong lipot nga pagpatay nakatabang sa pagtuman sa giplanong katuyoan sa mga kriminal. Sa pagkatapos sa unang gubat sa kalibotan, ang monarkiya sa Austria-Hungaria nabungkag, ug ang Serbia maoy nangulo nga mahiusa ang mga Slav aron mapormang usa ka gingharian. Niadtong 1918 kanang ginghariana ginganlang Gingharian sa mga Serb, mga Croat, ug mga Slovene. Ang ngalan giilisag Yugoslavia niadtong 1929. Ugaling lang, sa diha nga ang lainlaing mga grupo dili na kinahanglang magkahiusa sa ilang samang pagkontra sa Austria-Hungaria, nadayag nga dihay mga kabingkilan taliwala sa mga grupo mismo. Dihay mga 20 ka lainlaing grupo sa mga tawo, upat ka opisyal nga pinulongan ug ubay-ubayng mas gagmay pang pinulongan, duha ka magkalain nga alpabeto (Romano ug Cyrillic), ug tulo ka dagkong relihiyon​—Katoliko, Muslim, ug Serbianhon nga Ortodokso. Ang relihiyon nagpadayon nga usa ka dakong hinungdan sa pagkabahin. Sa laing mga pulong, may daghang makapabahing karaang mga hinungdan sa bag-ong Estado.

Yugoslavia ug Gubat sa Kalibotan II

Panahon sa Gubat sa Kalibotan II, ang Alemanya misulong sa Yugoslavia, ug, sumala sa librong The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, “kapig 200,000 ka tawo, kadaghanan maoy Ortodoksong mga Serbiano, ang sistematikanhong gipatay” sa Katolikong mga Croatiano nga mikooperar sa mga Nazi. Ugaling lamang, ang Croatiano nga si Josip Tito, uban sa iyang Komunistang mga sumusunod ug sa pakigtambayayong sa mga Britaniko ug mga Amerikano, nakapasibog sa mga Aleman. Pagkatapos sa gubat, siya nainila ingong dayag nga pangulo sa nasod ug nagmando niana sa pakusog nga paagi. Siya maoy usa ka tawong independente. Bisan gani si Stalin wala makapugos kaniya nga ang Yugoslavia mahiusa sa ubang bahin sa Komunistang bloke.

Daghang taga-kanhi Yugoslavia miingon: ‘Kon dili pa tungod kang Tito, ang unyon mas sayo pa untang nabungkag. Siya lamang ang may tinguha ug gikinahanglang awtoridad sa paghugpong niana.’ Kana nakitang tinuod. Maoy human mamatay si Tito niadtong 1980 nga ang mga panagbangi misilaob pag-usab, nga misamot hangtod misilaob ang gubat sibil niadtong 1991.

Mga Bala nga Nag-usob sa Kalibotan

Diha sa iyang librong Thunder at Twilight​—Vienna 1913/1914, ang awtor nga si Frederic Morton misulat mahitungod sa pagpatay kang Francis Ferdinand: “Ang bala nga mibuslot sa iyang ugat sa liog mipalanog sa unang buto sa labing malaglagong pagpamatay nga nasayran sa tawo hangtod sa maong panahon. Gisugdan niadto ang mga sumbanan sa mga kausaban nga misangko sa Gubat sa Kalibotan II. . . . Daghan sa mga tanud sa esena sa atong palibot unang gibilik ubay sa Danube sa tuig ug tunga una pa ipuntirya kadtong pistolaha sa ulo sa Arsiduke.”​—Italiko amoa.

Ang bag-ong mga panghitabo sa kanhi Yugoslavia dili mao lamang ang “mga tanud sa esena sa atong palibot” nga masubay ngadto sa 1914. Gipahayag sa historyanong si Edmond Taylor ang usa ka butang nga giuyonan sa daghang historyano: “Ang pagsilaob sa Gubat sa Kalibotan I nagpasulod sa ikakawhaang-siglo nga ‘Panahon sa mga Kasamok’ . . . Sa direkta o dili-direkta ang tanang kagubot sa ulahing katunga sa siglo nagsugod balik sa mga panghitabo sa 1914.”

Gihimo ang mga singkamot aron ipatin-aw kon nganong ang mga pagpabuto sa Sarajevo may daotan kaayong mga sangpotanan. Sa unsang paagi ang duha ka pagpabuto sa usa ka “batang estudyante” nakasunog sa tibuok kalibotan ug nagpasulod sa usa ka yugto sa kapintasan, kagubot, ug pagbati sa kapakyasan nga nagpadayon hangtod gayod sa atong adlaw?

Mga Singkamot sa Pagpatin-aw sa 1914

Diha sa iyang librong Thunder at Twilight—​Vienna 1913/1914, ang awtor naningkamot sa pagpatin-aw sa hinungdan sa gubat pinaagi sa pagpunting sa iyang gitawag ug “ang bag-ong gahom” nga nag-impluwensiya sa mga nasod sa 1914. Kining maong “gahom,” matud niya, sa tinuoray maoy ubay-ubay nga mga hinungdan nga nagkausa sa paglihok. Ang pipila ka ugdang nga mga tingog nga napahayag nalumsan sa nagtubo-kanunay nga awhag alang sa gubat. Ang pagpangandam alang sa gubat sa usa ka nasod nagpadali sa pagpangandam sa tanan nga uban. Ang awtoridad nabalhin gikan sa magmamandong matang ngadto sa mga heneral. Ang daghang tawo nakakita usab diha sa gubat ug gikahinangpan nga kahigayonan sa pagkasinati ug “dako nga nasodnong adbentura” ug sa ingon makalingkawas sa kalaay sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi. Sa ulahi, ang usa ka opisyal misulat: “Sama sa mga lalaki nga nangandoy ug bagyo aron mahupayan sila sa kaigang sa ting-init, ang kaliwatan usab sa 1914 nagtuo sa kahupayan nga mahimong ipatungha sa gubat.” Ang Alemang awtor nga si Hermann Hesse miingon nga makaayo kaayo sa daghang tawo nga mayugyog nga makagawas sa “makapuol nga pagkinabuhi sa kapitalistang katilingban.” Ang pamulong nga ang gubat maoy “usa ka pagputli, usa ka paghatag ug kagawasan, usa ka labihan ka dakong paglaom” gipasidungog ngadto sa Alemang awtor nga mananaog sa premyong Nobel nga si Thomas Mann. Bisan si Winston Churchill, nga naukyaban sa ideya sa gubat, misulat: “Ang pagpangandam sa gubat adunay makahahadlok nga kamadanihon alang kanako. Nagaampo ako sa Diyos nga pasayloon niya ako tungod sa maong makalilisang nga mga pagbati sa pagkalingaw.”

Maoy tungod niining “bag-ong gahom” nga ang masadyaong mga esena gipasundayag sa tibuok Uropa samtang ang kasundalohan nagmartsa padulong sa gubat. Ang lunhaw nga gagmayng mga sanga gipanaod sa ilang mga kalo, mga kulentas nga rosas gipamitay sa mga kanyon, mga orkestra mitugtog, mga ginang sa panimalay nagpakayab sa mga panyo sa ilang mga bentana, ug ang masadyaong mga bata mingdagan ubay sa kasundalohan. Kadto nahisama nga ang katawhan nagsaulog ug nag-abiba sa pag-abot sa gubat. Ang gubat sa kalibotan giisip nga masadyaong okasyon.

Kini ang sumada sa pipila ka tawo sa gitawag ni Morton, nga gikutlo ganina, ug “bag-ong gahom” nga gituohan nga makabulig kanato sa pagsabot sa hinungdan sa unang gubat sa kalibotan. Apan diin ba gikan kining “gahoma”? Ang historyanong si Barbara Tuchman misulat nga ang industriyal nga katilingban naghatag sa tawo ug bag-ong mga gahom ug bag-ong mga kapit-osan. Ngani, “ang katilingban . . . maoy . . . nahupngan sa bag-ong mga tensiyon ug sa natigom nga kusog.” Si Stefan Zweig, usa ka batan-ong utokan nga taga-Vienna niadtong panahona, misulat: “Dili ko kini ikapatin-aw sa laing paagi kay sa pinaagi niining natigom nga kusog, usa ka makapasubong sangpotanan sa hingaping gahom sa kahiladman nga natigom sa kap-atan ka tuig sa kalinaw ug karon nagtinguha sa mapintasong pagpahungaw.” Ang pamulong “Dili ko kini ikapatin-aw sa laing paagi” nagpasabot nga siya mismo nalisdan sa pagpatin-aw. Sa pasiuna sa iyang librong Thunder at Twilight, si Morton misulat: “Nganong kadto nahitabo niadtong panahona ug didto lamang? Ug sa unsang paagi? . . . Aduna bay usa ka desinyo ang kagubot?”

Oo, daghan nga nanlimbasog sa pagpatin-aw sa 1914 mibati nga ang labing pasukaranang mga hinungdan dili gayod sayon nga sabton. Nganong ang gubat dili limitado niadtong mga partido nga laktud nalambigit? Nganong kadto migrabe nga nahimong gubat sa kalibotan? Nganong kadto mabug-oson ug malaglagon sa labihan? Unsa ba gayod kining katingad-anang gahom nga migahom sa katawhan sa tinghunlak sa 1914? Ang among sunod artikulo, sa panid 10, mohisgot sa Biblikanhong tubag niining mga pangutanaha.

[Footnote]

[Blurb sa panid 6]

“Sama sa mga lalaki nga nangandoy ug bagyo aron mahupayan sila sa kaigang sa ting-init, ang kaliwatan usab sa 1914 nagtuo sa kahupayan nga mahimong ipatungha sa gubat.”​—Ernest U. Cormons, Austrian diplomat

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 8, 9]

1914

Ang Bibliya nagtagna sa malaglagong mga hitabo nga nahitabo sukad 1914

“May lain nga migula, usa ka kalayog-bulok nga kabayo; ug ang usa nga naglingkod niini gitugotan sa pagkuha sa pakigdait gikan sa yuta aron sila magpinatyanay sa usag usa; ug gihatag kaniya ang usa ka dakong espada. Ug sa dihang iyang gibuksan ang ikatulong timbri, nadungog ko ang ikatulong buhing linalang nga nag-ingon: ‘Umari ka!’ Ug nakita ko, ug, tan-awa! usa ka itom nga kabayo; ug ang usa nga naglingkod niini may usa ka parisang timbangan diha sa iyang kamot. Ug nadungog ko ang usa ka tingog nga maorag diha sa taliwala sa upat ka buhing linalang nga nag-ingon: ‘Usa ka litrong trigo alang sa usa ka denario, ug tulo ka litrong sebada alang sa usa ka denario; ug ayaw daota ang lana sa olibo ug ang bino.’ Ug sa dihang iyang gibuksan ang ika-upat nga timbri, nadungog ko ang tingog sa ika-upat nga buhing linalang nga nag-ingon: ‘Umari ka!’ Ug nakita ko, ug, tan-awa! usa ka luspad nga kabayo; ug ang usa nga naglingkod niini adunay ngalan nga Kamatayon. Ug ang Hades haduol nga nagsunod kaniya. Ug gihatag kanila ang awtoridad ibabaw sa ika-upat nga bahin sa yuta, sa pagpamatay pinaagi sa taas nga espada ug sa kakulang sa pagkaon ug sa makamatay nga hampak ug pinaagi sa mapintas nga mga mananap sa yuta.”​—Pinadayag 6:4-8 (Tan-awa usab ang Lucas 21:10-24; 2 Timoteo 3:1-5.)

“Ang Dakong Gubat sa 1914-18 nahimutang nga samag usa ka hikting napagbang yuta nga nagpalahi niadtong panahona gikan sa atoa. Kay mihunos ug daghan ­kaayong kinabuhi nga unta maglihok sa misunod nga katuigan, kay migun-ob ug mga pagtuo, miusob sa mga ideya, ug nagbilin ug way-pagkaalim nga mga samad sa pagbati sa kapakyasan, kadto mimugna ug lawasnon ingon man labot-sa-kaisipan nga bung-aw tali sa duha ka hugna sa panahon.”​—Ang pasiuna sa The Proud Tower, ni Barbara W. Tuchman.

“Ang upat ka tuig nga misunod [tapos sa 1914] maoy, sumala sa gisulat ni Graham Wallas, ‘upat ka tuig sa labing mainiton ug bayanihong paningkamot nga sukad nahimo sa tawhanong banay.’ Sa dihang natapos na ang paningkamot, ang mga handurawan ug mga kasibot nga posible hangtod sa 1914 inanay nga naunlod ilalom sa dagat sa labihang pagbati sa kapakyasan. Ilis sa bili nga gibayad niini, ang dakong ganansiya sa katawhan mao ang masakit nga kaamgohan sa kaugalingon niining mga limitasyon.”​—Ang kataposang pamulong sa The Proud Tower.

[Credit Lines]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, London

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Mapa sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Uropa Niadto​—Agosto 1914

1. Gran Britanya ug Irlandia 2. Pransiya 3. Espanya 4. Alemang Empiryo 5. Switzerland 6. Italya 7. Rusya 8. Austria-Hungaria 9. Romania 10. Bulgaria 11. Serbia 12. Montenegro 13. Albania 14. Gresya

[Hulagway sa panid 5]

Gavrilo Princip

[Hulagway sa panid 6]

Mga Aleman nanawat ug mga bulak sa ilang pagpadulong sa gubat

[Credit Line]

The Bettmann Archive

[Picture Credit Line on page 3]

Culver Pictures