1914—Ang Tuig nga Nakapakurat sa Kalibotan

“Ang Dakong Gubat sa 1914-18 nahimutang nga samag usa ka luna sa napagbang yuta nga nagbulag nianang panahona gikan sa ato. Kay mihunos ug daghan kaayong kinabuhi . . . , migun-ob ug mga tinuohan, miusob ug mga ideya, ug nagbilin ug di-maalim nga mga samad sa kalugda, kana mimugnag pisikal ingon man sikolohikanhon nga bung-aw tali sa duha ka yugto sa panahon.”​—Gikan sa The Proud Tower​—A Portrait of the World Before the War 1890–1914, ni Barbara Tuchman.

“Kini hapit na​—apan dili pa gayod—​bahin sa kasaysayan, kay libolibo pang mga tawo si kinsa bata pa sa sinugdanan niining halandumon nga ikakawhaang siglo buhi pa man.”

​—Gikan sa librong 1914, ni Lyn MacDonald, nga gipatik sa 1987.

NGANONG maikag sa tuig 1914? ‘Ang akong gikaikagan mao ang umaabot,’ tingali ikaw moingon, ‘dili ang kagahapon.’ Tungod sa mga sulirang sama sa tibuok-yutang polusyon, pagkahugno sa pamilyahanong kinabuhi, pag-usbaw sa krimen, sakit sa utok, ug kawalay-trabaho, ang kaugmaon sa tawo morag mangiob. Bisan pa niana, daghan nga nagsusi sa kahulogan sa 1914 nakakaplag ug pasikaranan sa paglaom sa mas maayong kaugmaon.

Sa mga dekada ang Bantayanang Torre nagsaysay nga niadtong 1914 nasinati sa katawhan ang gitawag “sinugdanan sa mga kasakit.” Kanang mga pulonga bahin sa dakong tagna ni Jesu-Kristo mahitungod sa mga panghitabo nga mag-una sa kalaglagan sa daotang sistema sa tawo.​—Mateo 24:7, 8.

Karong adlawa, gamayng porsiento sa katawhan makadumdom pa sa makapaukyab nga mga panghitabo sa 1914. Kana bang tigulang na nga kaliwatan mahanaw sa dili pa pagaluwason sa Diyos ang yuta gikan sa kalaglagan? Dili sumala sa tagna sa Bibliya. “Inigkakita ninyo niining tanan nga butang,” misaad si Jesus, “hibaloi nga siya haduol na sa mga pultahan. Sa pagkamatuod ako magaingon kaninyo nga kining kaliwatana dili gayod mahanaw hangtod nga mahitabo kining tanan nga butang.”​—Mateo 24:33, 34.

Sa pagpabili nganong ang tuig 1914 adunay dakong kahulogan sa kasaysayan, palandonga ang kahimtang sa kalibotan abot pa sa tungatunga sa 1914. Sa wala pa kadtong panahona, ang mga magmamando nga sama kang Czar Nicholas sa Rusya, Kaiser Wilhelm sa Alemanya, ug Emperador Franz Josef sa Austria-Hungaria nagkupot ug dakong gahom. Matag usa niining mga tawhana makapalihok ug kapig upat ka milyong manggugubat ug makapadala kanila ngadto sa panggubatan. Apan ang ilang mga amahan nakapirma sa gitawag Balaang Alyansa, nga nagmantala nga sila gitudlo sa Diyos sa pagmando sa lainlaing mga bahin sa usa ka dako “Kristohanong nasod.”

Sumala sa The Encyclopædia Britannica, kining kasulatana “nag-apektar pag-ayo sa dagan sa Uropanhong diplomasiya sa ika-19ng siglo.” Kadto gigamit sa pagsupak sa demokratikanhong mga kalihokan ug sa pagpabor sa gitawag balaanong katungod sa mga hari. “Kaming Kristohanong mga Hari,” misulat si Kaiser Wilhelm kang Czar Nicholas, “dunay usa ka balaanong katungdanan, nga gipahamtang kanamo sa Langit, nga mao ang paglaban sa prinsipyo sa [ang balaanong katungod sa mga hari].” Nagpasabot ba kini nga ang mga hari sa Uropa sa usa ka paagi konektado sa Gingharian sa Diyos? (Itandi ang 1 Corinto 4:8.) Ug komosta ang mga simbahan nga nagpaluyo niadtong mga haria? Tinuod ba ang ilang pangangkon sa Kristiyanidad? Ang tubag niining mga pangutanaha natin-aw sa katuigang misunod sa 1914.

Sa Kalit, sa Agosto

“Ang tingpamulak ug ting-init sa 1914 natiman-an sa Uropa sa talagsaong kalinaw,” misulat ang Britanikong estadista si Winston Churchill. Ang katawhan sa katibuk-an malaomon bahin sa kaugmaon. “Ang kalibotan sa 1914 punog paglaom ug masaaron,” matud ni Louis Snyder diha sa iyang librong World War I.

Tinuod, sa daghang katuigan may kusog nga panag-indig tali sa Alemanya ug sa Britanya. Bisan pa niana, sumala sa gisaysay sa historyanong si G. P. Gooch diha sa iyang librong Under Six Reigns: “Ang usa ka Uropanhong panag-away morag dili gayod lagmit niadtong 1914 kay sa 1911, 1912 o 1913 . . . Ang relasyon sa duha ka gobyerno mas maayo kay sa nangaging katuigan.” Sumala kang Winston Churchill, usa ka membro sa 1914 nga gabinete sa Britanya: “Ang Alemanya morag samag panghunahuna kanamo, nga matinguhaon sa pagbaton ug kalinaw.”

Bisan pa, tungod sa pagpatay nga lipot didto sa Sarajevo sa prinsipeng sumusunod sa Imperyo sa Austria-Hungaria niadtong Hunyo 28, 1914, ang dag-um mitungha sa kapunawpunawan. Usa ka bulan sa ulahi, si Emperador Franz Josef mideklarar ug gubat batok sa Serbia ug dayon mimando sa iyang mga sundalo sa pagsulong nianang ginghariana. Kasamtangan, sa gabii sa Agosto 3, 1914, sa mando ni Kaiser Wilhelm, ang usa ka dakong Alemang kasundalohan kalit misulong sa gingharian sa Belgium ug nakigbugno sa pagpadulong niini sa Pransiya. Sa sunod adlaw ang Britanya mideklarar ug gubat batok sa Alemanya. Bahin kang Czar Nicholas, gimando niya nga paandamon ang dako kaayong Rusong kasundalohan alang sa pagpakiggubat batok sa Alemanya ug Austria-Hungaria. Ang Balaang Alyansa napakyas sa pagpugong sa mga hari sa Uropa gikan sa pagbanlod sa kontinente ngadto sa banaw sa dugo sa pagpinatyanay sa usag usa. Apan ang dagkong mga pagkakurat umaabot pa.

Matapos sa Pagka-Pasko?

Ang pag-ulbo sa gubat wala makapabugnaw sa kamalaomon sa katawhan. Daghan nagtuo nga kadto makapatungha ug mas maayong kalibotan, ug dagkong mga panon nagtigom sa tibuok Uropa aron ipahayag ang ilang pagpaluyo niadto. “Walay mausa sa 1914,” misulat si A. J. P. Taylor diha sa iyang librong The Struggle for Mastery in Europe​—1848–1918, “nag-isip nga ugdang sa mga kapeligrohan sa gubat gawas sa lunlon militaryong bahin. . . . Walay mausa nagdahom ug sosyal nga katalagman.” Hinunoa, daghan nagtagna nga kadto matapos na sa pila lang ka bulan.

Bisan pa niana, dugay pa una makasaulog ang mga Uropanhon sa ilang 1914 nga Pasko, ang dugoong kabangian naugmad ubay sa linya sa mga trensera nga mikabat ug kapig 700 kilometros gikan sa Switzerland sa habagatan paingon sa Belgianong baybayon sa amihanan. Kadto gitawag Kasadpanhong Natad, ug ang Alemang awtor si Herbert Sulzbach naghisgot niini diha sa usa ka sinulat sa iyang talaadlawan nga gihimo bahin sa kataposang adlaw sa 1914. Ang sinulat mabasa: “Kining makalilisang nga gubat nagapadayon ug nagapadayon, ug samtang si bisan kinsa naghunahuna sa sinugdan nga matapos kini sa pila lang ka semana, karon walay makita nga kataposan.” Kasamtangan, sa ubang mga bahin sa Uropa, ang madugoong mga bugno nagpadayon tali sa mga kasundalohan sa Rusya, Alemanya, Austria-Hungaria, ug Serbia. Ang away sa wala madugay mikuyanap lapas sa Uropa, ug may mga bugno sa kadagatan ug sa Aprika, sa Tungang Sidlakan, ug sa kaislahan sa Pasipiko.

Upat ka tuig sa ulahi ang Uropa nagun-ob. Ang Alemanya, Rusya, ug Austria-Hungaria matag usa nawad-ag tali sa usa ug duha ka milyong mga sundalo. Ang Rusya nawad-an gani sa iyang monarkiya sa Bolshevik nga rebolusyon niadtong 1917. Pagkadako sa kakurat sa mga hari sa Uropa ug sa ilang mga tigpaluyong klero! Ang modernong mga historyano nagapahayag pag katingala. Diha sa iyang librong Royal Sunset, si Gordon Brook-Shepherd nangutana: “Naunsa ba nga ang mga magmamando, kadaghanan paryente tungod sa pagkakadugo o kaminyoon ug tanan dedikado sa pagpatunhay sa pagkahari, nagtugot nga sila mahadakin-as ngadto sa pagpatyanayg mga paryente nga banaw sa dugo nga mikalas sa kinabuhi sa ubay-ubay kanila ug nagbilin nga luya sa tanang nakalabang-buhi?”

Ang republika sa Pransiya nawad-an usab ug kapin sa milyong mga sundalo, ug ang Britanikong Imperyo, kansang monarkiya naluya na dugay una sa gubat, nawad-ag kapig 900,000. Tanantanan, kapig 9 milyong sundalo namatay, ug ang dugang 21 milyon naangol. Mahitungod sa mga kapildihan sa mga sibilyan, ang The World Book Encyclopedia nag-ingon: “Walay usang nahibalo pila ka sibilyan ang namatay sa sakit, kuraw, ug ubang mga hinungdang nalangkit sa gubat. Ang pila ka historyano nagtuo nga ang mga sibilyan nga nangamatay sama ra sa gidaghanon sa mga sundalo.” Ang epidemyang trangkaso Espanyola sa 1918 nakahunos ug laing 21,000,000 ka kinabuhi sa tibuok yuta.

Dakong Kausaban

Ang kalibotan dili na gayod sama tapos sa Dakong Gubat, sumala sa pagtawag niana niadto. Sanglit daghan kaayong simbahan sa Kakristiyanohan masibotong miapil niana, daghang nalugda nga mga nakalabang-buhi mitalikod sa relihiyon sa pagpabor sa ateyismo. Ang uban midangop sa pagpangagpas sa materyal nga bahandi ug mga kalingawan. Sumala kang Propesor Modris Eksteins diha sa iyang librong Rites of Spring, ang katuigang 1920 “nakasaksi sa pagtinguhag kalingawan ug paghigugma sa kaugalingon sa talagsaong mga sukod.”

“Ang gubat,” mipatin-aw si Propesor Eksteins, “miatake sa moral nga mga sukdanan.” Ang mga lalaki sa duruha ka kiliran natudloan sa relihiyoso, militaryo, ug politikanhong mga lider sa pag-isip sa pinakyaw nga pagpatay ingong uyon sa maayong pamatasan. Kini, miangkon si Eksteins, “sa yano mao ang labing binagis nga pag-atake sa usa ka moral nga kahikayan nga nag-angkong nakagamot diha sa Hudiyo-Kristohanong kagawian.” “Bahin sa Kasadpanhong Natad,” siya midugang, “ang mga balay sa mga puta sa wala madugay maoy regular nga mga sibay sa mga base militar . . . Sa kaugalingong yutang-natawhan ang mga lalaki ug mga babaye nahimo nga imoral. Ang prostitusyon miuswag pag-ayo.”

Sa pagkamatuod, dako ang nausab sa 1914. Kadto wala makapatunghag mas maayong kalibotan, ug ang gubat wala mosangpot nga “ang gubat nga magtapos sa tanan nga gubat,” sumala sa gilaoman sa daghang tawo. Hinunoa, sumala sa giingon sa historyanong si Barbara Tuchman: “Ang tag-as nga mga pangandoy ug mga kadasig nga posible abot sa 1914 inanay nga natundag sa ilalom sa dagat sa tuman ka dakong kalugda.”

Hinuon, ang pila nga nakasaksi sa trahedya sa 1914 wala makurat sa mga panghitabo niadtong tuiga. Ngani, una moulbo ang gubat, gidahom na nila “ang usa ka makalilisang nga panahon sa kasamok.” Kinsa ba sila? Ug unsay ilang nahibaloan nga wala mahibaloi sa uban?

[Kahon sa panid 5]

Britanikong Kamalaomon sa 1914

“Sulod sa duolag usa ka siglo walay kaaway ang mipatim-aw sa kadagatan palibot sa among isla. . . . May kalisod gani sa paghanduraw sa posibilidad sa usa ka kapeligrohan nganhi niining malinawong kabaybayonan. . . . Ang London morag labi pang masadyaon ug mauswagon kay sukad masukad. May daghan kaayong takos buhaton, ug tan-awon, ug pamation niadto kay sukad masukad. Ang tigulang o bata wala gayoy katahap nga ang ilang nasaksihan, sa panahon niadtong walay-ikatanding nga yugto sa 1914, maoy, sa pagkamatuod, kataposan sa usa ka panahon.”​—Before the Lamps Went Out, ni Geoffrey Marcus.