Likoslikos—Pagsagubang sa Kangutngot

“Nahadlok ako sa hilabihang kahapdos sa kilid sa akong mata,” nahinumdom si Ann. “Nabalaka ako nga basig gituboan akog tumor sa utok.”

“Sa dihang namat-an nako nga dunay talagsaong kangutngot sa akong kilid, abi nako ug apendisitis kadto,” si Jean nahinumdom.

“Nakaagi na ako ug mga tubigtubig sa panit niadto,” miasoy si Dilip, “apan nahibulong ako kon nganong hapdos kaayo kini ilalom sa akong panit.”

UNSA ba gayod ang likoslikos (shingles)? Kining ordinaryong termino alang nianang sakita dayag nga nagagikan sa karaang Ingles nga pulong nga sengles (nagkahulogang “usa ka balhon” o “usa ka bakos”), nga gikuha gikan sa Latin nga cingulum, nga nagkahulogan ug “girdol.” Mao nga, ang pulong walay kalabotan sa mga pawod (shingles) nga gamiton diha sa atop.

Sa medikal nga pagkasulti nailhan kini ingong herpes zoster (gikan sa Gregong mga termino nga herʹpes, nga kinuha gikan sa herʹpo, nga nagkahulogang “pagkamang,” ug zo·sterʹ, nga nagkahulogang “girdol”). Nahiuyon sa ngalan niini, ang herpes virus nga nagpahinabog likoslikos hinayhinayng mokamang sa mga sensory nerve ug kasagarang likosan ang lawas sa hapdos nga mga butigbutig nga daw serpenteng milikos. Ang kasagaran grabeng kangutngot sa nanghubag nga mga nerbiyo sakit kaayo, mao nga gigamit sa pila ka doktor ang terminong “grabeng kasakit.”

Ang unang mga simtoma sa likoslikos, sama sa hilanat, takig, ug pagpangluya sa tibuok kalawasan, sagad maalaan nga trangkaso apan masaypan usab nga atake sa kasingkasing, tumor sa utok, o pila ka ubang seryosong sakit. Ang pamanhod, morag gitusuktusok ang panit, ug grabeng kainit o pangatol nga mosamot, nga sakit kaayo mao ang kasagarang mga reklamo sa nakaagig likoslikos.

Sulod sa mga usa ka semana sukad sa pagsugod sa mga simtoma, ang linya sa katol pula nga mga bugasbugas motungha subay sa sensory nerve network nga giatake sa virus, kasagaran sa ibabaw sa hawak ug sa usa ka kilid lamang sa lawas. Ang kasagarang lugar nga tuboan mao ang dapit sa gusok, hawak, dughan, liog, agtang, o mga mata, depende sa naapektohang nerve ganglia. Ang liboros sa dili madugay mahimong mga pungpong sa mga luto, o mga tubigtubig, nga maalaang napaso sa alingatong. Sulod sa mga napulo ka adlaw, mokagas kini ug magsugod ug kaukal ang kugan, sa daghang kaso magbilin ug ulat ug walay hunong nga kangutngot ingong pahinumdom nga ang usa nakaagig likoslikos.

Mga Hinungdan, Pagkaylap, ug Pagtagna sa Sakit

Sa unsang paagi matakboyan ug likoslikos ang tawo? Malagmit naimpeksiyon ang pasyente sa iyang kaugalingon. Bug-os nga napamatud-an sa mga tigdukiduki sa medisina nga ang herpes virus (varicella zoster) nga nagpahinabog likoslikos mao rang mananakod kaayo nga kagaw nga magpahinabog hangga. Kini nagpatin-aw kon nganong ang usa nga dunay likoslikos makapatakod ug hangga sa uban (kasagaran sa bata). Hinunoa, aron maimpeksiyon sa likoslikos, ang usa kinahanglang makaagi una ug hangga.

Human sa hangga, nga kasagaran sa bata pa, ang sistema sa imyunidad wala bug-os makapuo sa varicella-zoster nga virus gikan sa lawas. Modagan kini ngadto sa hilit nga sentro sa nerbiyo (ang mga tigdukiduki nagtuo nga kini anaa sa dapit sa dugokan o sa ulo), ug didto magpabilin kini nga dili-aktibo hangtod sa panahon nga kini makakitag maayong kahimtang sa pag-atake pag-usab, kasagaran sa mga tuig sa ulahi sa dihang mohuyang ang sistema sa imyunidad.

Samtang 10 ngadto sa 20 porsiento sa kinatibuk-ang populasyon maimpeksiyon sa likoslikos sa usa ka panahon sa ilang kinabuhi, ang daling matakboyan mao kadtong kapin na sa 50 anyos. Ang mga tigdukiduki nagbanabana nga katunga niadtong nakaabot na sa edad 85 maimpeksiyon niining sakita. Ang mga lalaki ug babaye nga nagkasakit niini magkaparehas ug gidaghanon. Ang sakit mahimong mosugmat, apan makapahupayng mahibaloan nga mga 2 hangtod sa 4 porsiento lamang ang makasinatig pag-atake pag-usab.

Ang atake sa likoslikos labing kasagarang mahitabo human sa yugto sa grabeng sakit, talagsaong kabug-at sa pagbati, dugayng kakapoy, o ubang mapait nga kasinatian sa kinabuhi. Kini mahimong moatake human sa chemotherapy, radyasyon nga pagtambal, o ubang mga pamaagi nga makapameligro o magpahuyang sa sistema sa imyunidad. Kining ikaduhang pag-atake sa virus sa hangga mopahinabog, dili pagsugmat sa hangga, kondili sa likoslikos, nga adunay pila ka kasagarang mga timaan sa hangga. Lakip sa mga timaan mao ang ang-ang sa liboros, pamuto sa panit, ug mga kugan, apan ang likoslikos maoy usa ka lahi nga sakit.

Unsa ka seryoso ang likoslikos, ug unsa ka dugay molungtad ang pag-atake niini? Bisag makahasol kaayo ang likoslikos, ang sakit dili makapameligro sa kinabuhi. Apan sa dihang matakboyan ka niini, pangandam sa pag-agwanta sa daghang semana sa walay puas nga kangutngot samtang ang lawas naghimog mga depensa aron masuklan kining kalit nga pag-atake sa impeksiyon sa virus. Ang gidugayon sa sakit lainlain gikan sa pito hangtod sa napulo ka adlaw sa kadaghanang kaso, hinunoa molungtad kini ug ingon ka dugay sa upat ka semana una pa mangaayo ang mga pamuto sa panit. Ang mga pasyenteng dunay likoslikos kasagarang paantoson sa kangutngot sa nerbiyo, nga gitawag ug postherpetic neuralgia, sulod sa daghang semana, usahay mga bulan, human mawala ang mga pamuto.

Kon ang impeksiyon mokaylap ngadto sa mata, kini grabeng makaapekto sa panan-aw ug mopahinabog pagkabuta. Busa maayo nga magpatan-aw dayon sa doktor sa mata kon ang lugar nga naapektahan anaa sa nawong. Ang sayo nga pagtambal sagad makasanta sa seryosong mga komplikasyon sa mata.

Pagtambal

Unsay himoon aron epektibong matambalan ang likoslikos? Samtang daghang tambal ang nasulayan na sukad pa sa karaang panahon hangtod karon, ang matinud-anong tubag mao nga ang siyensiya sa medisina wala pay nadiskobrehang tambal nga mas dakog mahimo kay sa paghatag ug diyutayng alibyo ug pagkontrolar sa kangutngot hangtod ang sakit mawala lag iya.

Ang bag-o pang pagtuki sa paggamit ug batok-sa-virus nga medisina sa pagtambal sa nagkalainlaing mga impeksiyon sa herpes nagpatunghag pila ka maayong mga resulta sa pagtambal sa likoslikos. Ang acyclovir, pananglitan, samtang gidawat nga dili makatambal, magpahinay sa pagdaghan sa virus ug magpakunhod sa kangutngot ug sa gidugayon sa sakit sa pipila ka pasyente. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga alang sa maayong mga resulta, ang pagtambal kinahanglang sugdan ug sayo.

Sa usa ka pagtuon sa University of Colorado School of Medicine, ang mga pasyente sa likoslikos nga mitomar ug acyclovir kutob sa 800 miligramos lima ka beses sa usa ka adlaw sulod sa napulo ka adlaw nakasinati ug dakong pagkunhod sa paggawas sa mga nukanuka, pagkugan, ug kangutngot kay sa mga pasyente nga nagtomar ug walay-epektong mga tambal. Ang mga tigdukiduki wala magkauyon kon ang acyclovir nagsilbi usab sa pagpakunhod sa kagrabe sa postherpetic neuralgia. Ang vidarabine, laing medisina batok sa virus, dunay diyutayng alibyo sa pagtambal sa likoslikos. Gihimo pa ang panukiduki alang sa bakuna, apan kini gieksperimentohan pa.

Daghan sa nakaagig likoslikos nag-ingon nga ang kangutngot maagwantag diyutay kon kini dili magsigeg ngutngot. Sa adlaw ug gabii kini magsigeg ngutngot, nga magpaluya sa hunahuna ug sa lawas sa pasyente.

Sa mga panahon nga grabe kaayo ang kangutngot sa pasyente, mahimong konsiderahon sa mga doktor ang paghatag ug mas isog nga pang-alibyo sa kangutngot sulod sa pipila ka adlaw, bisan tuod kini adunay dili maayong mga epekto. Kon maagwanta kini sa pasyente, ang pagbutang ug basa bugnawng mga panapton makapahupay. Ang ipahid nga krema nga dunay 1 ka porsientong silver sulfadiazine nga ipahid sa daghang beses sa usa ka adlaw nakatabang sa pipila. Pasagdi lamang ang mga pamaslot; ayaw kinig kalota o bendahii.

Ang mga nuka inanayng mamaayo, apan alang sa daghang nag-antos walay hunong ang kangutngot sa dihang moatake pag-usab ang likoslikos. Ang postherpetic neuralgia mosugod sa pag-apektar sa lawas, nga ilabinang makapaluya sa mga edaran ug sa mga pasyenteng wala na moobra ang depensa sa lawas. Ang pag-agwanta niining nag-uylap-uylap, mahapdos nga kasakit malisod. Ang mga corticosteroid nasulayan na, apan ang medikal nga impormasyon wala maghatag ug kasegurohan sa pagkaepektibo ug pagkaluwas niining isog nga mga medisina. Usahay ang mga doktor moresetag pangpakalma nga amitriptyline kon magpadayon ang kangutngot, apan kini usab makapakomplikar sa problema, ilabina sa dugayng paggamit.

Katingad-anan, maayo ang mga resulta sa pagkontrolar sa kangutngot pinaagi sa pangpahid nga dunay capsaicin, nga gikan sa sili nga pula nga gigamit sa paghimog pinulbos nga sili. Apan dili kini ipahid hangtod nangaayo na ang mga pamaslot. Nakigbisog sa grabeng kaso sa likoslikos, si Jean, nga gihisgotan sa sinugdan, nakakaplag ug kahupayan pinaagi sa paggamit ug TENS (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation) adlaw ug gabii sulod sa daghang semana. Ang hinayng elektrikal nga mga pitik nagtago sa grabeng kangutngot sa sulod ug naghatag kaniyag kagawasan sa paglihoklihok.

Taas kaayo ang listahan sa ordinaryong mga tambal, ang kadaghanan naglangkit sa sustansiyadong pagkaon (menos ug arginine) ug naglakip sa mga suplemento, sama sa mga bitamina B ug C ug L-lysine. Gihisgotan sa uban ang mga kaayohan gikan sa pagpahid ug apple cider vinegar; ang uban migamit ug bitamina E sa pagtabang sa pagtambal sa mga luto sa panit.

Ang kalagmitan mao nga kon matakboyan ka ug likoslikos, sa dili madugay ang mga higala sa halayo ug duol magpadala kanimog wala pangayoang paborito nilang ordinaryong mga tambal. Ang pila ka mga sugyot mahimong makatabang, daghan ang dili. Tingali makatawa ka kanila bisan pa sa imong gibating kasakit. Sa labing menos ang imong mga higala nahangawa, ug ang pagkahibalo niini dakog mahimo kay sa ilang mga tambal.

Busa sa pagsagubang sa likoslikos, ang pasyente ug iyang doktor makahimog pila ka butang aron himoon ang pag-atake nga dili kaayo grabe ug aron mamenosan ang kangutngot. Apan kon ang imong doktor moingon, “Daw duna kay likoslikos,” tingali siya nagaingon lamang nga mas maayong magpailob ug mag-agwanta samtang kontrolahon sa mga depensa nga gibutang sa atong Maglalalang diha sa atong lawas ang sakit.