Pagpaniid sa Kalibotan

Literasiya ug Panglawas

Ang usa ka mas taas nga lebel sa literasiya mahimong makaamot sa mas taas nga gidahom nga gitas-on sa kinabuhi, sumala sa mga estadistika nga gihisgotan sa UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). “Ang katawhan nga nakakat-on sa pagbasa ug pagsulat,” matod sa magasing UNESCO Sources, “mas matinagdanon sa kahinlo ug pag-atiman sa panglawas; sila dili-kaayo motuo sa pagbuot sa kapalaran ug, kon masakit, lagmit kaayong modangop sa usa ka doktor.” Hinunoa, ang literasiya maoy usa lamang sa mga puntos nga nag-apektar sa gidahom nga gitas-on sa kinabuhi. “Ang pagkamabatonan sa medikal nga pagtambal, ang pinansiyal nga mga kahimtang sa pamilya ug ang sosyal nga kalikopan” mahimong may hinungdanon usab nga mga bahin.

Kawang nga Komperensiya

Duolan sa 20,000 ka delegado gikan sa tibuok kalibotan ang nagtigom sa Copenhagen, Denmark, niadtong Marso 6-12, 1995, aron motambong sa usa ka asembliya nga gipaluyohan sa Hiniusang Kanasoran nga nag-ulohag: “Tibuok-Kalibotang Komperensiya Alang sa Sosyal nga Kaugmaran.” Ilang katuyoan sa pagtigom? Ang paghisgot sa mga paagi sa pagtapos sa kakabos, kawalay-trabaho, ug pagpihigpihig diha sa nagakaugmad nga mga nasod. Hinunoa, wala dangtig dugay ang pag-ila sa usa ka dakong babag​—kakulang sa pondong salapi. Daw daghan sa gihampak-sa-kakabos nga mga nasod ang dagko kaayog utang sa adunahang mga nasod nga dili sila makaarang sa pagbayad sa ilang mga tubo. Ang nasod diin gihimo ang komperensiya, ang Denmark, misugyot nga ang adunahang mga nasod mosunod sa ilang pagpanguna ug ikanselar ang mga utang sa kabos nga mga nasod. Hinuon, adunay usa ka suliran. Kadaghanan sa mga utang sa mas kabos nga mga nasod miresulta gumikan sa pagbaton ug armas. Busa, ingon sa gipatin-aw sa usa ka magtatambag sa HK, kon kanselahon ang utang, gamiton lamang nila ang kahigayonan sa pagpalit ug dugang pang mga pusil.

Pagkakat-on sa Empatiya

Ang mga tigdukiduki nga nagtuon sa empatiya diha sa kabataan misugyot nga ang kapasidad sa pagsabot sa mga pagbati sa uban makat-onan. “Gipakita nga ang kabataan nga giabusohan walay empatiya sa kagul-anan sa ubang kabataan,” matod ni Dr. Mark A. Barnett, usa ka propesor sa Kansas State University sa Manhattan, ingon sa gikutlo sa The New York Times. “Mahimong tan-awon nila ang magul-anong bata ug walay himoon, o moduol sila ug mosinggit ug itukmod ang bata.” Sa laing bahin, siya midugang nga ang “usa ka bata kansang emosyonal nga mga panginahanglan giatiman maoy mas mobati sa mga pagbati sa uban.” Apan, dugang pa sa pagtagana ug emosyonal nga kasegurohan ang mga ginikanan kinahanglang magpakita sa ilang mga anak kon sa unsang paagi makabaton ug empatiya. Sumala sa giingon ni Dr. Barnett, ang may empatiyang mga ginikanan kasagarang nagmatuto ug may empatiyang mga anak.

Kababayen-an o Kalalakin-an​—Kinsay Nagtrabaho ug Dugay?

Gawas sa Amerika del Norte ug Australia, ang kababayen-an bisan diin nagtrabaho ug mas dugay kay sa kalalakin-an, nagtaho ang Populi, ang magasin sa UNFPA (United Nations Population Fund). Ang kinadak-ang kal-ang naglungtad sa Aprika ug Asia-Pasipikong mga dapit, diin ang kababayen-an nga mga mamumuo, sa aberids, nagtrabaho ug mga 12 ka oras matag semana nga labaw pa kay sa kalalakin-an. “Sa daghang nagakaugmad nga mga nasod,” nag-ingon ang magasin, “ang kababayen-an nagtrabaho karon ug 60-90 ka oras matag semana aron lamang sa pagmentinar sa ilang ubos nga sukdanan sa pagkinabuhi sa miaging dekada.” Kasamtangan, diha sa industriyalisadong kalibotan, ang bahin sa kalalakin-an diha sa buluhaton sa panimalay nagauswag. “Apan,” misaysay ang Populi, kining maong pag-uswag “dili maoy tungod sa mas parehong pagbahinay sa rutinang pangluto, panglimpiyo, ug panglaba. Hinunoa, ang kalalakin-an mas dugayng mohimo sa maong mga tahas sama sa pagpamalit.”

Ang Populasyon sa Tsina Nakaabot ug 1.2 Bilyon

Sayo niining tuiga ang populasyon sa Tsina nakaabot sa 1.2 bilyong marka, nagtaho ang China Today. Ang populasyon tingali makaabot na unta niining gidaghanona siyam ka tuig nga sayo pa kon wala pa ipailaila ang nasodnong programa sa pagplano sa pamilya niadtong katuigang 1970. Bisan pa niana, sa gikusgon sa pagdaghan karon, ang populasyon sa Tsina moabot ug 1.3 bilyon sayo sa mosunod nga siglo. Bisan tuod nga nalakip sa kinadak-ang mga nasod sa kalibotan kon bahin sa geograpiya, ang gipatungha sa matag yunit sa populasyon sa Tsina nga lugas, karne, ug mga itlog maoy mas ubos kay sa gipatungha sa mga nasod nga mas naugmad. Dugang pa, ang katibuk-ang gidak-on sa yuta nga natikad nagakaus-os tungod sa polusyon ug sa mas daghang naokupar nga yuta, matod sa China Today.

Misulong ang mga Hilahila

Una importaha sa Vietnam ang buhing bulawanong mga hilahila sa Habagatang Amerika ingong pagkaon unom ka tuig kanhi, ang mga siyentipiko nagpasidaan nga ang mga hilahila magpahinabog dakong suliran kon makaikyas kini. Morag ang panahon nagpamatuod nga husto ang mga siyentipiko. Pila ka hilahila ang nakaikyas gayod ug mahiligon gilayon sa pagkaon ug humay. Unya gidili sa gobyerno ang mga hilahila, apan daghang gagmayng mga establisimento ang nagpadayon gihapon sa pagbuhi niana ug pagbaligya niana aron kaonon. Ang Prensa Asosyada nagtaho nga sumala sa opisyal nga Balita sa Vietnam, walo lamang niining gagmayng mga linalang makakaon ug usa ka metro kuwadradong basakan sa usa ka adlaw! Ang mga hilahila gikatahong nakadaot na ug 31,000 ektaryang basakan ug mikaylap ngadto sa labing daghag-abot nga tigtanom-ug-humay nga rehiyon. Ang usa ka baye nga hilahila makapangitlog ug 40 ka milyong itlog sa usa ka tuig.

Usa ka Potnot sa Gubat sa Kalibotan II

Kapin sa 50 ka tuig kanhi, sa kinagrabehang bahin sa Gubat sa Kalibotan II, usa ka mag-uuma sa banikang Colorado, T.B.A., lagmit naghunahuna nga medyo luwas siya gikan sa pag-atake sa kaaway. Pagkadako sa kahibulong sa maong mag-uuma sa dihang ang iyang traktora kalit nga nahulog sa usa ka langob nga gipahinabo sa usa ka pagbuto sa bomba! Nahitabo nga ang bomba gihulog sa pikas nga tampi sa Dagat Pasipiko​—pinaagi sa balon. Ingong wala-damhang potnot sa usa ka tibuok-yutang gubat, ang mga Hapones mihukom nga mobalos sa mga pag-atake sa T.B. pinaagi sa kahanginan niadtong 1942 pinaagi sa pagpalupad ug 9,000 ka balon nga idroheno nga nagdala ug gagmayng magpahinabog-sunog ug batok-sundalong mga bomba. Ang ideya, sumala sa Scripps Howard News Service, mao ang pagsugod ug mga sunog sa kalasangan ug kalisang sa Tinipong Bansa, mga 10,000 kilometros ang gilay-on. Ang kadaot medyo gamay lang, bisan tuod nga daghang tawo ang nangamatay. Dihay 285 ka nalangkit-sa-balon nga mga hitabo ang gitaho, ug sa hangyo sa gobyerno, ang palaumagian sa balita wala magpatik sa balita aron malikayan ang kalisang.

May Gusto Bang Modula ug Tenis?

Ang panginahanglan sa gidiling mga droga sa mga bilanggoan sa Australia nagpatunghag pila ka bag-ong paagi sa pagpayuhot ug droga. “Gipuno sa mga tawo ang mga bola sa tenis ug di-legal nga mga droga ug naggamit sa mga raket aron hapakon kana sila paingon sa mga prisohan sa Australia,” nagtaho ang Reuters nga serbisyo sa pamalita. Ang tigpamaba sa bilanggoan nga si Keith Blyth nag-ingon: “Ilang empakehon ang droga ug unya puston kana (sa plastik).” Unya ila kanang isulod sa usa ka bola sa tenis ug literal nga ilabay o hapakon kana latas sa koral. Sa paningkamot nga pugngan ang pagpayuhot, ang gobyerno sa Habagatang Australia naghunahuna, lakip sa ubang mga butang, sa paggamit ug “tigsimhot-ug-drogang mga iro” sa pagpatrolya gawas sa mga prisohan sa estado alang sa “mga tawo nga may kadudahang mga bola sa tenis,” misaysay si Blyth. Ang laing maabtikong tigpayuhot naggamit sa pana sa pagpalagpot sa mga droga lapas sa paril sa bilanggoan. Hinunoa, ang taho nag-ingon nga ang “mas naandang paagi sa pagtago sa mga droga diha sa mga keyk” ug pagdala niana ngadto sa bilanggoan popular pa gihapon.

Mga Tanom nga May “Panumdoman”

Sa dihang atakehon, daghang tanom ang magpatunghag mga kemikal sa pag-abog sa ilang mga tig-atake. Ang magasing New Scientist nagtaho nga ang uban “mahinumdom” usab sa pag-atake, nga nagtugot kanila sa pagsugod sa pagpatungha ug makapaabog nga mga hilo nga mas dali kon atakehon pag-usab. Ang usa ka hantatawo nga nag-usap sa dahon sa tabako magpahinabo sa paggama ug asidong jasmonic, nga moabot ngadto sa mga gamot. Kini magsugod sa paggamag nikotina, nga mobalik ngadto sa mga dahon aron himoon kining dili-maangayan sa tigkaon. Ang mga tanom nga may gamot nga kanhing naladlad sa asido mas daling mosanong sa pag-atake. “Kini nagsugyot nga ang mga tanom aduna gayod ing panumdoman,” matod ni Ian Baldwin sa State University sa New York sa Buffalo.

Sobrang Klero

Ang nagakaus-os nga mga membro sa Protestanteng mga Iglesya sa Canada mitultol ngadto sa “wala-hitupnging pagsobra sa klerong Protestante,” nagtaho ang The Globe and Mail. Latas sa milabayng napulo ka tuig, ang Anglikanong Iglesya sa Montreal, Quebec, nakasinatig pagkunhod sa mga membro gikan sa 67,000 ngadto sa 27,000, samtang ang gidaghanon sa mga pari nagpabiling mao ra gihapon. Ang pagsobra sa klero miresulta nga ang pipila nagbaton ug dili-bug-os-panahong mga trabaho o nangayog insyurans para sa mga walay trabaho aron mabuhi. Sa Toronto, Ontario, ang Presbyterianong Iglesya nag-atubang sa susamang krisis. Si Jean Armstrong, ang luyoluyong sekretarya sa ministeryo ug bokasyon sa iglesya, nag-ingon: “Wala kami makaseguro kon unsa ka dugay nga ang mga kongregasyon makaabot sa pagsuportar sa bug-os-panahong mga ministro.”