Unom ka Mensahero Gikan sa Kawanangan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HAPON

ANG mga mensahero gikan sa kawanangan kanunay nga mangabot. Ilang gidala ang kahibulongang mga impormasyon bahin sa halapad nga uniberso palibot kanato. Kini nga mga mensahero, unom silang tanan, nagabiyahe sa gikusgon sa kahayag, 300,000 kilometros matag segundo. Usa kanila makita, apan ang uban dili. Unsa kini sila?

Ang Elektromagnetikong Balangaw

Nasayran na sulod sa kapin sa 300 ka katuigan nga sa dihang ang kahayag molapos sa prism, magpatungha kinig pito ka pangunang mga kolor sa balangaw. Kini nagpakita nga ang ordinaryong kahayag nakabaton sa tanang pito ka kolor sa balangaw sa han-ay nga pula, orens, dalag, berde, asul, indigo, ug violet.

Ang kahayag giila ingon nga agos sa dili-magpundok nga mga partikulong gitawag ug mga photon, nga nakabaton usab sa mga kinaiya sa mga balud. Ang gilay-on gikan sa tumoy sa usa ka balud ngadto sa lain pang tumoy gitawag ug wavelength ug gisukod sa usa ka yunit nga gitawag ug angstrom, gipamubo ug Å. Katumbas kini sa 39 ka ikanapulo ka bilyon sa usa ka pulgada. Ang makitang kahayag masukod tali sa 4,000 ug 7,000 ka angstrom, ug ang kahayag sa nagkalainlaing mga wavelength mopatungha sa nagkalainlaing mga kolor.​—Tan-awa ang ilustrasyon, panid 15.

Ang mga photon, bisan pa niana, tingali adunay ubang mga wavelength. Ang mga agos sa mga photon, nga gitawag ug elektromagnetikong radyasyon, gihatagan sa nagkalainlaing mga ngalan depende sa ilang mga wavelength. Samtang magakagamay ang mga wavelength kay sa makitang kahayag, ubos sa 4,000 ka angstrom, ang elektromagnetikong mga balud inanayng mopatim-aw ingon nga radyasyong ultraviolet (UV), mga X ray, ug mga gamma ray. Kon sobra sa 7,000 angstrom, ang mga kidlap dili na makita apan anaa sa infrared ngadto sa radyo nga bahin sa elektromagnetikong balangaw. Ug kana mao ang “unom ka mensahero” gikan sa kawanangan. Nagdala sila ug bahandi sa mga impormasyon bahin sa langitnong mga butang. Atong tan-awon kon unsaon sila pagsusi aron sa pagbaton ug bililhong impormasyon.

Makitang Kahayag​—Ang Unang Mensahero

Sukad pa sa panahon nga gipunting ni Galileo ang iyang teleskopyo ngadto sa kawanangan niadtong 1610 hangtod sa 1950, ang mga astronomo naggamit lamang sa optikal nga mga teleskopyo sa pagtuon sa uniberso. Nasayran lamang nila ang makitang bahin sa elektromagnetikong balangaw. Hanap kaayong makita ang pipila ka langitnong butang sa optikal nga mga teleskopyo, ug ang mga astronomo nagtala sa mga larawan sa potograpikong pelikula aron tun-an kini. Karon, mas komon ang elektronikong mga detektor nga nailhang charge-coupled nga mga kahimanan, nga maoy 10 hangtod 70 ka pilong mas sensitibo kay sa potograpikong pelikula. Ang makitang mensahero nagtaganag impormasyon sa kadasok sa bitoon, temperatura, ug kemikal nga mga elemento lakip na sa gilay-on.

Sa pagdakop sa kahayag, gitukod pa ang mas dagkong mga teleskopyo. Sukad sa 1976 ang labing dakong tigpasidlak nga teleskopyo sa kalibotan mao ang 6-metros nga teleskopyo sa Zelenchukskaya Astrophysical Observatory sa Rusya. Apan, niadtong Abril 1992 ang bag-ong tigpasidlak nga optikal nga teleskopyong Kecka nakompleto didto sa Mauna Kea sa Hawaii. Inay usa lamang ka salamin, ang teleskopyong Keck adunay kombinasyon sa 36 ka tag-unom ka kilirang salamin. Ang mga kiliran adunay kinatibuk-ang diyametro nga 10 metros.

Gitukod karon ang ikaduhang teleskopyong Keck duol lamang sa orihinal, nga karon gitawag ug Keck I, ug ang duha ka teleskopyo mahimong molihok ingon nga optikal interferometer. Kini naglakip sa pagkonektar sa duha ka 10-metros nga mga teleskopyo pinaagig kompiyuter, nga moresulta sa usa ka posibleng resolving power nga katumbas sa usa ka salamin nga 85 metros ang diyametro. Ang “resolving power,” o “resolusyon,” nagtumong sa katakos sa pag-ila sa mga detalye.

Ang Tokyo National Astronomical Observatory nagatukod sa 8.3-metros optikal/infrared nga teleskopyo, ang Subaru (Hinapon nga ngalan sa Pleiades nga hugpong sa mga bitoon), sa Mauna Kea. Aduna unya kiniy nipis nga salamin nga gipalig-on sa 261 ka tigpasibo sa porma sa salamin makausa sa matag segundo aron maayo ang bisan unsang pagkahibat sa nawong sa salamin. Padayon nga ginatukod ang ubang dagkong mga teleskopyo, busa kita makaseguro nga makakat-on pa ug dugang gikan sa unang mensahero​—ang makitang kahayag.

Mga Balud sa Radyo—Ang Ikaduhang Mensahero

Ang kinidlap sa balud sa radyo gikan sa Milky Way unang nadiskobre niadtong 1931, apan sa katuigang 1950 lamang nga ang mga astronomo sa radyo mibuhat duyog sa mga astronomong naggamit sa mga teleskopyong optikal. Gumikan sa pagkadiskobre sa mga kinidlap sa radyo gikan sa wanang, ang dili makita sa teleskopyong optikal mahimong maobserbahan na. Ang pag-obserbar sa mga balud sa radyo naghimong posible sa pagsusi sa sentro sa atong galaksiya.

Ang wavelength sa mga balud sa radyo mas dako pa kay sa iya sa makitang kahayag, ug gikinahanglan ang dagkong mga antena aron madawat ang signal. Ingon nga gamit sa astronomiya sa radyo, ang 90 metros nga antena o mas pang mga diyametro ang gitukod. Sanglit kulang ang maong resolusyon bisan pa sa mga instrumento nianang gidak-una, nagsumpay ang mga astronomo ug mga teleskopyong radyo nga gihan-ay pinaagig mga kompiyuter ginamit ang teknik nga gitawag ug radio interferometry. Kon mas layo ang distansiya tali sa mga teleskopyo, mas maayo ang kuha.

Usa sa maong mga koneksiyon naglakip sa 45-metros nga antena sa Nobeyama Radio Observatory sa Hapon; ang 100-metros nga antena sa Bonn, Alemanya; ug ang 37-metros nga teleskopyo sa Tinipong Bansa. Kining matanga sa koneksiyon gitawag ug very long baseline interferometry (VLBI), ug miresulta kini sa resolusyon nga ika-usa ka libong bahin sa usa ka segundo arko, o ang katakos nga makaila sa usa ka 1.8 metro kuwadrado nga gambalay didto sa bulan.b Ang maong VLBI limitado lamang sa diyametro sa yuta.

Ang Nobeyama Radio Observatory miuswag pa sa pagdakop niining maong mensahero pinaagig pagbutang sa usa ka 10-metros nga antena sa radyo sa wanang. Ipahiluna kini gikan sa Hapon sa 1996 ug ikonektar sa mga teleskopyo sa radyo sa Hapon, Uropa, Tinipong Bansa, ug Australia, nga maghimo sa 30,000 kilometros nga sukaranang linya. Busa, kining pagkonektar mahisama unya ug usa ka higanteng teleskopyo nga tulo ka pilo nga mas dako kay sa yuta mismo! Aduna unya kiniy resolving power nga 0.0004 segundo arko, nga nagkahulogan nga makahimo kini sa pag-ila sa 70-sentimetros nga butang sa bulan. Gitawag nga VLBI Space Observatory Programme, o VSOP sa minubo, gamiton kini sa pagmapa ug pagtuon sa galaktikong nuclei ug mga quasar, diin ang hilabihan ka dagkong mga itom nga bangag gikaingong nahimutang. Ingong ikaduhang mensahero gikan sa uniberso, ang mga balud sa radyo katingalahang nagabuhat ug padayon nga magtagana ug impormasyon bahin sa ilang gigikanan.

Mga X Ray​—Ang Ikatulong Mensahero

Gihimo ang unang obserbasyon sa X ray niadtong 1949. Sanglit ang mga X ray dili makalusot sa atmospera sa yuta, ang mga astronomo naghulat pa sa pagkaugmad sa mga roket ug artipisyal nga mga satelayt aron makabaton ug impormasyon gikan niining maong mensahero. Gipatungha ang mga X ray sa taas kaayong mga temperatura ug busa makatagana ug impormasyon sa init bitoonong mga atmospera, nanghibilin sa supernova, mga hugpong sa galaksiya, mga quasar, ug sa gibanabanang itom nga mga bangag.​—Tan-awa ang Pagmata!, Marso 22, 1992, mga panid 5-9.

Niadtong Hunyo 1990 ang satelayt nga Roentgen gipalupad ug milampos sa pagmapa sa bug-os unibersohanong X ray. Gipakita sa impormasyon nga narekord ang upat ka milyong tinubdan sa X ray sa kawanangan nga giapod-apod sa tibuok kalangitan. Bisan pa niana, aduna pay wala masayring paluyo nga kahayag tali niining maong mga tinubdan. Mahimong naggikan kini sa mga hugpong sa mga quasar, nga gituohang mga sentro sa enerhiya sa mga galaksiya duol sa gitawag sa pipila ka astronomo nga “ngilit sa makitang uniberso.” Sa hustong panahon, makapanglantaw kita sa pagkuha ug dugang pang mga impormasyon gikan sa mensaherong X ray.

Radyasyong Infrared—Ang Ikaupat nga Mensahero

Gihimo ang unang obserbasyong infrared sa katuigang 1920. Sanglit ang inalisngaw sa tubig mopasuhop man sa radyasyong infrared, ang nagatuyok nga mga satelayt gigamit aron sa pagsusi niining maong mensahero alang sa labing maayong mga resulta. Niadtong 1983 ang Infrared Astronomical Satellite (IRAS) gigamit aron sa pagmapa sa tibuok infrared nga wanang ug nakadiskobre sa 245,389 ka infrared nga tinubdan. Mga 9 porsiento (22,000) sa mga butang ang tatawng lagyo nga mga galaksiya.

Ang optikal nga mga teleskopyo dili makakita latas sa tanang rehiyon sa gas ug abog sa kawanangan. Apan, kining ikaupat nga mensahero “makakita” halayo pa saylo sa abog ug ilabinang bililhon sa pagpaniid sa kinauyukan sa atong galaksiya. Nagplano ang mga siyentipiko sa pagpalupad ug teleskopyong infrared nga gitawag ug Space Infrared Telescope Facility, nga maoy 1,000 ka pilo nga mas sensitibo kay sa IRAS.

Radyasyong Ultraviolet—Ang Ikalimang Mensahero

Ang unang astronomikanhong pagpaniid sa radyasyong ultraviolet (UV) gihimo niadtong 1968. Ang ozone layer nagpugong sa kadaghanan niining maong radyasyon nga makadangat sa nawong sa yuta. Ang Hubble Space Telescope, nga gilansad niadtong Abril 1990, nasangkapan sa pagpaniid sa makita ug sa ultraviolet nga mga radyasyon ug ipunting sa 30 ka quasar sa gilay-ong napulo ka bilyong light-year.c Sa ato pa, ang pagpaniid sa mensaherong ultraviolet nagpaposible sa pagsusi kon unsa ang uniberso mga napulo ka bilyong katuigan kanhi. Gilaoman nga kining maong mensahero magbutyag pa ug daghang misteryo sa uniberso.

Mga Gamma Ray—Ang Ikaunom nga Mensahero

Ang mga gamma ray maoy dakog-enerhiya nga radyasyon nga may mubo kaayong mga wavelength. Ikalipay, ang atmospera nagpugong sa kadaghanan niining makadaot nga mga silaw nga moabot sa nawong sa yuta. Kining maong mensahero nalangkit sa bangis nga mga hitabo sa uniberso. Niadtong Abril 5, 1991, ang National Aeronautics and Space Administration naglansad sa Gamma Ray Observatory sa kawanangan. Maniiid kini sa mga hitabo nga naglangkit sa mga quasar, mga supernova, mga pulsar, sa gibanabanang itom nga mga bangag, ug uban pang lagyong mga butang.

Niining panahon sa wanang, ang mga astronomo karon makahimo na sa pagpaniid sa tibuok elektromagnetikong balangaw, gikan sa balud sa radyo ngadto sa mga gamma ray. Matuod, usa kini ka bulawanong yugto sa mga astronomo. Kon kita ‘mohangad,’ kita karon “makakita” na​—sa tabang sa unom ka mensahero gikan sa kalangitan​—sa makalilisang nga kaalam sa Maglalalang niining tanan. (Isaias 40:26; Salmo 8:3, 4) Samtang padayong ginatala sa mga astronomo ang impormasyon nga gidala niining maong mga mensahero, kita padayong mobati sama kang Job kapin sa 3,000 ka tuig kanhi: “Tan-awa! Kini maoy mga tipik lamang sa iyang mga dalan, ug daw hunghong lamang sa butang ang nadungog bahin kaniya!”—Job 26:14.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

0.1Å Mga gamma ray

1Å Mga X ray

10Å

100Å UV

1,000Å

4000-7000Å Makitang kahayag

10,000Å Infrared

10μ

100μ Radyo

1mm

1cm

10cm

1m

[Hulagway sa panid 15]

Ginamit ang VSOP nga radyo teleskopyo sa kawanangan, mahimong posible ang pag-ila sa 70-sentimetros nga butang didto sa bulan

[Credit Line]

VSOP: Kortesiya sa Nobeyama Radio Observatory, Hapon

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka dibuho sa optikal/infrared nga teleskopyo sa Subaru, nga ginatukod karon

[Credit Line]

Subaru: Kortesiya sa National Astronomical Observatory, Hapon