Pagsil-ing sa Uniberso
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Hawaii
KON buot nimong motan-aw sa nangagi nga panahon, ikaw ba makahimo niana? Ang tubag oo!
Sa pagkamatuod, sa matag panahon nga mohangad kita sa bituonong langit, nagasil-ing kita sa kagahapon. Apan asa man kita moadto sa pagsinati nianang makalingaw nga talan-awon sa panahong milabay? Buweno, sama sa karaang mga taga-Polynesia nga nagsunod sa mga bituon sa pagdiskobre sa Hawaii, mao usab karong adlawa ang daghan nga matinguhaon sa pagsunod o pagsil-ing sa kabituonan manganhi dinhi niining isla nga estado. Hinuon, ilang hikaplagan ang kinalabwan nga matang sa teknolohiya sa astronomiya—usa ka teknolohiya nga makapaarang sa mga tawo sa pagsil-ing sa layo pa sa kagahapon.
Mangadto ta sa isla sa Hawaii, o ang Big Island o Dakong Isla. Didto kita motungas paingon sa tuktok sa usa ka patay nang bolkan nga gitawag Mauna Kea. Sa gihabogong 4,205 metros, atong duawon ang pipila sa labing maayong mga obserbatoryo sa kawanangan sa kalibotan, nga gideboto sa pagsil-ing sa uniberso.
Pagtungas sa Mauna Kea
Sugod sa sayo sa buntag, ang among pagdrayb paingon sa tuktok sa Mauna Kea maoy hataas ug likoliko. Gibiyaan namo ang tropikanhong klima sa patagpatag, nga dunay abot sa 500 sentimetros nga ulan sa usa ka tuig, ug mitungas paingon sa umaw nga kabukiran niining patay nang bolkan, diin ang niyebe tingali magpabilin sa daghang bulan sa tuig. Sa among pagtungas agi sa ngilit sa kakahoyan, kami nakaabot sa usa ka titip ug kuyaw nga karsadang dili sementado. Karon among nasabtan nganong kinahanglanon ang sakyanan nga puwersado ang upat ka ligid.
Sa kataposan, nakaabot kami sa tuktok ug nakakaplag nga kini nakatagan ug daghang obserbatoryo. Ang atmospera dinhi maoy bugnaw, tin-aw, ug halos sihag. Giparking namo ang sakyanan ug kami nanggawas. Tungod sa bugnaw, makapakuray nga hangin gitugnaw dayon kami. Bisan pa, samtang gipasarap namo ang among mga mata, nahupong kami sa labihan nga kalipay. Nagtungtong kami ibabaw sa usa ka umaw nga bolkan, ibabaw sa salimbong nga panganod, nga morag halayo sa tanang ubang talan-awon sa yuta ug sa dagat!
Nganong Dinhi?
Sa sinugdan sa mga tuig 1960, gisugdan sa mga astronomo ang pagtukod sa ilang unang obserbatoryo sa Dakong Isla aron sa pagsil-ing sa kawanangan ug sa kagahapon. Apan nganong dinhi pa, ibabaw sa usa ka isla nga bolkan, nga didto sa halayong Dagat Pasipiko?
Adunay upat ka pangunang hinungdan nganong kining espesyal nga dapit mapuslanon kaayo sa pag-usisa sa bituonon nga kalangitan: (1) ang taas nga porsiento sa tin-awng mga gabii matag tuig; (2) ang katin-aw ug kadili-mabalhinon sa aire, nga motugot sa dili kaayo hiwing pagsil-ing; (3) ang diyutay kaayong kahayag sa magabii, nga gipanalipdan sa mga ordinansa sa siyudad bahin sa suga diha sa Dakong Isla; ug (4) ang menos kaayo nga kaumog. Nganong hinungdanon kanang kataposang hinungdan? Kay ang kaumog mobalda sa pila ka matang sa instrumento.
Bisan pinaagi sa walay-salamin nga mata, dali kitang makakita sa talagsaong mga kinaiya sa atmospera nga nagahimo niini nga labing maayong dapit sa pagsil-ing sa kawanangan. Dili katingalahan nga ang Mauna Kea giisip nga hapit-hingpit nga dapit sa pagsil-ing sa kabituonan.
Sulod sa mga Obserbatoryo
Among nahibalag ang among giya ug kauban niya mipaingon sa W. M. Keck Observatory. Kini nagbaton sa kinadak-an ug sa pagkakaron labing kusog nga teleskopyo nga nagama.
Sa pagsulod namo, nakaamgo dayon kami nga ang mga astronomo dili na motan-aw nga gigamit ang maong mga teleskopyo pinaagig walay-salamin nga mata. Dili, nangagi na kanang mga adlawa! Karong adlawa, ang mga siyentipiko makiglangkit sa teleskopyo pinaagig gamhanang mga kompiyutir ug ubang komplikadong kasangkapan. Kining binuligan-ug-kompiyutir nga kasangkapan takos makakitag bilyonbilyong beses nga labaw pa kay sa makita sa walay-salamin nga mata.
Makapakutaw sa hunahuna, dili ba? Pinaagi sa maong teknolohiya ang mga astronomo makahipos ug igong impormasyon sa pila ra ka adlaw nga pagsil-ing nga sila magmapuliki sa daghang bulan tapos niana nga magtulotimbang sa ilang nahipos.
Karon giawhag sa among giya ang among pagtagad sa kon unsay nakapalabaw sa W. M. Keck Observatory sa astronomikanhong teknolohiya—ang linaing desinyo sa teleskopyo niini. Namatikdan namo ang 36 unom-kilid nga mga seksiyon sa espeho, nga ang matag usa mga 1.8 metros tadlas niana. Kini sila motumbas sa usa ka espeho nga 10 metros sa diametro.
Sa pagbatbat kon sa unsang paagi nagalihok ang maong teleskopyo, ang usa ka giluwatan nga balita sa Asosasyon sa Panukiduki sa Astronomiya sa California nag-ingon: “Tungod kay ang ilang mga posisyon gigamhan sa elektronikal nga paagi abot sa katukma nga usa ka milyong bahin sa pulgada—usa ka libo ka beses nga menos pa kay sa gilapdon sa buhok sa tawo,” ug kay ikaupat ka bahin lang sa mga espeho niini ang napahimutang, kini “motumbas na sa katakos sa 5 metros Hale Teleskopyo sa Palomar Observatory” sa California.
Dili lang mao kana. Ang among giya nagpahibalo kanamo nga bag-o pa silang nakadawat ug pondong kuwarta alang sa ikaduhang teleskopyo nga ibutang tapad niining usa, nga ginatukod pa. Kining kaluhang mga teleskopyo magsilbing usa ka parisan sa higanteng mga largabista sa kawanangan, nga mosil-ing ug layo pa sa kawanangan kay sa gihunahuna sukad nga posible. Tinuod nga makapaukyab ang pagkaania dinhi!
Ugaling, diha sa taas nga gihabogon, dili namo buot maghingapin ka maukyaban kay ang posibleng hypoxia, kakulang ug oksiheno alang sa mga tisyu sa lawas, nadayag kanamo. Namatikdan namo nga ang kalantip sa pangutok dili labing maayo samtang nakigbisog kami sa pagpokus sa among mga hunahuna ug paghan-ay sa igsusulti. Ngani, ang tulin nga paglakaw o pagpangusog kaayo sa maong gihabogon tingali makapahinabog mga labad-sa-ulo, pagkakasukaon, ug pagmakuyapan. Segurado, dili kini dapit alang kang bisan kinsa nga dili maayog lawas.
Busa, tapos sa paggugol ug lima ka oras sa tuktok, panahon na sa pagdulhog sa bukid hangtod sa 2,800 metros nga gihabogon. Kadto usa ka halandumong buntag hangtod niadtong puntoha.
Unsay Ginatug-an Kanato sa Kabituonan?
Diha sa gihabogon nga 2,800 metros, adunay mga sak-anan ug mga pasilidad alang sa mga 50 ka astronomo ug katabang nga mga trabahante. Nahimutang usab sa maong gihabogon ang usa ka sentro alang sa bisita, diin ikaw makadungog ug mga pakigpulong bahin sa mga obserbatoryo sa Mauna Kea.
Dugang pa, ingong pag-abiabi niadtong buot magpabilin, aduna unyay pagsil-ing sa gabii sa kabituonan gikan sa 28 sentimetros nga teleskopyo, uban ang komentaryo sa usa sa may-katakos nga mga siyentipiko sa Unibersidad sa Hawaii mismo. Kon magpabilin ka, sama sa among gibuhat, dili ka magmahay. Sa pagsulting labing menos, kini usa ka ekselenteng paagi sa pagkahibalo kon unsang pamatuod ang ikahatag sa kabituonan ug sa pagkompleto sa usa ka labing talagsaong adlaw.
Basin matingala ka nganong giingon namo nga sayosayo nga kita makasil-ing sa kagahapon. Ang usa ka pananglitan makatabang nimo sa pagsabot niining ideyaha. Tagda, pananglitan, ang Andromeda nga galaksiya. Sa tin-aw nga gabii, ang kahayag niini tingali makita sa walay-salamin nga mata. Karon, kay nahibalo unsa ka layo ang maong isla nga uniberso sa kabituonan gikan sa yuta ug nga ang kahayag mopanaw ug 299,792 kilometros sa usa ka segundo, natino sa mga siyentipiko nga ang kahayag nga imong makita nga nagagikan sa Andromeda nga galaksiya maoy 1.5 milyon ka tuig na sa edad! Oo, ang pagsil-ing sa kahayag sa bituon sa pagkamatuod maoy pagsil-ing sa kagahapon.
Pinaagi niining bag-o modernong mga teleskopyo sa Mauna Kea, ang tawo karon may katakos sa pagtan-aw nga layo pa sa kagahapon ug sa kawanangan. Kini tungod kay ang modernong mga teleskopyo labi pang gamhanan kaayo kay sa walay-salamin nga mata. Sa pagkamatuod, gibanabana nga tungod sa teknolohiya karon, ang mga astronomo nakakitag kahayag sa bituon nga walo ka bilyon ka tuig sa edad! Pinaagi sa paghipos sa maong impormasyon, naglaom sila nga labaw pang hisabtan kon giunsa sa pagsugod sa mga bituon ug pagkaugmad sa uniberso.
Tino nga kadto usa ka adlaw nga walay ingon alang kanamong mga bisita. Ang among nakita dugay nga mahipatik sa among panumdoman. Ang nakita na ug makita pa sa mga astronomo makapahingangha kanato sa mga kahibulongan sa kalalangan. Dili na kami mohangad lamang sa punog-bituon nga langit ug motalikod. Sukad karon, mahinumdoman namo kining higayona ug ang katahom sa dapit tan-awanan niining bukira.
Hinaot ang maong mga kasinatian magdasig natong tanan sa pagpabili sa Usa nga nagbuhat sa uniberso nga usa ka tagsaong tinubdan sa kahingangha alang kanato.—Isaias 40:26; 42:5.
[Picture Credit Line sa panid 25]
California Association for Research in Astronomy