Nameligrong mga Espisye—Ang Gidak-on sa Suliran

ANG mga dodo nahimong simbolo sa pagkapuo. Ang kataposan niining dili-molupad nga mga langgam namatay sa mga 1680 sa isla sa Mauritius. Daghan sa mga espisye nga sa pagkakaron nameligro nagpuyo na usab diha sa mga isla. Sa miaging 400 ka tuig, 85 sa 94 ka espisye sa mga langgam nga nasayrang puo na nahimo na usab nga kalanggaman sa isla.

Ang mga hayop sa haluag kaayong mga kontinente nameligro usab nga mapuo. Tagda ang mga tigre nga kaniadto naglibodlibod sa tibuok Rusya. Karon ang Amur nga matang na lang ang nagpabilin sa Siberia, ug ang gidaghanon niini mius-os na sa 180 hangtod 200 lamang. Ang mga tigre sa habagatang Tsina gikataho nga mokabat lamag 30 hangtod 80. Sa Indotsina kining mga hayopa lagmit mapuo “sulod sa napulo ka tuig,” nagtaho ang The Times sa London. Maingon usab, sa India, nga maoy puy-anan sa mga dos-tersiya sa mga tigre sa kalibotan, gibanabana sa mga awtoridad nga kining nagbuntaog nga mga linalang mahimong mapuo sa napulo ka tuig.

Ang mga rhinoceros ug mga cheetah nagkadiyutay. Sa Tsina ang higanteng mga panda maglibodlibod sa ginagmayng mga grupo nga tinagpulo. Ang pine marten hapit na mapuo sa Wales, ug ang pulang mga squirrel “mahimong mapuo sa dakong-yuta sa Inglaterra ug Wales sa mosunod nga napulo hangtod 20 ka tuig,” nagpatuo ang The Times. Tabok sa Atlantiko didto sa Tinipong Bansa, ang mga kabog mao ang labing nameligrong susohang hayop sa mamala.

Ang palaaboton sa kadagatan sa kalibotan samang mangiob. Ang The Atlas of Endangered Species nagbatbat sa mga pawikan ingong “tingali ang labing nameligrong grupo” sa mga linalang sa dagat. Ang mga ampibiano maorag mas maayog kahimtang; hinunoa, sumala sa magasing New Scientist, 89 ka espisye sa mga ampibiano nahidangat “sa riyesgong mapuo” sa miaging 25 ka tuig. Mga 11 porsiyento sa mga espisye sa langgam sa kalibotan lagmit nga mapuo usab.a

Apan komosta ang mas gagmayng mga linalang, sama sa mga alibangbang? Susama ang kahimtang. Nameligro ang kapig un-kuwarto sa 400 ka espisye sa alibangbang sa Uropa​—19 nameligrong hapit nang mapuo. Ang dakong tortoiseshell nga alibangbang sa Britanya mikuyog sa dodo sa talaan sa puo nang mga espisye sa 1993.

Nagdakong Kabalaka

Pila ba ka mga espisye sa mga linalang ang mapuo kada tuig? Ang tubag nag-agad kon kinsang ekspertoha ang imong suknaon. Bisan pag dili magkauyon ang mga siyentipiko, ang tanan nag-ila sa kamatuoran nga daghang espisye ang nameligrong mapuo. Ang ekologong si Stuart Pimm miingon: “Ang panaglantugi bahin sa kon unsa ka tulin nga kita nagakawad-an [ug mga espisye] sa panguna maoy lantugi bahin sa atong kaugmaon.” Midugang siya: “Latas sa miaging kasiglohan, atong gipakusgan ang pagdaghan sa napuo nga mga espisye nga labaw kaayo sa kinaiyanhong pagdaghan. Ang atong kaugmaon mas ngil-ad ingong resulta niana.”

Ang atong planeta, ang Yuta, nahisama sa usa ka balay. Ang pipila ka tawo nga matinagdanon bahin sa nameligrong mga espisye nagtuon sa ekolohiya, usa ka pulong nga gimugna sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo gikan sa Gregong pulong nga oiʹkos, “usa ka balay.” Kining gikaikagang natad naghatag ug bug-os nga pagtagad sa mga relasyon tali sa buhing mga butang ug sa ilang kalikopan. Sa ika-19ng siglo dihay nag-usbawng kaikag sa konserbasyon, nga sa walay duhaduha gipausbaw sa mga taho sa pagkapuo. Sa Tinipong Bansa, kini mitultol sa pagkatukod sa mga nasodnong parke ug gipanalipdang mga luna nga nagtaganag dangpanan sa mga linalang. Sa pagkakaron, adunay gibanabanang 8,000 ka lunang manalipod sa lasangnong kalalangan nga giila sa kanasoran sa tibuok kalibotan. Uban sa dugang 40,000 ka luna nga moabag pagmentinar sa kinaiyanhong puy-anan, kana maoy halos 10 porsiyento sa yuta sa kalibotan.

Daghang mabalak-ong mga tawo karon ang nagduso sa gitawag ug mga kawsa labot sa lunhawng kalikopan, pinaagi kaha sa mga kalihokang nagmantala sa mga hulga sa pagkapuo o kadtong yanong nag-edukar sa mga tawo bahin sa pagsaliganay sa kalalangan. Ug sukad sa 1992 Tigom sa Rio Labot sa Yuta, ang labawng kaamgohan sa mga isyu labot sa kalikopan kasagarang nagtimaan sa panghunahuna sa gobyerno.

Ang suliran sa nameligrong mga espisye maoy tibuok yuta ug nagdako. Apan ngano? Ang bisan unsang mga paninguha nga masanta ang pagkapuo sa mga espisye nagmalamposon ba sa pagkakaron? Ug komosta ang ugma? Sa unsang paagi nalangkit ka? Ang among sunod nga mga artikulo mohatag sa mga tubag.

[Footnote]