Kon Nganong Nameligro ang mga Espisye

ANG mga espisye mangapuo tungod sa lainlaing mga hinungdan. Tagda ang tulo ka pangunang hinungdan. Ang mga tawo maoy dili-direktang responsable sa duha niana ug direktang responsable sa lain.

Pagdaot sa Puy-anan

Ang pagdaot sa puy-anan nakaamot ug dako sa pag-us-os sa usa ka espisye. Ang The Atlas of Endangered Species nagtawag niini “ang labing dakong hulga” ug usab “ang labing lisod nga santaon.” Ang nagsulbong nga populasyon sa kalibotan nagpugos sa mga tawo nga manghilabot sa dugang ug dugang pa sa yuta nga sa nangagi maoy puy-anan sa lasangnong kalalangan. Usa ka iladong pananglitan niini naggikan sa bagang tropikal nga kalasangan sa kalibotan.

‘Sulod sa 40 ka tuig wala nay mahibilin nga bagang tropikal nga kalasangan’ maoy makahahadlok nga banabana nga nagtumong sa pagtagad sa kahimtang nga giisip sa daghan ingong kabasolang kapildihan sa bililhong kahinguhaan. Sa pagkatinuod, halos un-kuwarto sa tanang medisina nga nahibaloan sa Kasadpanhong kalibotan naggikan sa mga tanom sa bagang kalasangan sa tropiko. Bisan tuod ang bagang tropikal nga kalasangan nagtabon sa gibanabanang 7 porsiyento lamang sa yuta sa planeta, kanay puy-anan sa upat sa lima ka bahin sa mga tanom sa yuta.

Ang pagpamutol sa kahoy ug kausaban sa mga pamaagi sa pag-uma naghikaw sa bagang tropikal nga kalasangan sa Kasadpang Aprika sa ilang dagayang kabilin sa kakahoyan. Ang pagkawala sa lasang sa sub-kontinente sa India nag-usob pa gani sa panahon, nga nagpakunhod sa ulan diha sa pipila ka dapit apan nagpahinabog mga baha sa laing dapit.

Samtang ang tawo mamutol ug mga kahoy alang sa kaingin aron mabaol, ang mga tanom, mga hayop, mga langgam, mga reptilya, ug mga insekto inanayng mamatay. Ang propesor sa Harvard nga si Edward Wilson nagbanabana nga ang pagkawala sa lasang mokabat ug 1 porsiyento sa usa ka tuig, ug kini maghatod sa libolibong espisye ngadtongadto sa pagkapuo. Gikahadlokan nga daghang espisye ang mahanaw sa dili pa gani kini sila kahatagag siyentipikanhong ngalan.

Susama ang kahimtang sa kalasakan sa kalibotan, nga laing nameligrong puy-anan. Pamalhan sa mga debeloper kining mga lugara aron makatukod silag mga balay, o kombertihon kini sa mga mag-uuma nga yutang-umahonon nga ilang mabugwal. Sa miaging 100 ka tuig, abot ug 90 porsiyento sa uga nga kabalilihan sa Uropa ang gibanos aron mauma. Ang nawalang pastohan sa Britanya latas sa miaging 20 ka tuig nagduso sa 64-porsiyentong pagkunhod sa gidaghanon sa mga siloy.

Bisan pag ang magasing Time nagtawag sa isla sa Madagascar nga “usa ka arka ni Noe nga isla,” ang nagkadaiya kaayong lasangnong kalalangan nameligro. Sa dihang modaghan ang mga tawo ug modako ang ilang utang sa mga nasod, modako ang pagpit-os sa mga lumulopyo sa isla nga ang kalasangan himoong mga basakan. Tungod kay tres-kuwarto sa puy-anan sa kagwang sa dalag nga kawayan nahanaw sa miaging 20 ka tuig, 400 na lang niining mga hayopa ang nahibilin.

Ang dakong pag-usob sa tawo sa yuta tinong nagdaot sa lasangnong kalalangan sa rehiyon. Ingong laing pananglitan, tagda ang mga taga-Polynesia, kinsa nangabot sa Hawaii 1,600 ka tuig kanhi. Ingong sangpotanan sa ilang kalihokan, napuo ang 35 ka espisye sa mga langgam.

Ang unang mga lalin nga nangadto sa Australia ug New Zealand nagdalag mga binuhing iring, nga pipila kanila nahimong ihalas. Sumala sa magasing New Scientist, ang maong ihalas nga mga iring karon nagatukob sa 64 ka espisye sa lumad nga susohang mga hayop sa Australia. Duyog sa gipasulod-sa-nasod nga Uropanhong pulang mga irong ihalas, ilang giatake ang nahibilin nga nameligrong mga espisye.

Direktang Pag-atake

Ang pagpangayam dili bag-ong kalihokan. Ang asoy sa Bibliya sa Genesis nagbatbat sa rebeldeng si Nimrod, usa ka mangangayam nga nagkinabuhig kapin sa 4,000 ka tuig kanhi. Bisan pag walay paghisgot bahin sa iyang pagpuo sa usa ka katibuk-ang espisye, sa gihapon siya usa ka mapintas nga mangangayam.​—Genesis 10:9.

Sa lakat sa kasiglohan ang mga mangangayam nagpuo sa mga leyon gikan sa Gresya ug Mesopotamia, sa mga hippopotamus gikan sa Nubia, sa mga elepante gikan sa Amihanang Aprika, sa mga oso ug mga beaver gikan sa Britanya, ug sa ihalas nga mga baka gikan sa Silangang Uropa. “Sa katuigang 1870 ug 1880, gipatay sa mga mangangayam ang un-kuwarto sa milyong elepante sa Silangang Aprika lamang,” nagtaho ang tigtalang magasin sa BBC, Radio Times. “Sulod sa tunga sa siglo, miugong sa Aprika ang nagpungasi nga butobuto sa pusil sa mga tawong bantogan, dato ug tag-as ug katungdanan, nga namusil ug mga elepante, mga rhino, mga giraffe, dagkong mga iring ug bisan unsa pa nga hikit-an nila. . . . Ang butang nga makapalisang kaayo karong adlawa maoy bug-os nga dinawat nga panggawi sa nangagi.”

Balikon nato ang kahimtang sa harianong tigre. Ang mga senso sa katuigang 1980 nagpaila nga ang mga paningkamot sa konserbasyon nagmalamposon. “Bisan pa niana, ang kahimtang dili mao sumala sa mipatim-aw,” nag-ingon ang 1995 Britannica Book of the Year. “Ang mas maampingong mga pag-ihap nagpadayag nga ang nag-unang mga senso gipadak-an sa opisyales nga tingali konsabo sa mga mangingilot o ikag lamang nga magpadayeg sa ilang mga labaw. . . . Ang sekretong patigayon sa mga parte sa lawas sa tigre milambo samtang ang nagkamenos nga suplay nagduso sa mga prisyo pataas.” Busa, sa 1995, ang mga banabana bahin sa bili sa usa ka Siberianhong tigre maoy gikan sa $9,400 hangtod $24,000​—dili, dili lamang tungod sa bililhon kaayong panit niini kondili tungod usab sa mga bukog, mga mata, mga bungot, ngipon, ginhawaan, ug mga kinatawo niini, nga ang tanan giisip nga bililhon sa tradisyonal nga pagpanambal sa Oriente.

Ang patigayon sa garing sa elepante, sungay sa rhino, mga panit sa tigre, ug ubang mga parte sa hayop karon maoy minilyong-dolyar nga negosyong ilegal, nga ikaduha lamang sa pagyuhot ug droga, matod sa Time. Ug dili lamang kini limitado sa dagkong mga susohang hayop. Sa 1994 ang tradisyonal nga pagpanambal sa Insek nakahurot sa makalilisang nga 20 milyong kabayo sa dagat, nga nakapakunhod sa gikatahong 60 porsiyento sa duha ka tuig sa mga nakuhang kabayo sa dagat sa pipila ka dapit sa Habagatan-silangang Asia.

Apan dili lisod ang pag-ila kon kinsay mabasol sa dihang gipangayam ang usa ka espisye hangtod sa pagkapuo. Unya, komosta ang mga kolektor? Ang usa ka nameligrong loro, ang golden conure, mabaligya sa usa ka negosyanteg ilegal nga manggad sa Brazil sa gikatahong $500. Apan inigbaligya niya niini sa laing nasod, makaganansiya siyag kapig tulo ug tunga ka pilo nianang kantidara.

Ang mga gubat ug ang ilang segundaryong mga epekto, nagdaghang mga panon sa mga kagiw, uban sa nagsulbong nga pagpanganak, midakong polusyon, ug bisan ang turismo, naghulga sa nameligrong mga espisye. Ang mga tumatan-aw nga sakay ug demotor nga mga bangka nagdaot sa mga lumbalumba nga gihugopan nilang tan-awon, ug ang ilalom-sa-tubig nga kasaba gikan sa mga bangka makabalda sa delikadong sistema sa pagpalanog sa mga lumbalumba.

Tapos niining makapasubong talaan sa tawhanong pagpandaot, mahimong mahibulong ka, ‘Unsay ginahimo sa mga konserbasiyonista aron mapreserbar ang nameligrong mga espisye, ug unsa ba sila ka malamposon?’

[Hulagway sa panid 6]

Mga tanom, mga hayop, mga langgam, mga reptilya, ug mga insekto inanay nga mamatay inigputol sa tawo sa mga kahoy