“Adunay Plata sa Potosí!”
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BOLIVIA
g tuig maoy 1545, mga 12 ka tuig human sakopa ni Francisco Pizarro ang dakong Imperyo sa Inca. Ang mga Espanyol nakakaplag ug usa ka batan-ong Indian nga tagong nagkuha ug minahon nga plata gikan sa usa ka sekretong dapit sa Kabukirang Andes sa kon unsay Bolivia karon. Ang dapit gitawag ug Potosí. Sa kalit lang, ang pulong mikaylap: “Adunay plata sa Potosí!” Bisan pa sa nagsingabot nga tingtugnaw, ang mga tawo midali pag-adto aron makaangkon ug yuta sa maong dapit. Ang minahon dili-katuohang taas kaayog kalidad—50 porsiyentong lunsayng plata! Sulod sa 18 ka bulan 14,000 ka tawo ang nagpuyo sa Potosí.
ANG minahon nahimutang sa kiliran sa bukid nga may gitas-ong 4,688 ka metros ibabaw sa lebel sa dagat. Kadto lisod nga dapit, halos walay tanom, ug layo kaayo sa kakahoyan. Ang maayo kaayog kalidad nga minahon gitunaw diha sa madaladala nga mga pugon nga naggamit sa hangin aron sa pagpaypay sa uling hangtod moabot sa hustong kainiton. Usa ka tagsulat sa maong panahon nagbatbat nga nakakita ug 15,000 ka pugon nga nagsiga sa samang panahon. Sa gabii sama silag galaksiya sa mga bituon.
Ang lungsod diha sa tiilan sa bukid dili-hapsay nga pagkatukod nga may hiktin, naglikoliko nga mga karsada aron paghatag ug salipdanan batok sa kamig nga hangin. Ang historyanong si R. C. Padden misulat: “Walay pagplano ni lagda, sa kinadak-an, gihunahuna sa usa, tungod kay wala damhang daghan ang plata.” Apan daghan gayod. Ang bukid, nga gitawag ug Cerro Rico (Adunahang Bukid), napamatud-ang nasudlan sa usa sa kinadak-ang deposito sa plata nga nakaplagan sukad.
Pagpangulipon
Ang mga Katsila nag-antos sa hilabihang kalisod sa ilang pagpangita ug plata. Kasagaran, nihit ang pagkaon, ang tubig hugaw, ug ang mga minahan peligroso. Ang kamig nga panahon maoy grabeng suliran. Kadtong naningkamot sa pagpainit sa ilang kaugalingon pinaagig uling usahay nahiagom sa pagkahilo sa karbon monoksido.
Sa wala madugay ang mga Katsila nakakaplag ug usa ka paagi sa pagpamenos sa ilang kalisod. Ingong mga mananaog, ilang gipugos ang lumad nga mga Indian ngadto sa pagkaulipon. Ang Bolivian Times sa La Paz miingon: “Gikaingon nga ang walo ka milyong ulipong Indian nangahanaw,” nangamatay, sa mga minahan sa Potosí panahon sa kolonyal nga yugto. Ang kabangis, sobrang trabaho, ug sakit nagpahinabog makalilisang nga pagkapuo sa populasyon. Dili ikatingala nga sa 1550 ang usa ka tagsulat nagtawag sa Potosí nga “baba sa impiyerno”!
Babilonya
Pagka-1572, ang Potosí mas dako kay sa bisan unsang siyudad sa Espanya. Pagka-1611, giingon nga kini may 160,000 ka molupyo ug samag gidak-on sa Paris ug London. Usa usab kadto sa kinadatoang mga siyudad sa kalibotan. Ang uso mao ang pagsul-ob ug sida nga girebitihan ug bulawan ug plata nga leys. Ang bisan unsang kaluho morag mahimong paliton: mga sida gikan sa Tsina, mga kalo gikan sa Inglaterra, mga medyas gikan sa Naples, pahumot gikan sa Arabia. Ang mga residente nag-adorno sa ilang mga balay ginamit ang mga alpombra gikan sa Persia, muwebles gikan sa Flanders, mga dibuho gikan sa Italya, bildo gikan sa Venice.
Apan ang Potosí mapintas maingon nga kini adunahan. Ang dugoong mga away maoy adlaw-adlaw nga talan-awon sa mga plasa. Ang mga sugalan ug pampaman midagsang. Ang Potosí nailhan nga Babilonya.
Usa sa pangunang mga tumong sa Katsilang mga mananaog mao ang pag-establisar sa ilang relihiyong Katoliko sa kayutaan sa Amerika. Apan, sa unsang paagi kining nag-angkong mga Kristohanon nagpakamatarong sa ilang dagkong ganansiya gikan sa pagpangulipon? Bisan tuod ang pipila ka klero maisogong mipahayag batok sa mga inhustisya, ang uban nagpakamatarong sa pagpangulipon pinaagi sa pag-angkon nga ang panglupig sa mga Espanyol mas menos kay sa panglupig sa mga Inca. Ilang giangkon nga ang mga Indian maoy mas ubos ug kinaiyanhong mahiligon sa bisyo—busa, mas maayong magtrabaho sila sa mga minahan. Ang uban miangkon pa nga ang pagpatrabaho sa mga Indian diha sa mga minahan maoy usa ka gikinahanglang tikang aron makabig sila sa Katolisismo.
Apan, ang kasaysayan nagpakita nga ang mga klerigo nalakip sa labing adunahang katawhan sa Potosí. Ang historyanong si Mariano Baptista nag-ingon: “Ang Simbahan ingong institusyon, ug ang matag hawas niana, nahimong pribilehiyadong bahin sa pundok sa tigpahimulos” sa mga Indian. Ang maong historyano mikutlo sa usa ka gobernador nga sa 1591 mireklamo nga ang klero “nagpahimulos sa mga Indian uban sa labawng kahakog ug ambisyon kay sa ordinaryong mga tawo.”
Giusik-usikang Bahandi
Ang Espanya maoy usa ka pobreng nasod, apan sulod sa pipila ka dekada, ang mga bahandi niini naghimo niini nga labing gamhanan sa yuta. Apan ang maong pribilehiyadong kahimtang wala magdugay. Sa pagkomento kon nganong ang mga bahandi niini napakyas sa paghatag sa Espanya sa dumalayong mga kaayohan, ang librong Imperial Spain—1469-1716, ni J. H. Elliott, nag-ingon: “Ang mga minahan sa Potosí nagdala sa nasod ug daghang bahandi; kon ang salapi kulang karong adlawa, kini dagaya na usab ugma sa dihang ang panon sa mga barko nga gikargahan sa bahandi nakaabot sa Seville. Nganong magplano, nganong magtipig, nganong magtrabaho pa man?”
Ang bahandi sa Potosí giusik-usikan; ang yugto gitiman-an sa harianong pagkabangkarota. Sumala sa usa ka panultihon sa maong panahon, ang pag-abot sa mga barko nga gikargahan sa mga bahandi maoy sama sa talisik sa ting-init nga nagbasa sa mga tisa sa atop sa makadiyot ug unya moalisngaw. Sa katukma, usa ka ika-17ng-siglo nga tigpaniid namulong bahin sa pag-us-os sa Espanya: “Tungod kay ang Espanya nakadawat ug hilabihan ka daghang bahandi, giusik-usikan kana niya.”
Sulod sa ika-18 nga siglo, ang Potosí mius-os sa dihang nahurot ang plata, apan kini nahibalik sa dihang ang lata nahimong hinungdanon. Karon, ang lata dili ingon ka prominente, bisan tuod ang Potosí sa gihapon maoy industriyal nga sentro sa paggama ug pagmina. Apan daghang turista ang nagduaw sa Potosí aron sa pagtagamtam sa kolonyal nga pagkamadanihon niini. Tingali mamatikdan usab nila ang maluho kaayong mga simbahan niini, nga daghan kanila walay sulod, sa ingon naghatag ug pamatuod sa nagakaus-os nga kaikag sa Katolisismo.
Karong adlawa ang Potosí maoy masulob-ong pahinumdom sa hilabihang pag-antos sa tawo nga gipahinabo sa kahakog, politikal nga panglansis, ug sayop nga paggiya sa relihiyon, usa ka handomanan sa usa ka anib sa kasaysayan sa Bolivia nga nagsugod sa singgit: “Adunay plata sa Potosí!”