Peligro! Ako Malala
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Australia
ANG mga lalin ug mga bisita sa Australia kanunayng gisultihan nga ang malalang mga halas ug mga lawa halos anaa sa tanang dapit niining dakong nasod. Bisan pa, sa nailhang matang sa mga lawa, mga 1,700 lamang ang makita dinhi. Pipila lang gayod ang nagdalag markang “Peligro! Ako Malala,” apan ang kadaghanan di-makadaot.
Mahitungod sa mga halas, gibanabana nga 2,500 ka matang ang nagpuyo uban kanato sa planetang Yuta. Ang mga 140 niini makita sa Australia, ug duolan sa 20 lamang ang malala. Aduna ba gayoy posibilidad nga ikasugat ang usa niining malalang mga linalang?
Sa mga Siyudad?
Sa pagkakaron ang labing daghan sa malala nga mga halas ug mga lawa nagpuyo sa banika, o sa kamingawan. Bisan pa, ang ubang mga molupyo sa siyudad nga anaa sa kadaplinan sa baybayon kinahanglang mohimog makataronganong pag-amping, ilabina kon bahin sa mga lawa. Pananglitan, sama sa ipasabot sa ngalan niini, ang lawa nga Sydney funnel-web nagpuyo sa sulod ug sa gawas sa kinadak-ang siyudad sa Australia, ang Sydney. Pinaagi sa nagsiwil itom nga mga tango niini, kini mahimong buhing larawan sa makalilisang nga mga damgo ni bisan kinsa.
Ang laki nga funnel-web mailhan pinaagi sa dayag nga tahod sa ikaduhang tiil, ug kini mao ang peligroso—ang lala niini maoy lima ka beses nga mas lala kay sa baye. Ang pormal nga ngalang Latin nga gihatag niini nga lawa maoy Atrax robustus. Nag-ingon ang librong The Funnelweb sa 1980: “Sa panahon sa kataposang 70 ka tuig mga desinuybe ka tawo ang nahibaloan nga namatay gumikan sa mga pinaakan sa mga lawa nga Funnelweb.” Niadtong 1980 ang unang malamposong tambal nga pangontra sa lala sa mga pinaakan sa funnel-web naugmad.
Ang laing lawa nga angayng tagdon nga maampingon mao ang redback, nga ginganlan sa ingon tungod sa iyang badlis nga orens-pula diha sa sinawong-itom nga tiyan niini. Usahay ang badlis maoy pughaw nga pagkapula o gani pughaw nga pagkaabohon. Ang baye nga redback mao ang peligroso. Ang tambal nga pangontra sa lala sa makamatay nga pinaakan niini nabatonan niadtong 1956. Ang redback makita sa tibuok Australia ug paryente sa iladong lawa nga black widow.
Pagbantay! Mga Halas!
Ang mga halas nakit-an diha sa mga lagwerta o diha sa kasagbotan sa mga balay gawas sa siyudad, ilabina sa gabii. Ang pipila maoy peligroso—sama sa tiger snake, death adder, ug taipan. Ang tiger snake maoy mga usa ug tunga ka metros ang gitas-on. Mailhan kini pinaagi sa itom nga mga badlis diha sa likod niini. Kon masuko kini mangusmog kusog.
Ang death adder nagkalainlain ug kolor, apan may badlis nga dalagong-puti sa tumoy sa ikog niini, nga iyang ilihoklihok sa pagdani sa biktima. Sagad makita kini diha sa balasong mga lugar, diin kini magluko nga sama sa pormang sapin sa kabayo. Ang death adder maoy mga duha ka piye ang gitas-on ug baga.
Ang taipan, sa laing bahin, mahimong modako ngadto sa tres metros ang gitas-on! Kini kape ug kolor, nga may pughaw-ug-kolor nga ilong. Dagko kinig mga glandula sa lala, ug ang ubang mga matang may mga tango nga halos tunga sa pulgada. Usa ka kabayo namatay sulod sa lima ka minuto human paaka sa usa ka taipan!
Komosta kon Ako Mapaakan?
Ang tambal nga pangontra sa lala alang sa mga pinaakan sa lawa ug mga pinaakan sa halas mabatonan, ug ang mga sentro nga naghatag ug impormasyon bahin sa hustong paagi sa pagtambal bukas sulod sa 24 oras sa tibuok Australia. Ang mga paagi sa pagtambal sa mga pinaakan sa halas miuswag. Ang ideya nga ang pinaakan samaran ug suyopon ang lala giisip sa daghan nga dili lamang karaan na apan makadaot pa. Ang tambag karon sa medikal nga mga awtoridad mao ang pagtino nga dili maglihok ang pasyente ug kalmado ug higtan o bugkotan ang taliwala sa pinaakan ug sa kasingkasing. Dayon, haklapan kinig baga nga bendahe ug ang napaakan nga tiil butangag lakilaki aron dili makalihok. Human niini ang pasyente magpatan-aw dayon sa doktor o dalhon dayon sa ospital sa labing madali kutob sa mahimo.
Ang mga lawa nga funnel-web ug redback talagsa rang makita sulod sa mga balay. Ang redback motago sa mga suok sa mga garahe o sa mga kamalig o sa bisan haing hilom, wala-kahilabting lugar, sama sa daang kotse, tapok sa basura, o sa kasilyas gawas sa balay. Kinahanglan gayod nga mag-amping aron dili kini madala nga wala tuyoa sulod sa mga balay.
Unsa ka Dako ang Kapeligrohan?
Ang kadaghanan sa mga Australiano wala pa gayod sukad makakitag redback o death adder ug walay nailhang tawo sa personal nga napaakan sa usa niini. Ang tinuod mao, ang kapeligrohan nga mapaakan sa usa ka malala nga lawa o halas halos sero kon himoon ang makataronganong pag-amping. Ang kadaghanang malala nga mga linalang maningkamot sa pagpalayo kanimo ug mahimong agresibo lamang kon hilabtan o wala nay kapaingnan.
Bisan pa niana, maalamon nga mag-amping. Usa ka siyentipiko nga Australiano kinsa eksperto sa malalang mga linalang nalipay sa “pag-areglar sa hardin nga magguwantes, pagpangisda nga nagbotas ug nagabiyahe nga may pag-amping.” Nganong nagbotas? Aw, lagmit tungod kana sa malala nga mga matang sa kugita ug bukya, ingon man sa stonefish.
Tingali labing maayo nga sultihan namo kamo bahin niini sa laing higayon.
[Hulagway sa panid 24]
Baye nga lawa nga redback
[Credit Line]
Ibabaw: Kortesiya sa Australian International Public Relations
[Hulagway sa panid 24]
Amihanang death adder
[Credit Line]
Kortesiya ni Ross Bennett, Canberra, Australia
[Hulagway sa panid 25]
Lawa nga funnel-web
[Credit Line]
Kortesiya sa Australian International Public Relations
[Hulagway sa panid 25]
Taipan
[Credit Line]
Kortesiya ni J. C. Wombey, Canberra, Australia