Pagpaniid sa Kalibotan

Mga Pagpangidnap sa Latin Amerika

Ang pagpangidnap nahimong multimilyong-dolyar nga negosyo sa Latin Amerika, sumala sa mantalaan sa Argentina nga Ámbito Financiero. Sulod sa 1995 mga 6,000 ka kaso ang gitaho didto. Usa ka bag-ohayng pagtuon nagpadayag nga ang Colombia nakabaton sa kinatas-ang ihap, nga may 1,060 ka pagpangidnap sulod sa 1995, gisundan sa Mexico, Brazil, ug Peru, ang matag usa adunay ginatos ka kaso sulod sa samang yugto. Kada tuig, ang Colombianong mga kidnaper gibayran ug mga 300 milyong dolyares ingong lukat. Sa Brazil ang bili nga gibayad sa mga kidnaper katulo pil-a sulod sa 1995, nga miabot sa total nga mga usa ka bilyong dolyares. Ang mga biktima tingali dato ug ilado o tingali sila ordinaryong mga turista o mga asawa gikan sa menos-ug-kita nga mga pamilya. Sa pipila ka kaso ang mga kidnaper andam nga modawat sa lukat nga datadata. Kay nahadlok nga kidnapon pag-usab, ang mga biktima matag karon ug unya mopadayon sa pagdatadata bisan human buhii ang bihag.

Pagkamalaomon Mahimong Makapahimsog

Usa ka bag-ohayng pagtuon nga gihimo sa Pinlandia nagpalig-on sa pagtuo nga ang pagkadili-malaomon mahimong makapauswag sa risgo sa mental ug pisikal nga sakit, samtang ang pagkamalaomon makapausbaw sa maayong panglawas. Mga 2,500 ka lalaki tali sa mga pangedarong 42 ug 60 ang gipanid-an sulod sa usa yugto nga gikan sa 4 ngadto sa 10 ka tuig. Sumala sa magasing Science News, ang mga siyentipiko nagtaho nga ang mga lalaki nga adunay “kasarangan ngadto sa labihang kawalay-paglaom namatay . . . duha o tulo ka pilo nga mas labaw pa kay niadtong nagtaho nga may diyutayng paglaom o malaomon; ang unang grupo mas subsob usab nga nakaugmad ug kanser ug mga atake sa kasingkasing.”

Sobrag-Timbang nga Kabataan

Sumala sa mantalaang The Weekend Australian, si Dr. Philip Harvey, usa ka nutrisyonista sa publikong panglawas, ning bag-o pa nagpahibalo nga “ang Australianong kabataan nagakatambok ug tuling nagakatambok.” Ang iyang kabalaka gipasikad sa bag-ohayng pagtuon nga nagpakita nga ang proporsiyon sa sobrag-timbang nga kabataan sa Australia midoble sa milabayng napulo ka tuig. Mga 10 porsiyento sa kabataan tali sa mga pangedarong 9 ug 15 nagkinahanglag medikal nga pagtambal tungod sa ilang suliran sa timbang. Si Dr. Harvey nagtuo nga ang porsiyento sa sobrag-timbang nga kabataan mahimong modoble pag-usab sa mosunod nga napulo ka tuig. Sama sa kaso sa mga hamtong, ang kakulang sa ehersisyo maoy pangunang hinungdan sa pag-uswag sa pagkatambok diha sa kabataan, mikomento ang mantalaan, ug ang daghag-tambok nga mga pagkaon maoy usa usab ka hinungdan.

Hugaw nga Hangin

Ang World Wildlife Fund (WWF) mihinapos nga ang Roma gihugawan sa benzene, usa ka gidudahan nga makakanser nga hugaw nga gibuga sa mga sakyanan. Gisangkapan sa mga tigdukiduki alang sa WWF ang 400 ka batan-ong mga boluntaryo tali sa mga pangedarong 8 ug 18 ug mga sensor sa pagtiktik ug benzene. Ang pagtuon nagpadayag nga sa Roma ang usa ka “metro kubiko [35 piye kubiko] nga hangin adunay aberids nga 23.3 ka mikrogramong benzene,” usa ka ihap nga labaw kaayo sa legal nga limite nga 15 ka mikrogramo matag metro kubiko. Pinasikad niining maong pagtuon, ang mga siyentipiko misaysay nga ang usa lamang ka adlaw nga paghanggap sa hugaw nga hangin sa Roma katumbas sa pagtabako ug 13 ka sigarilyo, nagtaho ang Italyanhong mantalaan nga La Repubblica.

Pagkaylap sa “Meningitis” sa Kasadpang Aprika

Kapin sa 100,000 ka tawo ang nasakit ug kapin sa 10,000 ang nangamatay sa usa sa kinagrabehang pagkaylap sa mananakod nga sakit nga mahinumdoman sa Kasadpang Aprika, nagtaho ang International Herald Tribune. Ang bakteryal nga meningitis miigo pag-ayo sa mala, abogon nga rehiyon sa habagatan sa Desyertong Sahara, diin ang impeksiyon sa respiratoryo maoy komon. Ang sakit magpahinabog pagpanghubag sa hapin sa utok ug sa spinal cord. Kini mokaylap pinaagi sa hangin​—usa ka pag-ubo o pag-atsi makapasa niana. Ang sakit masanta pinaagi sa mga bakuna ug matambalan, ilabina sa sayong mga hugna niini, pinaagig mga antibiotiko. “Ang epidemya sa meningitis sa 1996 sa pagkakaron maoy kinagrabehan nga nasinati sa duol-Sahara nga Aprika,” matod sa usa ka tigpamaba alang sa Doctors Without Borders. “Ang nangamatay nagpadayon sa pagdaghan,” siya midugang.

Walay Pagdili sa mga Mina

Human sa duha ka tuig nga mga komperensiya sa Geneva, Switzerland, ang internasyonal nga mga tigsabotsabot napakyas sa pag-uyon sa tibuok-yutang pagdili sa mga mina nga gilubong sa yuta. Bisan tuod mihukom sila nga idili ang pipila ka matang sa mina ug gilimitehan ang uban, ang bug-os nga pagdili sa tanang batok-sundalong mga mina dili hisgotan pag-usab hangtod sa sunod nga repasong komperensiya, nga gieskedyul sa tuig 2001. Sa kasamtangan, sumala sa usa ka banabana, sulod nianang lima ka tuig, ang mga mina nga gilubong sa yuta lagmit nga makapatay ug laing 50,000 ka tawo ug makapungkol sa 80,000​—kadaghanan mga sibilyan. Usa ka editoryal sa The Washington Post mimulo sa desisyon, nga nag-ingon: “Ang mga nasod nga adunay daghang mina nadani pag-ayo niining maong mga hinagiban, bisan pa sa mabangis ug padayon nga pagkakalas sa mga sibilyan pagkatapos sa panagbangi nga gumikan niana kana gipanglubong.” Sumala sa mga banabana sa Hiniusang Kanasoran, sa pagkakaron adunay mga 100 ka milyong mina nga gilubong sa 68 ka nasod.

Ang Kusog nga Pagdaghan Diha sa mga Siyudad

Nagdaghan ang mga tawo nga nanagpamalhin ngadto sa mga siyudad, nagtaho ang publikasyon sa Hiniusang Kanasoran nga The State of World Population 1996. Sulod sa mosunod nga napulo ka tuig, ang mga molupyo sa mga siyudad sa kalibotan moabot ug 3.3 ka bilyon, halos katunga sa gibanabana nga populasyon sa kalibotan nga 6.59 ka bilyon. Sa tuig 1950, ang gidaghanon sa mga siyudad nga may populasyon nga kapin sa usa ka milyon miabot ug 83. Karong adlawa adunay kapin sa 280, gidaghanong gidahom nga halos modoble sa tuig 2015. Sa 1950, ang Siyudad sa New York lamang ang may kapin sa 10 ka milyong molupyo; karon, adunay 14 nga ingon nianang mga siyudara, uban ang Tokyo nga maoy kinadaghanan nga adunay 26.5 ka milyon.

“Ang Kinaiyahan Labawng Nasayod”

“Ang kinaiyahan labawng nasayod kon unsaon paghinlo human sa mga pag-awas sa aseite,” nagtaho ang magasing New Scientist. Ang mga tigpreserbar sa kalikopan nahadlok sa usa ka katalagman sa kalikopan sa 1978 sa dihang ang barkong nagkargag aseite nga Amoco Cadiz nalunod sa baybayon sa Brittany, amihanang Pransiya. Ang lokal nga mga awtoridad migugol ug unom ka bulan sa paghabwa sa linibong toneladang nahugawan-sa-aseite nga lapok ug lamak gikan sa usa ka dapit. Ang laing nahugawan pag-ayo nga dapit wala mahinloi. Ang pagtandi sa duha karon nagpadayag nga ang tem sa mga tighinlo naghabwa ug daghan kaayong lapok ug lamak nga hangtod sa 39 porsiyento sa mga tanom sa lamakan ang wala mobalik pagtubo. Apan, sa wala tandoga nga dapit, ang mga balod sa dagat naghinlo pag-ayo sa lapok nga karon 21 porsiyento nga labaw pang tanom ang milambo kay sa wala pa moawas ang aseite. Ang lamakan naulian sa bug-os, ug walay timailhan sa polusyon sa aseite ang nakita didto sulod sa daghang tuig.

Dinanghag nga Pagbisikleta sa Tubig

Ang personal nga mga sakyanan sa tubig, nga nailado pag-ayo ingong mga bisikleta sa tubig, nagakapopular sa Tinipong Bansa. Kining gagmayng mga sakayan moabot sa gikusgon nga hangtod sa 100 kilometros matag oras ug mahimong manehoon sama sa usa ka motorsiklo. Gikabalak-an pag-ayo ang nagauswag nga gidaghanon sa grabe, usahay makamatay, nga mga aksidente nga naglangkit niining mga sakayana. Sumala sa The Wall Street Journal, gibanabana nga “ingon ka daghan sa 60% sa mga aksidente gipahinabo sa mga tig-abang niini.” Bisan tuod ang kadaghanang tigsakay nagsul-ob ug mga life vest ingong pagsunod sa balaod, daghan ang diyutay rag kasinatian sa mga pamatasan sa panakayan ug dinanghag nga nagmaneho sa mga sakayan. Usa ka opisyal sa Bantay sa Kabaybayonan misaysay nga “sa dihang ang usa ka pasahero malabay samtang nagdagan ug 80 kilometros kada oras, ang pagkahapak sa tubig samag pagkabangga sa usa ka tinukod.”

Nakaplagan​—Usa ka 2,000-Anyos nga Sakayan

Ang usa ka talagsaong pag-us-os sa lebel sa tubig sa Dagat sa Galilea sa 1986 nagpadayag ug usa ka sakayan nga may petsa sa panahon ni Jesus. Sukad niadto, ang sakayan gihumol sa preserbatibo aron sa pagpahinay sa pagkadugta niini. Karon, ang National Geographic nagtaho, gihaw-as na kini gikan sa preserbatibo ug gipasundayag haduol sa lungsod sa Magdala. “Kini mga 8 metros ang gitas-on, naggamit ug baling, ug lagmit may upat ka tigbugsay ug usa ka timonil,” misaysay si Shelley Wachsmann, nga maoy nangulo sa pagkalot. Siya midugang: “Labing menos pito ka matang sa kahoy ang gigamit, lakip ang mga piraso gikan sa mas karaang sakayan. Malagmit kulang ang kahoy o ang tag-iya hilabihan ka kabos.”

Pagseguro sa Normal nga Pagtubo

Ang pagtubo sa bata naapektahan ug labaw pa kay sa kaliwat lamang, matod sa usa ka taho sa Jornal do Brasil. “Ang maayong nutrisyon mao ang pangunang garantiya nga mahitabo ang hustong pagtubo,” matod sa mantalaan, nga midugang nga ang dili-maayong nutrisyon maoy komon bisan taliwala sa tungatungang hut-ong sa katilingban nga mga pamilya. “Ang laing pasukaranang magpalihok sa tubo mao ang regular nga ehersisyo,” matod sa propesor sa endocrinology nga si Amélio Godoy Matos. “Ang mga oras sa hinanok nga pagkatulog tinoon usab tungod kay ang hormone sa pagtubo moagos lamang sa dihang natulog ang bata,” matod niya. Ang emosyonal nga mga suliran sa susama makapahinay sa pagtubo sa bata. Sumala sa endocrinologist nga si Walmir Coutinho, “ang padayong pagtan-aw ug telebisyon sulod sa daghang oras, ilabina sa pintas nga mga salida, makadaot sa pagkatulog sa bata ug makadaot sa mahimsog nga pagtubo.”