Kon sa Unsang Paagi ang Gubat Nagdaot sa Kabataan

ANG gubat, nga usa sa daghang sibil nga gubat sa Sierra Leone, nahitabo sa sayong bahin sa 1995. Samtang mihunong ang mga butobuto, ang kuwatro-anyos nga si Tenneh, kansang mga ginikanan namatay na sa gubat, nagbuy-od nga nasamdan. Usa ka bala ang nasuksok sa iyang ulo, likod sa iyang tuo nga mata, ug dihay kapeligrohan nga ang bala magpahinabog impeksiyon nga mokaylap ngadto sa iyang utok ug mopatay kaniya.

Napulog unom ka bulan sa ulahi, usa ka Britanikong magtiayon ang nakapahigayon nga isakay si Tenneh sa ayroplano paingon sa Inglaterra aron operahan. Usa ka tem sa mga siruhano ang nagkuha sa bala, ug ang mga tawo nagmaya nga milampos ang operasyon, nga naluwas ang kinabuhi sa usa ka bata. Bisan pa niana, ang pagmaya naibanan sa kahibalo nga si Tenneh nagpabiling ilo nga dili gayod unta angayng pusilon.

Mga Hinagiban, Kagutom, ug Sakit

Bisan tuod si Tenneh naigo sa saag nga bala, nagkadaghan ang kabataan nga dili mga biktima sa saag nga bala kondili maoy mga gipuntirya mismo. Sa dihang mobuto ang etnikong panagbangi, ang pagpatay sa mga hamtong dili pa igo; ang mga anak sa mga kaaway gilantaw nga umaabot nga mga kaaway. Sumala sa giingon sa usa ka politikanhong komentarista sa Rwanda sa usa ka sibya sa radyo niadtong 1994: “Aron mapatay ang mga hamtong, kinahanglang patyon nimo ang mga bata.”

Apan, kadaghanang bata nga nangamatay sa gubat dili mga biktima sa mga bomba o mga bala kondili sa kagutom ug sakit. Pananglitan, sa mga gubat sa Aprika ang kakulang sa pagkaon ug medikal nga mga serbisyo nakapatay ug mga 20 ka pilo nga mas daghang tawo kay sa nangamatay sa aktuwal nga pakig-away. Ang pagputol sa kinahanglanong mga abiyo maoy usa ka taktika sa gubat nga walay-kokaluoyng gipadapat sa modernong kapanahonan. Ang kasundalohan nagkatag ug mga mina diha sa dagkong mga umahan, nagguba sa mga bodega sa lugas ug mga sistema sa patubig, ug nag-agaw sa mga hinabang. Gipangguba usab nila ang mga sentro sa panglawas, nga nagpatibulaag sa medikal nga mga kawani.

Ang maong mga taktika ilabinang nakadaot sa kabataan. Pananglitan, tali sa 1980 ug 1988, ang kabataan nga nangamatay gumikan sa langkit-gubat nga mga hinungdan miabot ug 330,000 sa Angola ug 490,000 sa Mozambique.

Walay Puy-anan, Walay Pamilya

Ang gubat nagpatunghag mga ilo pinaagi sa pagpatay sa mga ginikanan, apan gihimo usab kini pinaagi sa pagbungkag sa mga pamilya. Sa tibuok kalibotan, mga 53 ka milyong tawo ang nangalagiw sa ilang mga pinuy-anan gumikan sa hulga sa kapintasan. Kana maoy duolan sa 1 sa matag 115 ka tawo sa yuta! Labing menos katunga maoy mga bata. Sa kahadlok panahon sa pagkalagiw, ang kabataan sagad mahimulag sa ilang mga ginikanan.

Ingong resulta sa pag-awayay sa Rwanda, 114,000 ka bata ang nahimulag sa ilang mga ginikanan pagkatapos sa 1994. Sumala sa usa ka 1995 nga surbi, 1 ka bata sa 5 sa Angola ang adunay susamang kasinatian. Alang sa daghang bata, ilabina sa mga bata pa kaayo, ang mapait nga kasinatian nga wala-mahiuban sa mga ginikanan mas makapaguol pa kay sa kagubot sa gubat mismo.

Gipatay sa mga Mina

Sa tibuok kalibotan gatosan ka libong bata nga nanggula aron sa pagdula, pagbantay sa kahayopan, pagpangahoy, o pagtanom ang nangamatay gumikan sa mga mina. Ang mga mina mipatay ug 800 ka tawo kada bulan. Sa 64 ka nasod adunay tiningob nga gidaghanon nga mga 110 ka milyong mina nga gilubong sa yuta. Ang Cambodia lamang gilubngan ug mga pito ka milyon sa ingong mga mina, duha sa matag bata.

Kapin sa 40 ka nasod ang naggama ug mga 340 ka matang sa mina nga lainlaig porma ug bulok. Ang uban samag mga bato, ang uban samag mga pinya, ang uban pa samag gagmay berdeng mga alibangbang nga inanayng naglutawlutaw paingon sa yuta gikan sa mga helikopter, nga wala mobuto. Ang mga taho nagpakita nga ang pipila ka mina, nga gidisenyo nga morag dulaan tan-awon, gibutang duol sa mga eskuylahan ug mga dulaanan diin ang mga babaye ug mga bata makakaplag niana.

Mobili lamang ug mga $3 ang paggama sa usa ka batok-sundalo nga mina, apan ang pagpangita ug pagkuha sa mina gikan sa yuta mobili ug tali sa $300 ug $1,000. Sa 1993 mga 100,000 ka mina ang gikuha, apan duha ka milyon nga bag-ong mga mina ang gipanglubong. Kanang tanang mina nagpaabot sa mga biktima, dili moila kon ang usa sundalo o bata, dili moila ug tratado sa pakigdait, ug magpabiling aktibo hangtod sa 50 ka tuig.

Sa Mayo 1996, human sa duha ka tuig nga panaghisgot sa Geneva, Switzerland, ang internasyonal nga mga tigsabotsabot napakyas sa pagbaton ug tibuok-kalibotang pagdili sa mga mina. Bisan tuod gidili nila ang pipila ka matang sa mga mina ug nagkuto sa paggamit sa uban, ang bug-os nga pagdili sa mga mina dili konsiderahon pag-usab hangtod sa mosunod nga repasong komperensiya, nga gieskedyul alang sa tuig 2001. Gikan karon ug sa umaabot, ang mga mina mopatay sa laing 50,000 ka tawo ug magpiang sa 80,000. Daghan unya niana ang mga bata.

Pagpaantos ug Panglugos

Sa bag-ohayng mga gubat ang kabataan gipaantos, aron kaha sa pagsilot sa ilang mga ginikanan o sa pagpangayog impormasyon bahin sa ilang mga ginikanan. Usahay, sa mabangis nga natad sa panggubatan, walay katarongan nga gikinahanglan ug ang pagpaantos sa kabataan nahitabo lamang ingong kalingawan.

Ang seksuwal nga kapintasan, lakip ang panglugos, maoy komon panahon sa gubat. Sa awayay sa mga dapit sa Balkan, maoy polisa ang paglugos sa mga dalagita ug pagpugos kanila sa pagsabak sa anak sa kaaway. Sa susama, sa Rwanda ang mga sundalo migamit sa panglugos ingong hinagiban aron sa pagbungkag sa mga bugkos sa pamilya. Sa pipila ka pagsulong halos ang tanang dalagita nga nakalabang-buhi sa pag-atake sa mga sundalo gilugos. Daghang dalagita nga namabdos gisalikway sa ilang mga pamilya ug sa katilingban. Gibiyaan sa pipila ka dalagita ang ilang mga bata; ang uban naghikog.

Emosyonal nga Kahasol

Panahon sa gubat ang kabataan kasagarang moantos sa mga kasinatian nga mas ngilngig kay sa kinangil-arang mga damgo sa daghang hamtong. Pananglitan, sa Sarajevo, ang usa ka surbi sa 1,505 ka bata nagpakita nga halos tanan ang nakasinati sa pagpamomba. Kapin sa katunga ang gipamusil, ug dos tersiya ang nahimutang sa mga kahimtang nga ilang gidahom nga patyon sila.

Ang usa ka surbi sa 3,000 ka bata nga taga-Rwanda nakakaplag nga 95 porsiyento ang nakasaksi sa kapintasan ug pagpamatay panahon sa pagpuo sa rasa ug nga duolan sa 80 porsiyento ang nawad-an ug mga membro sa pamilya. Duolan sa un tersiya ang nakasaksi sa pagpanglugos o seksuwal nga pag-atake ug kapin sa un tersiya ang nakakita sa ubang kabataan nga nakigbahin sa pagpamatay ug pagpangulata. Ang maong mga kasinatian nakadaot sa hunahuna ug kasingkasing sa kabataan. Ang usa ka taho bahin sa kabataan sa kanhing Yugoslavia nga nahiagom sa mapait nga kasinatian miingon: “Ang mga handomanan sa panghitabo nagpabilin uban kanila . . . nga nagpahinabog ngil-ad kaayong mga damgo, adlaw-adlawng pagsantop sa hunahuna sa tatawng mga handomanan sa makapasubong mga panghitabo, kahadlok, kawalay-kasegurohan ug kasilag.” Human sa pagpuo sa rasa sa Rwanda, usa ka sikologo sa National Trauma Recovery Centre nagtaho: “Lakip sa mga simtomas nga gipadayag sa kabataan mao ang ngil-ad nga mga damgo, kalisod sa pagsentro sa pagtagad, depresyon ug usa ka pagbati sa kawalay-paglaom bahin sa umaabot.”

Sa Unsang Paagi Matabangan ang Kabataan?

Daghang tigdukiduki ang nagtuo nga ang emosyonal nga kadaot dili mahanaw sa dihang ang kabataan maghambin sa ilang mga pagbati ug mga handomanan. Ang pagkaayo kasagarang magsugod sa dihang ang bata moatubang sa ngil-ad nga mga handomanan pinaagi sa pagpakigsulti sa usa ka mabinationg hamtong nga may-kasayoran bahin sa nahitabo. “Ang usa sa labing hinungdanong mga tabang mao ang pagpaningkamot nga ang nahasol nga kabataan makigsulti ug dili magpanuko sa pagsugid,” matod sa usa ka tig-alagad sa katilingban sa Kasadpang Aprika.

Ang laing hinungdanong tabang sa pag-ayo sa emosyonal nga kasakit mao ang lig-ong panaghiusa ug pagpaluyo sa pamilya ug katilingban. Sama sa ubang mga bata, ang mga biktima sa gubat nagkinahanglag gugma, pagsabot, ug empatiya. Bisan pa niana, may katarongan ba sa pagtuo nga adunay paglaom alang sa tanang bata nga makapahimulos ug masanag nga kaugmaon?

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Morag Bola Kadto Tan-awon

Sa Laos usa ka batang babaye ug iyang igsoong lalaki ang milakaw aron sa pagtugway sa kabaw. Ang batang babaye nakakita ug usa ka butang diha sa kanal nga morag bola tan-awon. Gipunit niya kini ug giitsa ngadto sa iyang igsoong lalaki. Nahulog kini ug mibuto, nga nagpatay sa batang lalaki dihadiha.

[Kahon/Hulagway sa panid 9]

Usa Lamang Taliwala sa Linibo

Sa dihang ang pag-awayay nagsugod sa iyang dapit sa Angola, si Maria, usa ka 12-anyos nga ilo, gilugos ug namabdos. Sa dihang migrabe ang awayay, mikalagiw si Maria, nga milakaw ug 300 kilometros paingon sa luwas nga dapit, diin misulod siya sa usa ka sentro alang sa kabataan nga napugos pagbiya sa ilang mga puy-anan. Tungod kay bata pa kaayo siya, sayo siyang nagbati, nga naglisod pagpanganak sa usa ka ahat nga bata. Nabuhi lamang ang bata ug duha ka semana. Si Maria namatay usa ka semana sa ulahi. Si Maria maoy usa lamang sa linibong kabataan nga gipaantos ug gilugos sa di pa dugayng mga gubat.

[Kahon/Hulagway sa panid 9]

Nadaot nga Hunahuna ug Kasingkasing

Kon sa unsang paagi kasagarang maapektohan ang kabataan sa kapintasan giilustrar pag-ayo sa usa ka otso-anyos nga si Shabana, sa India. Nakita niya ang usa ka magubtanong panon nga nagkulata sa iyang amahan hangtod namatay ug unya gipunggotag ulo ang iyang inahan. Ang iyang hunahuna ug kasingkasing dili na mobati, nga nagtago sa kalisang ug kapildihan. “Wala ko mingawa sa akong mga ginikanan,” siya miingon sa usa ka walay pagbati nga tingog. “Wala ako maghunahuna kanila.”