Dinaliang Takna sa Pagtaob

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Britanya

MGA napulo ka milyong langgam matag tuig magpalabay sa tingtugnaw sa amihanan-kasadpang Uropa. Dili lang sila gikan sa liwatanang mga dapit sa artiko kondili gikan usab sa halayong Canada ug sentral Siberia. Sa ilang pagpaingon sa Aprika, ang daghan pang uban magtapok sa East Atlantic Flyway, usa ka ruta sa paglalin tabok sa Britanikong Kapupud-an.

Gitagana ang pagkaon ug mga silonganan alang sa pahulay sa serye sa kapig 30 ka dagkong bokana sa Britanikong kadagatan. Matag usa niini mopakaon sa kapig 20,000 ka langgam, apan ang labing dako mao ang The Wash, sa silangang baybay sa Inglaterra, nga magpatapok sa kapig un-kuwarto ka milyong kalanggaman​—lakip ang mga lapay, dasak, tigso, aghopong talingting, oystercatcher, tohil, pulahong talingting, ug tigliko nga talingting. Unsang matang sa pagkaon ang gitagana sa mga bokana, ug nganong sila hinungdanon kaayo?

Ang Kahinungdanon sa mga Bokana

Ang mga bokana maoy hapit-siradong mga dapit sa baybay diin magsagol ang tubig-dagat ug ang tubig-tab-ang. Dinhi ang dagaang nga tubig, nga tugob sa mineral ug organikong mga substansiya, nagbuhi sa katunga sa buhing materya sa kadagatan sa kalibotan. Ang mga pasayan, sand hopper, ug ubang mga matang sa kinabuhi hikaplagan diha sa balas, apan ang lapok sa bokana nagbuhig labi pang daghang linalang.

Ang matang sa lapok nagkadaiya sumala sa gibag-on sa linundag nga gikan niana nahimo kini. Ang matag matang sa lapok dunay kaugalingon niining espesyal nga kahayopan sa dagat, nga maoy pagkaon sa mga langgam sa tubig.a Pananglitan, sa usa ka metro kuwadrado sa usa ka matang sa lapok, mahimong adunay minilyong gigming nga mga suso nga tres milimetro sa gitas-on! Dugang pa, ang lapok nagbuhi sa mga kalaykay, hipanhipan sa balas, ug hipanhipan sa bato, kauban sa uban pang way-dugokan nga kahayopan.

Mga Lantap

Bisan pag aduna tingaliy libolibong mga langgam sa tubig sa usa ka bokana, tingali lisod nga hikit-an sila tungod kay sagad makatag sila sa labihan ka luag nga mga luna. Apan, inig-abot sa mga lantap ang kahimtang mausob kaayo. Tungod sa kalit nga pag-abot sa taas nga tubig ang balas ug lapokong patag malunopan, nga magpugos sa mga langgam sa tubig sa pagpaingon sa saltingsb o hunasan ug ubang haboghabog nga mga dapit. Unya labi pang sayon nga panid-an sila samtang sila magtapok, nga motugdon nga dagko kaayong mga panon sa nagkalidadis nga kalanggaman.

Niadtong adlawa, nga usa ka mahayag, adlawan nga buntag sa Abril, umaabot ang lantap. Ang bugnawng amihan mihuros samtang kami nagdrayb paingon sa gamay, madanihong bokana diin ang subang Alde nag-ikis-ikis agi sa Ingles nga distrito sa Suffolk paingon sa Amihanang Dagat. Dinhi, ang gidaghanon sa mga langgam sa tubig sa tingtugnaw maoy kinadaghanan nga kapin lamag 11,000, ug labi pang sayon nga kami makapaniid sa ilang kalihokan, kay katunga lamang sa milya ang gilapdon sa bokana.

Ang pundok sa gubang mga diki sa dagat nag-ubay sa suba. Ang pipila ka pangpang napunog mga tangbo, ang uban sa sagbot nga marram. Ang nahibilin gilangkoban sa way-sulod itom nga mga tinukod sa troso ug sa bato. Pailaya lang, taliwala sa talagsaong pundok sa mga tinukod sa Victorian nga estilo, anaa ang Snape Maltings Concert Hall, nga maoy dapit sa Aldeburgh nga musikal nga kasadyaan. Apan kinahanglang molakaw kami paubos sa suba ug mopadulong sa may-salipod nga dapit. Ang hangin niadto maoy kusog ug dulot-bukog ang katugnaw, ug sa taudtaod nanghapdos ang among mga mata.

Pag-abot gayod namo sa tumoy sa suba (tan-awa ang hulagway, bahin A), kami gisugat sa klaro, mananoyng tingog sa usa ka parisan sa langgam nga avocet. Sila may gilay-on lamang nga mga 40 metros, sa among tampi sa bokana, nga nagbirigay niadtong panahona. Ang matag usa ka langgam nanuhiktuhik sa mga kilid sa iyang ibabawng dughan pinaagi sa tumoy sa nipison, natuali niining sungo. Makalingaw kining sud-ongon, apan kinahanglang magpadayon kami sa among lakaw, kay daghan pa kaayo ang tan-awonon.

Ang Nagtubo nga Taob

Sa maong panahon daling mitubo ang taob, mao nga midali kami pagpadulong sa pinili namong lantawanang dapit. (Tan-awa ang hulagway, bahin B.) Sa dalan usa ka pulahong talingting​—nga nagkinabuhi sumala sa dungog niini nga tigbantay sa bokana​—milupad gikan sa hunasan, nga nagsiyaok nga nagpasidaan, “tuhuhu-tuhuhu!” Ang pulang mga bitiis niini nalahi sa dan-ag nga puting nagbitayng tumoy sa mga pako niini nga misidlak sa kahayag sa adlaw. Sa pag-abot sa among destinasyon, sa madali gitan-aw namo ang kusog nagkagamay nga balas ug hunasan.

Sa layo kawhaan ka pulahong mga talingting padayong naningaon, nga hinayng nagsiksik sa kalapokan, samtang ang uban nangitag kalan-on diha sa mas sinalipdang mga lanaw. Ang mga dasak, uban sa ilang kinaiyanhong natiko paubos nga mga sungo, nagtapok nga nagdug-ol, sa gagmayng mga panon. Sa nagbalodbalod nga linya sila nagdali pagtusiktusik sa ilang dalan ubay sa kalapokan, nga nakiling pagpadaplin sa tubig. Miagi ang natibulaag nga mga lapay, nga maampingong nagsiksik sa humok, danlog nga lapok. Sa layolayo pa pailaya sa suba, ang duha ka tigliko nga talingting nangitag pagkaon ginamit ang ilang mugbo, natualig diyutay nga mga sungo aron balihon ang mga inanod sa daplin sa karaang diki sa dagat.

Sa kalit, ang langgis, mamingawon, tulog-silabang taghoy nga “tlee-oo-ee” sa abohong tohil mihupong sa kahanginan. Samtang kini milupad sa kahitas-an, ang itom nga mga pako sa ilok sa langgam naklaro nga gipaluyohan sa nahibilin sa iyang hilaw-ug-kolor nga ilalom nga bahin. Mga upat ka gatos ka bulawanong tohil, nga nagdasok sa pormang linginon, nagpahulay nga ang ulo gitago sa pako, ang tanan nag-atubang sa hangin. Adunay panagsang panagbangi tali sa ubay-ubayng tohil samtang tinoon ang ranggo diha sa kapunongan. Pat-akpat-ak pa ang mga balhibo sa kinabag-an panahon sa tingtugnaw​—nga bulawanon ug lagomong mga bahin sa ibabaw; hilaw nga kolor palibot sa mga mata, nawong, ug sa ilalom; ug usa ka itom nga sungo. Samtang among gipasarap ang among teleskopyo, kami nakakita usab ug mga tohil nga may likos sa liog.

Ang nakatag nga panon sa mga 1,000 ka lapwing kalit miabot. Sadyang nangabot ang mga langgam, nga nagkapakapa latas sa kalangitan sa ilang talagsaong paagi. Ang mga lapwing ug bulawanong mga tohil nakaduaw na sa madaro nga yuta pakasadpan, ang ilang mas pinalabing dapit sa pagkaon. Sila manganha sa bokana dili lang aron maningaon kondili aron maligo ug maghuping sa ilang mga balhibo.

Ang makaylapong kasaba naggikan sa kalakala nga panawag sa mga lapay, sa mas kontentong mananoyng taghoy sa pulahong mga talingting, ug sa siyaok sa itom-ug-ulong mga kanaway. Duha ka rayag-ikog nga mga tigso nanuhik nga lalom sa kalapokan. Ginamit ang ilang bagang mga sungo nga orens ang kapula, ang pipila ka oystercatcher nagbirag mga hipanhipan. Ang nag-inusarang abohong tohil sa kahalangdon mihimog pipila ka tikang, mihunong, miuyog sa tuong tiil, unya migukod sa iyang tukbonon, ug sa mga gitgit. Apan ang taliabot nga taob daling nakaapas kanilang tanan!

Misugod ang Pagdali

Sa kalit, ang mga langgam nagpanon sa pagpanglupad, sumala lamang sa ilang mga espisye. Talagsaon kini nga talan-awon, kay ang mga langgam sa tubig manglupad nga magdasok ang porma. Nga magkilingkiling, magbalhinbalhin ang kolor sa mga panon samtang hidan-agan sila sa mga silaw sa adlaw​—gikan sa dugom nga brawon ngadto sa sidlak nga salapiong kaputi​—sa usa ka gutlo tatawng makita ug sa sunod, halos mosagol sa paluyong kolor sa lapokong umaabot nga taob. Dugom unya salapion, salapion unya dugom, sa hingpit nga kompas ug, sa samang panahon, kanunayng magbag-o sa porma​—gikan sa itlogon unya lingin, dayon lukotlukot, ug sa kataposan sa tul-id nga linya. Kadaghanan motugdon sa hunasan nga wala pa lunopi sa taob.

Sa dili madugay, lunopan ang hunasan ug kabalasan sa among palibot, mao nga nagdali kami pagpadulong sa ilaya sa suba, nga giduyogan sa way-bugto nga panon sa mga langgam sa tubig. Una kaming gisayloan sa gagmayng mga panon sa gigming nga mga dasak, uban sa ilang paspas nga mga kapakapa sa pako, nga padayong nakigkontak pinaagi sa panagsang panaghoy sa ilang kadiyot, langgis nga taghoy. Unya, miagi ang dodagkong pulahong mga talingting, nga ang ilang panon mas katag ug ambongan. Ang mga lapay nga sama kadako sa dagkong mga kanaway miagi nga naglupad, nga nagpatugtog sa ilang nindot, mananoyng honi samtang nanglupad sila. Misunod ang mga avocet nga usa ka dakong panon, nga nagpadayag sa kalainan sa itom ug puti nga ang paluyo mao ang asul nga kalangitan. Mitugdon sila sa tumoy sa bokana, nga ang ilang taas, asulong mga bitiis igo rang makita ibabaw sa tubig.

Ang Pahulayan

Gipaspasan namo ang paglakaw aron makaabot sa habog nga dapit diin migamay ang bokana. (Tan-awa ang hulagway, bahin C.) Ang mga espisye lagmit nga magtapok, bisan pag dili gayod kini lagda. Samtang mopadayon ang kusog nga pagtubo sa taob, daghan pang langgam ang moduyog sa panon. Kini magpahinabog kanunayng pag-otro sa kahan-ayan kay ang luna nga katindogan mahimong mas lisod mapalgan diha sa mga pangpang, kay kanunay nga magdako ang panginahanglan sa luna gikan sa ulahing abot.

Nahiabot na kanamo ang lantap niadtong panahona. Ang mga lapwing ug bulawanong mga tohil namalik paglupad ngadto sa madaro nga yuta. Ang tanang nahibiling mga langgam napugos pagpahawa sa kalapokan aron mamatog sa daang mga pangpang sa suba. Ang way-hunong nga siyapsiyap sa mga oystercatcher labaw kaayo kay sa ilang gidaghanon. Ang pulahong mga talingting ug mga lapay nakadugang sa kalangas, nga karon gilabwan sa awit sa siloy sa kahitas-an​—tinuod nga kahibulongang palibot.

Namahawa kami samtang ang mga langgam sa tubig nagpahimulos sa ilang angayang pahulay sa hapon, nga nagpalabay sa lantap. Bisan pag ang pipila kanila didto sa luyo sa diki sa dagat ug dili makakita sa tubig, ang mga langgam nahibalo kon kanus-a mobalik sa ilang hunasan o balasong baybay. Kay hingpit nga mga tigbantay sa oras, sa kinaiyanhon maalamon, sila nahibalo sa pag-abot sa taob ug hunas.

Oo, ang dinaliang takna sa pagtaob makalingawng tan-awon, ilabina sa unang panahon!

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 26]

Kahimut-i ang Dinaliang Takna

Aron malingaw sa dinaliang takna sa pagtaob, una sa tanan pangitag usa ka kombenyenteng bokana. Unya imong gikinahanglan ang diyutayng impormasyon bahin sa dapit, sama sa kon asa moadto ang mga langgam sa tubig ug kon asa sila tan-awon. Konsultaha ang mga talaan sa pagtaob ug paghunas alang sa lantap nga mahitabo human gayod sa takdol o bag-ong bulan. Dugang pa sa oras sa biyahe, itugot ang tulo ka oras alang sa makapatagbawng pagtan-aw sa mga langgam, ug abot sa labing menos duha ka oras sa dili pa ang lantap.

Unsang kasangkapan ang imong gikinahanglan? Kon dili ka pa sinati sa mga langgam sa tubig, pagdalag usa ka libro aron matabangan ka sa pag-ila. Ang usa ka largabista basin mapuslanon usab kaayo. Sa dili madugay imong hisayran nga ang matag espisye sa langgam sa tubig adunay kaugalingong mga kinaiya ug manusik ug pagkaon sa paagi nga alang niana gilalang ang iyang sungo. Dili na kinahanglanon ang teleskopyo​—apan ang mainit-init, dili-mabasang panapot gikinahanglan! Magmaigmat sa mga kapeligrohan. Ayaw pangahas sa paglakawlakaw sa hunasan gawas kon nasinati ka pag-ayo niana. Dali ka nga matanggong sa kusog nga pagtaob. Dugang pa, kon ang gabon kalit nga motabon sa dagat, basin mawala ka. Tagda usab ang hangin. Ang unos makapasulbong sa mga taob, nga mahimong peligroso kaayo sa bisan haing bokana.

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

Ang Pangunang mga Bokana sa Kalibotan

Ang Wadden Zee, sa Netherlands, mao ang labing dakong hunasan sa Uropa ug usahay dunay lagmit kapin sa upat ka milyong langgam sa tubig. Kini moabot sa amihanan sa habagatan-kasadpang Jutland. Tulo ka maayong mga dapit nga duawon niining luag kaayong luna mao ang hikting yuta paingon sa Rømø, sa Denmark; ang bokana sa The Weser River, nga usa ka dakong pahulayan sa pagtaob, sa Alemanya; ug ang Lauwers Zee duol sa Groningen, sa Netherlands. Sa Iberian Peninsula, ang labing iladong bokana mao ang sa Tagus River sa Portugal.

Ang mga bokana ubay sa lapyahan sa Pasipiko sa Amerika del Norte ug Sur nagtaganag pagkaon alang sa mga unom ngadto walo ka milyong langgam sa tubig nga tiglalin. Lakip sa pangunang mga dapit mao ang mga luok sa San Francisco ug Humboldt, sa California; ang 200 kilometro kuwadrado sa Canada gikan sa Boundary Bay sa Vancouver libot ngadto sa Iona Island, British Columbia; ug sa bokana sa Stikine sa Alaska ug Copper River nga hunasan.

Ang labing nindot nga mga dapit alang sa mga langgam sa tubig hikaplagan usab sa Bolivar Flat ug Galveston, sa Texas, T.B.A.; sa Tai-Po, sa Hong Kong; sa Cairns, sa amihanan-silangang Australia; ug duol sa Mombasa, Kenya.

[Hulagway sa panid 24]

Lima ka oystercatcher

[Hulagway sa panid 25]

Aghopong mga talingting nga nagdaling namahawa sa ilang pahulayan

[Hulagway sa panid 25]

BOKANA SA ALDE, SUFFOLK

Snape Maltings Concert Hall

Lantawanang dapit B

Bantaawng dapit C

Unang pagtan-aw A

[Credit Line]

Snape Maltings Riverside Centre

[Hulagway sa panid 26]

Aghopong talingting

[Hulagway sa panid 26]

Pulahong Talingting

Lapay

[Hulagway sa panid 27]

Ibabaw: Mga lapay