Gigming nga mga Tigdalag-Kahayag sa New Zealand

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NEW ZEALAND

ANG gabii mangiob kaayo​—walay bulan ug mga bituon. Sa dihang napalong ang mga suga sa kampo, daw diha kami sa usa ka uniberso sa hayag nga mga bituon. Mipatighulog kami sa titip nga agianan ngadto sa usa ka mainit-init nga danaw sa tiilan sa usa ka hiktin nga lugot. Ang mga tanom nagtubo sa matag daplin sa nag-alisngaw nga tubig. Milusbog kami sa tubig ug mirelaks human sa tibuok-adlaw nga biyahe. Kining maong danaw, nga may init nga tubig nga kinaiyanhong nagtubod gikan sa yuta, maoy didto sa among gipalabyan sa kagabhion nga kampohanan sa mga motorista.

Ako nagtan-aw sa dihang ang usa ka bituon mitadlas sa langit. Ako milingi aron sultihan ang akong asawa bahin niana, ug sa diha nga gibuhat ko kadto, ako nadakin-as ug lanog nga nagtimpasaw. Sa akong katingala, daghang bituon ang kalit nga napalong​—nahanaw! Ug sa dihang ako misulti sa kahibulong, ang tibuok nga hugpong sa mga bituon nahanaw. Daw nakapahinabo ako ug lungag diha sa uniberso!

Samtang gipaningkamotan nako paghunahuna kon unsay nahitabo, ang mga bituon mipatim-aw, nga tinagsatagsa, ug niadtong tungora nakakita ako ug usa ka hugpong nga mas duol kanako kay sa kinadak-ang grupo sa mga bituon. Sa pagkatinuod, ang pipila mas duol nga mahimong hikapon. Among napalgan ang mga glowworm (usa ka matang sa aninipot) sa New Zealand sa unang higayon. Sila nagbitay diha sa mangiob nga kakahoyan sa ibabaw namo, ug ang ilang dili-kaayo sanag nga mga kahayag misagol sa bituonong talan-awon sa luyo.

Ang aninipot sa New Zealand dili ulod kondili usa ka insekto. Lahi kini sa mga aninipot sa ubang bahin sa kalibotan. Ang ngalan niining Arachnocampa luminosa tingali maghatag kanimog ideya nga kini usa ka matang sa nag-amag nga kaka. Apan dili gihapon kana tinuod.

Wala madugay human sa among unang pagkakaplag, nakakaplag kami pag-usab ug mga aninipot, sa Mga Langob sa Waitomo sa Amihanang Isla sa New Zealand. Pahubita ko sa among panaw ngadto sa langob sa mga aninipot, diin ang usa ka sakayan nagdala kanamo aron makita kining gagmayng mga linalang.

Langob sa Waitomo

Ang Langob sa Aninipot maoy kahibulongan, matahom nga pagkadan-ag aron makita ang maanindot nga arte sa napormang mga stalactite ug stalagmite, nga midaghan latas sa libolibong katuigan. Ang among giya nagpasiga sa mga suga samtang kami miduol sa matag dapit, ug kami natingala sa makalingaw nga mga porma ug mga tunel​—usa ka wala damha ug talagsaon nga kalibotan sa mga kahibulongan sa ilalom sa yuta. Ang among mga tunob milanog sa katingad-ang paagi sa dihang nagpundok kami sa ibabaw sa hagdanan nga nagdulhog padulong sa kangitngitan. Samtang ang among mga mata naanad na sa kangitngit, nagsugod kami sa pagkakita ug gagmayng mga kidlap sa berdehon nga kahayag sa ibabaw. Ang mga aninipot!

Nakaabot kami sa usa ka diki ug misakay sa usa ka sakayan. Nga nagpalayo sa diki, kami milawig diha sa kangitngit. Unya, sa dihang miliko kami sa usa ka eskina, ang ako lamang mabatbat ingong gamay nga bersiyon sa tibuok Milky Way makita sa ibabaw lamang namo​—ang atop sa langob bug-os nga natabonan sa mga aninipot. Ang awtor nga si George Bernard Shaw nagtawag niining dapita “ang ikawalong kahibulongan sa kalibotan.”

Ang Makalingawng Aninipot

Sa dihang natapos ang tour, ang among kahibulong sa aninipot nagdasig kanamo sa pagkat-on ug dugang bahin niana. Ug ang among nakat-onan sama ka makalingaw sa among nakita. Nga nagsugod pagkinabuhi ingong gamay nga larva, nga ang ikog nagsiga na, ang aninipot sa New Zealand maghimo ug duyan sa sip-on-sip-on ug lanot nga seda gikan sa magkabulag nga mga glandula sa baba niini ug magtaod niini diha sa kisame sa langob. Ang duyan sa aktuwal maoy usa ka tunel diin ang larva mahimong makasulod ug gula.

Ang aninipot nagkinahanglan ug pagkaon aron mabuhi, busa sulod sa unom ngadto sa siyam ka bulan, kini mangisda kunohay. Apan ang mabingwit niini anaa sa hangin, bisan tuod kini makuha pinaagi sa tubig. Ang gikinahanglan nga sapa magdala ug suplay sa gagmay duhay-pako nga mga langaw, mga namok, mga stone fly, ug mga mayfly, nga nadani sa kahayag. Aron masikop kini sila, ang aninipot motunton ug serye sa lanot nga sedang mga pasol (usahay moabot ug 70) gikan sa duyan niini. Adunay serye sa pilitpilit nga mga tinulo sa sip-on-sip-on nga pareho ang gilay-on sa matag usa diha sa kada pasol, busa ang mga pasol samag gagmayng perlas nga mga kulentas nga tul-id nga nagbitay.

Ang labing makalingawng bahin sa aninipot mao ang kahayag nga ipalamdag niini sa mga pasol. Ang aninipot sa New Zealand maoy usa sa usa ka grupo sa mga insekto kansang kahayag dili konektado sa sistema sa nerbiyos. Bisan pa niana, kana makapasiga sa kahayag kon gusto niana. Ang organo sa paglamdag nahimutang sa tumoy sa mga tubo niini nga agianan sa hugaw, ug ang bahin sa sistema sa pagginhawa sa larva magsilbing usa ka reflector, nga magpadan-ag sa kahayag paubos. Kini magpalong sa kahayag pinaagi sa pagkuto sa oksiheno o sa mga kemikal nga gikinahanglan sa pagpatungha sa kahayag.

Ugaling, ang kahayag sa tumoy sa tunel sa aninipot dili mao ang malaomong ilhanan nga dahomon sa usa ka insekto nga tukbonon. Kini molupad ngadto sa makamatayng serye sa mga seda nga pasol diin ang usa ka kemikal mahimong, sumala sa giingon sa pipila, sa hinayhinay magpabinhod niini. Kay nabatyagan ang pagkirigkirig sa nakigbisog nga biktima, ang larva molabyog sa peligrosong paagi pagawas sa duyan ug mobutad sa pasol ngadto sa baba niini, nga maggamit sa pagpanghugot sa lawas niini.

Sanglit nakapangisda ug nakapaningaon sulod sa unom ngadto sa siyam ka bulan, ang larva mahimong pupa ug unya magpahimulos sa kinabuhi ingong hingkod. Kon ang hingkod nang aninipot aktuwal nga nagpahimulos pag-ayo sa kinabuhi maoy kaduhaduhaan. Kini dangtan lamang ug duha o tulo ka adlaw, kay ang hingkod nang aninipot walay baba busa dili makakaon. Ang nahibilin niining panahon gigugol sa pagsanay. Ang laking mga aninipot magpertilisar sa mga baye iniggawas nila sa ilang mga uloran. Ang baye lagmit dangtag usa ka adlaw sa pagpangitlog, tagsatagsa, nga human niana siya mamatay. Kay nakaamot na sa naggilakgilak nga galaksiya nga naghatag ug dakong kahimuot sa mga tawo, ang 10- ngadto 11-bulan nga siklo sa kinabuhi sa gigming nga tigdalag-kahayag sa New Zealand natapos na.

[Hulagway sa panid 16]

Atbang nga panid: Pagsulod sa langob sa aninipot

[Hulagway sa panid 17]

Ibabaw: Ang atop sa langob nga may pasundayag sa kahayag sa mga aninipot

[Hulagway sa panid 17]

Sa tuo: Mga pasol sa aninipot

[Picture Credit Line sa panid 16]

Mga hulagway sa mga panid 16-17: Waitomo Caves Museum Society Inc.