Ang Great Rift Valley

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Kenya

USA kini ka dakong gahong, dako kaayo nga bangag sa nawong sa yuta mao nga kini makita gikan sa nawong sa bulan! Nagsukad sa Walog sa Jordan sa amihanang Israel abot hangtod sa Mozambique​—sa gilay-on nga 6,400 kilometros​—nagsubay kini sa dakong gitas-on sa Aprikanhong kontinente.

Niadtong 1893, ang geologong taga-Scotland nga si J. W. Gregory mihimo sa unang detalyadong pagtuon niining kinaiyanhong talan-awon. Nasabtan ni Gregory nga ang dakong gahong nahulma, dili tungod sa pagkankan sa tubig ug hangin, apan “tungod sa pag-unlod sa daghang dagko nga mga bato, samtang walay lihok ang nasikbit nga yuta.” (Itandi ang Salmo 104:8.) Kining hilabihan ka dako nga liki sa nawong sa yuta ginganlan niyag Great Rift Valley.

Wala pa gihapon hingpit nga masabti sa mga siyentipiko karon ang mga puwersa ilalom sa yuta nga naghulma niining waloga sa milabay nga mga milenyo. Bisan pa niana, dili gayod kalikayan nga ang usa mahibulong sa dagayang pagkadaiya nga makaplagan dinhing dapita. Ang Aprikanhong bahin sa Great Rift Valley, nga nanukad sa Etiopia, nagsakop sa usa sa kinakuyawang dapit sa nawong sa yuta, nga mao ang Danakil Depression (nailhan usab ingong Afar Triangle). Kining dako kaayong asinon nga hulpa nagsikbit sa Pulang Dagat ug kini usa ka desyerto nga molukop ug 150,000 ka kilometro kuwadrado. Ang yuta dinhing dapita miunlod ug 120 ka metros ubos sa lebel sa dagat. Ang mga temperatura mahimong moabot sa init kaayo nga 54 grado Celsius. Gikan dinhi ang liki mopataas ngadto sa kabukiran sa Etiopia​—mga 1,800 ka metros ibabaw sa lebel sa dagat, nga may mga taluktok sa kabukiran nga moabot sa gihabogong 4,300 ka metros. Gitabonan sa bagang mga lasang ang mga bakilid niining tabunok nga kabukiran, nga nagapaagos ug tubig paingon sa daghang suba, sama sa Blue Nile. Nga nagpahabagatan ngadto sa silangang sanga niini, ang liki nagpadayon sa pagpataas ug pagpaubos sa makapahingangha nga paagi.

Subay sa gitas-on sa Great Rift Valley mao ang naglaray nga mga taluktok sa mga bolkan sa kadaiyang porma ug gidak-on ingon man usab ang gogagmayng mga liki nga misanga. Sa kasadpang bahin sa liki, gihulma sa kalihokan sa bolkan ang mga talay sa kabukiran sa Ruwenzori ug Virunga nga nahiluna sa mga utlanan sa Rwanda, Zaire, ug Uganda. Pipila sa mga taluktok ang padayong nagpadayag ug geothermal nga kalihokan ug, usahay, mobugag aso ug pula-init nga lava. Dili halayo sa silangang bahin sa liki, ang karaang mga taluktok sa bolkan sama sa Kilimanjaro ug Mount Kenya habog kaayo nga bisan pa sa init kaayong adlaw, sila naputos sa niyebe. Makaplagan usab sa tibuok nga gitas-on sa Rift Valley ang mainit nga mga tuboran nga mopagulag alisngaw ug init kaayong tubig, pamatuod sa kalihokan nga nagpadayon pa sa kahiladman sa yuta.

Pahabagatan, sa Tanzania, usa ka halapad nga patag sa kasagbotan ang nag-ulot sa walog. Gitawag kinig siringet sa pinulongang Masai, usa ka pulong nga nagkahulogang “halapad nga luna.” Mas nailhan sa ngalang Serengeti Plain, ang dagayang kasagbotan niini nagpakaon sa dagkong panon sa ihalas nga mga mananap. Dinhing dapita mahitabo ang dakong paglalin sa mga wildebeest​—usa gayod ka panghitabo nga makapahibulong sud-ongon!

Ang mga Lanaw sa Liki

Subay sa silangang bahin sa Great Rift Valley sa Aprika mao ang nagsunod nga mga lanaw nga nasaktag diyutayng karbonato. Kining mga kemikala nakatuhop gikan sa mga saloranan sa bolkanikong mga agos o misagol sa mga lanaw tungod sa kalihokan sa bolkan ilalom sa yuta. Ang pipila ka lanaw, sama sa Lake Turkana sa amihanang Kenya, may pagkaparat. Kay gilibotag kaliboan ka kilometro kuwadrado sa mingawng kasagbotan sa desyerto, ang Lake Turkana usahay makabaton ug maanindot pughawong asul-berde nga kolor ug maoy pinuy-anan sa kinadak-ang populasyon sa buaya sa kalibotan. Ang mga lanaw sama sa Lake Magadi sa Kenya ug Lake Natron sa Tanzania natuhopan pag-ayog asin mao nga kini mohulmag halos tibuok nga mga tibugol nga giputos ug puting karbonato. Ang hinungdan? Walay gawasanan nga mao untay agosan sa asin. Kasagaran sa tubig moalisngaw, nga magbilig baga kaayong mga mineral. Pipila ka mananap lamang ang mabuhi dinhi ug libot niining pait nga mga tubig sa asinon nga mga lanaw sa Rift Valley. Apan, ang dayag nga mga eksepsiyon mao ang morag huyang sud-ongon nga rosasong mga flamingo nga moanha sa usa ka parat nga lanaw unya moadto sa lain, nga maningaon sa gagmatoyng mga lumotlumot nga molambo sa makapasong mga tubig. Dinhi magtapok ang mga flamingo sa minilyon, nga mapormang usa ka buhing lawod sa rosas.

Lain pang pumupuyo nga nagsanay niining mga tubiga nga makapatay unta mao ang gagmay kaayong mga isdang ginganlag tilapia grahami. Kining isdaa nga dili mamatay sa alkaline kasagarang makit-an duol sa hungawanan sa alisngaw ilalom sa tubig, diin ang tubig init kaayo nga dili makamkam ug dugay. Apan, dinhing dapita nagpabiling buhi kining gamay kaayong isda, nga maningaon sa mga lumot sa lanaw.

Pipila lamang ka lanaw sa silangang bahin sa liki ang dunay tab-ang nga tubig. Usa niini mao ang Lake Naivasha, sa Kenya. Nahimutang kini mga 1,870 ka metros ibabaw sa lebel sa dagat, ug ang tin-awng mga tubig niini nagtagana ug puy-anan alang sa nagkadaiyang mga isda ug usab sa gabuladbulad nga mga panon sa ipopotamo. Subay sa kabaybayonan mao ang labong ug berdeng mga dapit sa papiro ug mga tanom sa tubig, nga maoy batoganan sa kapin sa 400 ka nagkadaiyang espisye sa mabulokong mga langgam. Pagkaanindot kaayong sud-ongon sa Lake Naivasha nga gipaluyohan sa dalag nga mga kahoy sa akasya ug sa nag-alirong nga mga kutay sa kabukiran.

Taliwala sa liki-sa-walog nga sistema anaa ang ikaduhang-kinadak-ang pondo sa tab-ang nga tubig sa kalibotan, ang Lake Victoria. Ang mga tubig niini molapya sa mga baybayon sa Kenya, Uganda, ug Tanzania, ug kini maoy usa sa mga tinubdan sa Suba Nilo. Pahabagatan, ang mga tubig sa Lake Tanganyika moambak sa giladmong 1,440 ka metros. Mao kini ang ikaduhang-kinalalomang lanaw sa kalibotan.

Nagkadaiya Kaayong mga Mananap

Ang East African Rift Valley nagbuhi sa nagkadaiya kaayong ihalas nga kahayopan. Ang Aprikanhong Bupalo, mga giraffe, mga rhinoceros, ug mga elepante maoy pipila sa dagkong mga mananap nga sus-an nga libreng nagsuroysuroy sa lasangnon ug way-kinutbanang hawan sa liki. Sa mamalang mga dapit makit-an ang mga zebra, oryx, ug mga ostrich. Anaa ang madanihong mga osa nga moluksog taas samtang sila maglumbay sa mga kasagbotan. Ang kabang nga mga iring sama sa leopardo ug ang cheetah mangayam sa hawan sa kapatagan, ug ang ngulob sa harianong leyon kanunayng madunggan sa mga takna sa kangitngit. Ibabaw sa nagtalay nga kabukiran sa Virunga, nagpuyo ang talagsaong gorilya sa bukid. Ubos sa salog sa liki, ang mga panon sa mga baboon hinayhinayng naglatas sa gansangong kapatagan, nga nangita ug mga insekto, mga liso, ug mga tanga. Nga naglupadlupad ug taas sa kahanginan, ang mga agila ug mga vulture nga dunay lagpad kaayong buklad sa mga pako nagpaanod sa mga thermal, o mga sulog sa init nga hangin. Ang mabulokong mga touraco, mga barbet, mga kalaw, ug mga piriko nagpuyo sa sampinitong kapatagan. Ang mga tabili sa tanang porma, gidak-on, ug kolor nagkapagkapag, nga morag gikalayohan ang ilang mga tiil.

Mga Tigbalhig-Puyo sa Liki

Ang East African Rift Valley maoy puy-anan sa daghang tribo sa may-pagkadesyertong yuta nga tigbuhig kahayopan sa uma ug tigbalhig-puyo. Sila maoy mga katawhan nga ugpo ug linakwan nga maoy kinaiya sa tigbalhig-puyo nga mga Aprikano. Sa mga dapit nga nihit ang ulan, ang tibuok nga mga balangay sagad nga manghipos sa ilang mga butang ug manghawa aron mangitag bag-ong sibsibanan alang sa ilang kahayopan. Kay walay mga pasaporte o mga bisa, sila gawasnon nga maglakbay latas sa walay-timaang mga utlanan sa mga nasod ug morag walay panumbaling sa mga pag-uswag sa gawas ug sa ubang mga paagi sa kinabuhi. Hinay ang lakaw sa kinabuhi niining lagyong mga dapit. Ang panahon gisukod sumala sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw. Ang kaadunahan sa usa ka tawo gihukman sumala sa gidaghanon sa mga kamelyo, mga kanding, mga baka, o mga karnero nga iyang gipanag-iya o sumala sa gidaghanon sa mga anak sa iyang panimalay.

Ang mga puy-anan yano, apan binatid, ang pagkatukod. Bawogon ang mga sanga sa kahoy ug tingob kini nga bugkoson aron maporma ang simboryog-dagway nga gambalay. Unya ang gawas niini taklapan ug gisalirap nga mga sagbot, mga panit sa mga mananap, o lapok nga gisagolag kinalibang sa baka. Ang maong mga puy-anan sagad nga adunay dapog nga lutoanan, gamayng tangkal alang sa mga hayop sa balay, ug usa ka higdaanan nga panit lang sa mananap. Ang kalayo gikan sa dapog magpuno sa balay ug aso, nga maghimo sa sulod niini nga libre sa mga langaw ug mga lamok. Ang usa ka balangay o grupo sa pamilya sagad nga magtukod sa ilang gamay simboryong mga payag nga magliyok nga libotan ug dili-masuot nga tunokong mga sanga, aron panalipdan ang ilang kahayopan gikan sa ihalas nga mga mananap sa magabii.

Sa katibuk-an sa Great Rift Valley makaplagan ang nagkadaiyang mga tawo nga dunay linaing mga porma sa nawong, mga pinulongan, ug mga batasan, nga nagkadaiya sumala sa ilang mga tribo ug nahimutangang mga dapit. Nagkadaiya usab pag-ayo ang relihiyosong mga tinuohan. Ang pipila misagop sa Islam; ang uban, sa taphaw nga Kristiyanidad. Daghan ang matuotuohon ug nakiling nga mopahinungod sa bisan unsang dili nila masabtan ngadto sa labaw-sa-kinaiyanhong mga puwersa. Sa dili pa dugayng mga katuigan daghan sa mga hilit nga dapit ang nabuksan alang sa mga impluwensiya sa gawas tungod sa mga programa nga motaganag edukasyon ug medikal nga pag-atiman.

Dili makapatingala, ang mga Saksi ni Jehova naghimo usab ug mga paningkamot aron maabot kining lig-on nga mga tigbalhig-puyo. Ang mga Saksi naglaom nga ipaila kanila ang saad sa Bibliya bahin sa panahon nga wala nay bisag usa ang kinahanglang maglisod ug pangitag panginabuhi gikan sa kaging nga yuta. Nag-ingon ang Bibliya: “Ang kamingawan ug ang mala nga yuta magmasadya, ug ang kamingawan magakalipay ug mamulak sama sa rosas.” (Isaias 35:1) Sa pagkakaron, ang Great Rift Valley magpabilin ingong usa ka pahinumdom sa mamugnaong pagkadaiya sa Magbubuhat sa tanang butang, si Jehova nga Diyos.

[Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ISRAEL

EGYPT

SAUDI ARABIA

Pulang Dagat

YEMEN

Gulpo sa Aden

ERITREA

SUDAN

UGANDA

RWANDA

BURUNDI

ZAIRE

ZAMBIA

MALAWI

DJIBOUTI

ETHIOPIA

SOMALIA

KENYA

TANZANIA

MOZAMBIQUE

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 15]

Sa Serengeti Plain, ang usa ka makapahibulong sud-ongon nga panghitabo mahitabo ​—ang dakong paglalin sa mga wildebeest

[Credit Line]

Ubos: © Index Stock Photography ug John Dominis, 1989

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang mga flamingo magtapok sa minilyon, nga mapormang usa ka buhing lawod sa rosas

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Ang mga Saksi ni Jehova nakig-ambit sa mensahe sa Bibliya uban sa katawhan sa Rift Valley