Ang mga Etruscanhon—Usa ka Misteryo nga Naglungtad Gihapon

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PRANSIYA

“Ingon ka dako ang gahom sa Etruria nga ang ngalan niini mikaylap sa kayutaan ug kadagatan.”—Livy, Unang-Siglong Historyano.

BAHIN sa mga Etruscanhon, basin bation nimo nga wala kay nahibaloan bisan sa pasikaranang prinsipyo sa maong ulohan. Apan, kon ang pinulongan nga imong gisulti naggamit sa Latin nga alpabeto, sa wala tuyoa nautang nimo ang pipila niana sa mga Etruscanhon. Kon dili pa tungod sa mga Etruscanhon, ang Latin nga alpabeto magsugod unta sa a, b, g (sama sa Gregong alpha, beta, gamma o sa Hebreohanong aleph, beth, gimel). Apan, bisan tuod ang mga batid sa pinulongan nahibalo nga ang Etruscanhong alpabeto nagsugod sa a, b, c, ang Etruscanhong pinulongan lisod gihapong sabton. Ug usa lamang kini ka bahin sa Etruscanhong misteryo.

Latas sa kasiglohan ang mga historyano nagbanabana sa sinugdanan niining labing talagsaong sibilisasyon. Sa ilang kinapungkayan sa ikalimang siglo W.K.P., ang mga Etruscanhon nagtukod ug pederasyon sa 12 ka siyudad nga may lagyong Uropanhon ug Amihanang Aprikanhong komersiyal nga kutay. Bisan pa niana, mga upat lamang ka siglo sa ulahi, sila bug-os nga nasakop sa bag-ong natukod nga gahom sa Roma. Apan unsay atong nahibaloan bahin sa mga Etruscanhon, ug nganong ang misteryo naglungtad gihapon?

Misteryosong mga Sinugdanan

Ang mga historyano, mga arkeologo, ug mga linggwista dugay nang nahibulong bahin sa sinugdanan sa mga Etruscanhon. Sila ba milalin gikan sa Lydia, nga usa ka probinsiya sa Asia Minor, ingon sa gisugyot ni Herodotus, o sila ba mga nitibo sa Italya, ingon sa giangkon ni Dionysius sa Halicarnassus sa unang siglo W.K.P.? Dili kaha may nagkalainlain silang mga sinugdanan? Bisan unsa pa ang tubag, ang etniko ug kultural nga mga kalainan tali kanila ug sa katawhan sa silinganan dako kaayo nga karon dili kita makaseguro sa ilang mga sinugdanan.

Apan, nahibalo kita nga gikan sa mga ikawalong siglo W.K.P., ang mga Etruscanhon mikaylap sa kinapusoran sa Italya. Ang mga Romano nagtawag kanilang Tusci, o Etrusci, ug ang dapit nga ilang giokupar, taliwala sa Suba sa Arno sa amihanan ug sa Suba sa Tiber sa habagatan, ginganlag Tuscany. Sa usa ka panahon ang Etruscanhong sibilisasyon nagmando sa mga 50 ka pundok sa katawhan sa karaang Italya.

Bisan tuod ang Etruscanhong pinulongan sa lintunganay naggamit sa unang matang sa Gregong alpabeto, nga naghimo nianang daw sayon rang badbaron, sa pagkatinuod lahi kaayo kana kay sa bisan unsang nahibaloang pinulongan. Ang dakong bahin sa bokabularyo nga gigamit sa mga Etruscanhon lisod hubaron. Bisan pa niana, daghan ang ilang literatura, sanglit ang mga basahon may hinungdanong bahin sa ilang kultura, ilabina sa mga butang maylabot sa relihiyon. Bisan tuod linibong pananglitan sa Etruscanhong mga sinulat ang naglungtad karong adlawa​—diha sa mga lapida, mga plorera, ug alabastro nga mga lungon​—naundan kini ug diyutayng sinulat, busa dili kaayo kini makatabang sa pagpatin-aw sa sinugdanan ug kahulogan sa mga pulong nga Etruscanhon.

Kon sa Unsang Paagi Sila Nagkinabuhi ug Miuswag

Ang mga Etruscanhon giorganisar ngadto sa nagmando sa kaugalingong mga siyudad-estado, nga gimandoan una sa mga hari ug sa ulahi sa mga mahistrado. Kining mga siyudara nagkahiusa ngadto sa Etruscanhong liga, usa ka dili-estriktong pagkadumala nga relihiyoso, ekonomikanhon, ug politikanhong kapunongan. Ang pipila ka balay sa mga Etruscanhon nasangkapan sa gripo ug nahimutang sa sementadong mga karsada, nga may mga awasanan sa hugaw. Ang dagkong mga imburnal kaylap nga gigamit. Ang Etruscanhong mga hari nagbag-o sa Roma mismo gikan sa usa ka grupo sa mga balangay ngadto sa usa ka matahom, pinarilang siyudad nga nasangkapan sa kutay sa mga awasanan sa hugaw, lakip na ang Cloaca Maxima, nga makita gihapon karong adlawa.

Ang mga Etruscanhon miuswag gumikan sa dagayang mga pondo sa mina diha sa mga dapit nga ubos sa ilang pagmando, sama sa mga minahan ug puthaw sa sikbit nga isla sa Elba. Aron matagbaw ang ilang tinguha sa metal, ang mga Etruscanhon nagproseso sa puthaw, plata, ug tumbaga​—nag-importar pa gani ug lata gikan sa British Isles. Gawas pa niining maong mga bahandi, ang dapit nga ilang giokupar nagtaganag tabunok nga umahan ug sibsibanan, nga nagpatunghag mga lugas, mga olibo, ug mga ubas maingon man sa troso. Kining kinaiyanhong mga kahinguhaan maingon man ang halapad nga yuta sa sulod nga bahin ug ang negosyo sa laing mga nasod nagpalambo sa ekonomiya sa mga Etruscanhon.

Ang mga Etruscanhon maoy talagsaong mga marinero. Sa 540 W.K.P., ang tiningob nga panon sa mga barkong Etruscanhon ug Carthaginianhon nagparot sa mga Grego, sa ingon naggarantiya sa negosyo sa mga Etruscanhon sa laing mga nasod. Sanglit nakaimbento sa igdudumbol nga bapor de giyera, sila andam sa pagpakiggubat. Ang mga produkto sama sa nabantog nga bucchero (itom nga kulon) gieksportar pinaagig paglawig ngadto sa halayong Espanya ug Ehipto. Pinaagi sa latas sa yuta nga mga ruta sa negosyo, ang mga Etruscanhon nag-eksportar ug bino ngadto sa Gaul (Pransiya) ug Germania (Alemanya), sa ingon nagkaylap sa ilang kabantog.

Ang Pagpahimulos sa mga Etruscanhon sa Kinabuhi

Lakip sa labing malahutayon ug madayganong mga tinubdan sa impormasyon bahin sa mga Etruscanhon mao ang ilang mga buhat sa arte. Mahigugmaon sa kaluho nga katawhan, ang mga Etruscanhon naggama ug daghan kaayong mga alahas nga bulawan, lakip sa mga ariyos, brooch, pabitay sa kulentas, pulseras, ug mga kulentas. Bisan karong adlawa ang paagi nga sila naggama sa makuting mga bahandi uban sa mga dayandayan ug mga disenyo, nga ginamit ang gagmitoyng mga lusok sa bulawan, maoy usa ka misteryo gihapon. Gawas pa sa mga kopa, plato, tasa, ug mga galamiton sa pagdalit ug pagkaon nga ginama sa plata ug ubang mahalong mga metal, ang mga Etruscanhon nagkulit ug naglilok sa ubang mahalong mga materyales, sama sa garing.

Ang daghang kinulit, mga buhat sa arte, ug mga kuwadro nga nakaplagan nagbutyag sa malipayong pagpahimulos sa mga Etruscanhon sa kinabuhi. Nalingaw sila sa pagtan-aw sa mga lumba sa karwahe, boksing, bangga sa dumog, ug mga paugnat sa kusog. Ang hari motan-aw niini, hayan naglingkod sa usa ka siya nga garing, nga gilibotan sa mga ulipon nga nabihag panahon sa pagpangdaog. Ang iyang purpura nga tyunik, usa ka simbolo sa iyang posisyon, sa ulahi gisagop sa mga Romano. Sa balay moirag siya tupad sa iyang asawa sa tingkaon ug mamati sa plawta o double pipe ug motan-aw ug sayaw, samtang gisilbihan sa iyang mga ulipon.

Kasukwahi kaayo sa mga Grego o mga Romano, ang mga babaye sa Etruscanhong katilingban nagpahimulos sa kahimtang nga sama nianang sa mga lalaki. Makapanag-iya sila ug kabtangan, ug sila nakatagamtam sa sosyal nga mga kalihokan. Ang mga Etruscana nakabaton ug personal nga ngalan ug apelyido, nga maoy pamatuod sa ilang pag-angkon ug legal nga mga katungod.

Talagsaong Relihiyosong mga Pagtulon-an

Ang usa ka unang-siglo nga historyano nagtawag sa mga Etruscanhon nga “usa ka katawhan nga debotado sa relihiyosong mga kostumbre labaw ni bisan kinsa.” Ang mga Etruscanhon nagsimba sa daghan kaayong diyos, nga mipalabi sa mga trinidad, nga nagtukod ug mga tripartite, o tuloy-lawak, nga mga templo alang kanila. Ang matag lawak gibutangan ug larawan. Ang Etruscanhong sibilisasyon nasentro sa mistikong Babilonyanhong mga ideya. Ang labing ilado niana mao ang ideya bahin sa kinabuhi human sa kamatayon ug sa usa ka kailadmang kalibotan. Ang mga patay ilubong o kaha sunogon. Kon sila sunogon, ang mga abo ibutang sa mga urna nga lainlain ug mga porma o dagway. Ang pagbutang ug urna diha sa lubnganan, lakip sa tanan nga giisip nga kinahanglanon alang sa kinabuhi sa kailadman sa kalibotan, dinuyogan sa mga rituwal, mga halad, ug mga pagtagay ngadto sa diyosdiyos. Ang mga bungbong sa mga lubnganan sa mga adunahan gidayandayanan sa buloknong mga dibuho nga naghulagway sa nagkalainlaing mga esena, usahay naghulagway sa mga demonyo o panagsagol sa makahahadlok nga mga linalang. Matod pa sa usa ka tinubdan, “ang mga Etruscanhon kanunayng malingaw sa dagway sa usa ka mangtas.”

Ang Etruscanhong tulumanon nga hepatoscopy, ang pagtuon sa atay ingong matang sa pagpanagna, masubay ngadto sa Babilonya. (Itandi ang Ezequiel 21:21.) Ang tanang bahin sa ilang kinabuhi ug ilang paghimog mga desisyon nasentro diha sa mga diyos. Ang mga tawo molantaw sa yuta o langit alang sa mga tilimad-on. Kaylap kaayo ang panagna nga ang mga tulumanon nga ingon niini nailhan nga disciplina Etrusca, Etruscanhong siyensiya.

Pagkasakop ug Pagkapuo

Sa 509 W.K.P., ang usa ka siglong gidugayon sa sunodsunod nga pagmando sa Etruscanhong mga hari sa Roma natapos. Mao kini ang naglandong sa mga butang nga nahitabo. Sa amihanan ang mga Etruscanhon gihulga sa mga Celt, kansang pagsulong nagpamenos sa kontrol sa mga Etruscanhon sa maong dapit. Pahabagatan, ang padayong panagbangi sa utlanan uban sa katawhan sa karaang Italya nagpahuyang sa ilang pasikaranan sa gahom, nga nagpatungha ug katilingbanong mga suliran.

Sa ikatulong siglo W.K.P., ang Etruscanhong teritoryo nailalom sa pagmando sa Roma. Sa ingon nagsugod ang usa ka yugto sa kultural nga kalamboan sa Roma, o Romanisasyon. Ngadtongadto, sa 90 W.K.P., sa dihang ang Romanhong pagkalungsoranon gipaabot ngadto sa tanang katawhan sa karaang Italya, ang kataposang mga timailhan sa pagkamao sa mga Etruscanhon nahanaw. Ang mga Etruscanhon gibaoran nga mosultig Latin ug nasakop sa Romanhong kalibotan. Dayag, diyutay rang Romanong mga eskolar ang mihimog mga paningkamot sa paghubad o bisan sa pagtipig sa Etruscanhong mga sinulat. Busa, ang Etruscanhong sibilisasyon nawagtang, nga nagbilin ug misteryo. Apan nagbilin usab kini ug panulondon.

Usa ka Malahutayong Panulondon

Ang kabilin sa mga Etruscanhon makita sa Roma bisan karong adlawa. Nautang sa mga Romano gikan sa mga Etruscanhon ang ilang Capitoline nga templo, nga gipahinungod sa trinidad ni Jupiter, Juno, ug Minerva; ilang tuloy-lawak nga mga templo; ilang unang mga paril sa siyudad; ug ang awasanan sa mga hugaw gikan sa Forum. Bisan ang Capitoline nga lobo (Lupa Capitolina), ang simbolo sa Roma, may Etruscanhong sinugdanan. Dugang pa, ang mga Romano misagop ug ubay-ubayng Etruscanhong mga kostumbre, sama sa mga dula nga naglangkit ug mga awayay hangtod mamatay ug ang mga sambunot uban sa mga hayop. (Itandi ang 1 Corinto 15:32.) Ang matang sa madaogong parada nga sa walay duhaduha diha sa hunahuna ni Pablo sa usa sa iyang mga ilustrasyon adunay Etruscanhong sinugdanan.​—2 Corinto 2:14.

Ang Etruscanhong mga simbolo kaylap usab nga gigamit. Ang Etruscanhong sungkod sa pari, nga sama sa baston sa magbalantay sa karnero, giila nga maoy sinugdanan sa sungkod nga gigamit sa mga obispo sa Kakristiyanohan. Ang Etruscanhong mga fasce (mga pinintol nga gihigot libot sa usa ka atsa) gigamit ingong simbolo sa awtoridad sa mga Romano, ingong emblema panahon sa Pranses nga Rebolusyon, ug sa Italyanhong Pasistang partido sa ika-20ng siglo.

Bisan pa sa tiningob nga mga paningkamot sa mga arkeologo sa pagdiskobre sa nangagi, ang sinugdanan sa mga Etruscanhon ug ang daghang bahin sa ilang kinabuhi nagpabiling usa ka misteryo.

[Mapa sa panid 24]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ETRURIA

ITALYA

[Mga hulagway sa panid 24, 25]

1. Capitoline nga bayeng-lobo, simbolo sa siyudad sa Roma, usa ka kopya sa Etruscanhong bronse sa ikalimang siglo W.K.P.

2. Sinulat sa Etruscanhon (tuo) ug Fenecian (wala), kining bulawanong mga papan nga bato naundan ug pahinungod ngadto kang Uni (Astarte)

3. Etruscanhong lungon sa usa ka magtiayon

4. Ang Etruscanhong arko nga agianan gikan sa ikaupat nga siglo W.K.P. Ang mga Romano nakakat-on sa pagtukod ug mga arko gikan sa mga Etruscanhon

5. Etruscanhong tibod ug tukod gikan sa ikapitong siglo W.K.P., nga gigamit alang sa pagsagol ug bino

[Credit Line]

Mga baretang bulawan: Museo Nazionale di Villa Giulia, Roma; lungon ug tibod: Musée du Louvre, Paris