Ang Sunoy-sa-Bato—Matahom nga Langgam sa Lasang sa Amazon

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Brazil

BISAN ang ordinaryong mga naturalista mahimong balaknon sa dihang magbatbat sa Guianan nga cock-of-the-rock o sunoy-sa-bato, usa ka magilawon, wala kaayo hiilhing langgam sa bagang lasang sa Amazon.a “Baga sulaw nga kalayo,” ang usa misulat. “Kometang nagdilaab,” matod pa sa lain. “Lisod hitupngan . . . sa labihang kanindot,” mihinapos ang ikatulo. Ang pagkakita niini, silang tanan mouyon, dili hikalimtan. Apan, unsay naghimo niining langgama nga sama ka dako sa salampati nga halandomon kaayo? Sa usa ka bahin, ang buloknong dagway niini.

Ang laking sunoy-sa-bato nagpasigarbo sa orens-kolor nga tapay nga samag abaniko ang hitsura ug nagsalipod sa tibuok sungo niini. Ang pula-kapehong badlisbadlis, nga nag-ubay sa daplin, nagpalutaw sa hapsay nga linginong porma sa tapay. Gikan sa tapay abot sa mga kuko, ang langgam naputos sa halos orens nga balhibo. Ang iyang mga pako, itom nga pinatsingag puti, naputos sa humil nga balhibo nga bulawanong-orens, nga kon tan-awon siya maorag nag-ambilay ug abrigo. “Ang ilang porma ug dagway,” nagsuma ang basahong Birds of the Caribbean, “matahom nga dili ikabatbat sa mga pulong.” Apan, ang langgam makapahingangha dili lang tungod sa dagway niini. Ang iyang balhibo banaag usab sa iyang kinaiya. Sa unsang paagi?

Aw, mouyon ka nga sa dugom-berdeng bagang lasang, ang sulaw-orens nga sinina dili ang kolor nga isul-ob kon buot nimong mahisagol sa palibot. Hinunoa, kining pustoryoso sa lasang gustong hikit-an. Iyang gamiton ang mapasigarbohon niyang dagway aron abogon ang mga kaindig ug danihon ang mga maghahalad.

Mga Panagbingkil Bahin sa Utlanan ug Away-away Bahin sa Panulondon

Sayo sa tuig, panahon sa tingsanay, ang laking mga sunoy-sa-bato manaog ngadto sa linatid nang mga bahin sa lasang nga gitawag ug mga lek, nga mga dapit pasundayagan sa tinuig nga mga sayaw sa pagbirigbirig sa mga langgam. Kining pulong “lek” lagmit naggikan sa Swekong berbong att leka, nga nagkahulogan nga “magdula.” Sa tinuoray, sa daghang katuigan gisabot sa mga naturalista nga ang mahagwaong mga luksolukso maoy dula lamang​—nindot nga pasundayag sa nataran sa lasang. Apan, sa bag-o pa, ilang nasayrang ang lek dili lang sayawanan kondili dapit usab sa dumogay ug pasundayag. Ngano?

Human mosulod sa lek ang usa ka pundok sa laking mga sunoy-sa-bato, timan-an sa matag langgam ang usa ka luna sa nataran sa lasang ingong iyang pribadong teritoryo pinaagi sa paghawan niini sa nadagdag nga mga dahon. Siya moangkon usab ug mga batoganan diha sa mga balagon sa ibabaw sa teritoryo, mao nga ang teritoryo mapormang silindro nga mga usa ka metros ug tunga sa gilapdon ug duha ka metros sa gihabogon. Kay maghuot ang mga 50 ka langgam sa usa ka lek, matod sa tigdukiduking si Pepper W. Trail, ang ilang mga teritoryo maoy “lakip sa labing huot nga pundok sa bisan unsang langgam sa lek.” Ang resulta? Mga panagbingkil bahin sa utlanan ug away-away bahin sa panulondon.

Ang ilang mga panagbingkil bahin sa utlanan kaamgid sa maukyabon apan di-makadaot nga mga sayaw sa panggubatan​—kusog nga pag-ugpot-ugpot sa ulo, pagtuhiktuhik sa sungo, pagpalabtik sa pako, ug pagpahugong sa balhibo, nga sal-otan ug mga iyagak ug tag-as nga mga lukso sa kahanginan. Human sa usa o duha ka gutlo, sa dihang mobati ang matag langgam nga iyang napahingangha ang lain, silang duha moatras sulod sa ilang mga utlanan. Ugaling lang, sa dihang ang duha ka langgam samang magtinguha sa paggahom sa samang maayong luna sa lek nga nabakante sa pagkamatay sa laing langgam, ang panagbingkil mahimong kasagarang panagsangka bahin sa panulondon.

“Ang mga langgam mag-akobay sa ilang kusgang mga kuko, molabok sa usag usa pinaagi sa ilang mga pako, ug usahay mag-akobay sa mga sungo. Ang maong mga sangka,” misulat si Trail diha sa magasing National Geographic, “mahimong moabot sa tulo ka oras ug makapahangos sa mga magsasangka.” Kon ang away maoy patas human niining unang sangka, ang mga langgam mopahulay, apan human niana, ang sambunot magpadayon ug magpadayon hangtod maestablisar ang bugtong manununod. Dili katingad-an nga kining langgama gitawag ug sunoy-sa-bato!

Apan, bisan sa dili pa makatundag ang abog sa lasang, ang isog nga magdudumog mabalhin nga buhing estatwa, ug ang lek mahimong pasundayagan. Nganong mahitabo kining bag-ong lihok? Ang kataposang bahin sa ngalan sa langgam, sunoy-sa-bato, mopunting sa tubag.

Ug ang Mananaog Mao . . .

Samtang ang mga laki mag-away sa nataran sa lasang, ang pipila ka langgam nga dili sulaw ug kolor hilom nga mag-ayo sa ilang mga salag diha sa sinalipdang mga lungag sa kabatoan sa duol. Oo, sila ang bayeng mga sunoy-sa-bato. Lahi sa laki, ang baye dili makaapil sa kataposang rawon sa bangga sa katahom sa kalanggaman. Siya, misulat nga mataktikanhon ang tigdukiduking si David Snow, maoy “lahi kaayong langgam.” Nagtungtong sa iyang ulo ang gamayng purongpurong, “nga nasumpo nga bersiyon sa nindot nga tapay sa laki, nga maghimo sa ulo nga kataw-anan ug dagway.” Ang mugbo niyang mga bitiis uban ang dagkong mga tiil nagsuportar sa uphag kape nga lawas nga “puruko, di-nindot nga porma.”

Bisan pa niana, alang sa atong pustoryoso sa lasang, siya mananaog. Iniglupad niya ngadto sa mga sanga ibabaw sa lek, uban sa langgis nga kiuoou nga panawag, ang matag orens-balhibong ulo motan-aw ug magpasundayag nga maklasipikar nga “lakip sa labing makalingaw ug makapahingangha nga mga pasundayag ingong pagbirigbirig sa kalanggaman.” (The Life and Mysteries of the Jungle) Unsay mahitabo? Ang tigdukiduking si Trail nag-ingon nga sa unang pagkakitag baye, “magkisaw ang kolor, kalihokan, ug tingog sa lek,” samtang ang matag laki maningkamot nga lupigon ang uban ug danihon ang pagtagad sa bisita. Sunod, molukso ang mga laki gikan sa ilang mga gibatogan ug motugdong uban ang lagubo ug iyagak diha sa ilang mga teritoryo. Ang nagkapakapa nilang mga pako makadani sa pagtagad sa baye ug maghawan usab sa dagdag nga kadahonan sa ilang mga teritoryo. Unya, sa kalit, ang kaguliyang mohunong. Ang gutlo sa desisyon miabot na.

Ang matag laki pinagahi nga moduko, nga ang iyang balhibo para pasundayag bug-os nga nabukhad, ug dili molihok nga daw napunawan. Ang iyang binuklad nga tapay magsalipod sa iyang sungo samtang ang iyang humil nga balhibo magsalipod sa porma sa iyang lawas, nga tungod niana sama siyag orens nga bulak nga nataktak sa nataran sa lasang. “Ang nagpasundayag nga sunoy-sa-bato katingalahan kaayo,” matod sa usa ka basahon, “nga sa unang pagtan-aw dili katuohan nga kini usa ka langgam.”

Ang baye, hinunoa, makaila sa bulak gikan sa maghahalad ug manaog ngadto sa tulo o upat ka laking walay timik, kinsa nagpalapad sa ilang mga lawas ug nagtalikod sa baye. Hinuon, ang ilang mga ulo gikiling mao nga ang usa ka mata nagtan-aw sa taas, nga gipuntirya sa baye. Ang mga gutlo molabay samtang ang baye modesisyon, apan sa kataposan, siya mopili sa mananaog. Siya motugdong sa iyang maangayan, molukso paingon niya, mohirag paabante, ug motuhik sa sinawng mga ngilit sa balhibo sa iyang pako. Unya ang laki molihok. Sila mag-upahay diha sa teritoryo sa laki o sa duol nga batoganan. Human niana, ang baye molupad na. Siya kasagarang mobalik sa samang laki sa pag-abot sa sunod nga tingsanay.

Hangtod sa sunod tingsanay, ang pustoryoso sa lasang malimot sa iyang kapikas ug dili moatiman sa mga kuyabog. Nga dili mabalaka, mag-andam siya alang sa sunod nga pasundayag, samtang ang baye magbuhi sa pamilya sa iyang kaugalingon. Husto ka, kana maorag dili angay-angay nga pagbahin sa trabaho, apan maayo hinuon alang sa baye ug sa iyang mga kuyabog nga magpalayo ang laki. Kon buot sabton, ang pagkadunay orens nga langgam nga magsuroysuroy libot sa imong salag maoy dili maalamon sama sa pagkadunay dekolor nga suga nga gipunting sa imong tagoanan.

Ang Sunod nga Kaliwatan

Ang uphag nga balhibo sa baye maoy hingpit nga tabon sa duha ka pinuntikan, kapehong mga itlog nga iyang ipangitlog diha sa dako kaayong salag nga ginama sa lapok nga gitapot sa bungbong sa bato sa tabang sa laway sa langgam. Human lumlomi sa inayan ang mga itlog sulod sa upat ka semana, ang mga kuyabog mapusa. Bisan tuod dili matahom sa pagkapusa, sila nasangkapan pag-ayo sa pagpuyog pila ka adlaw diha sa salag. Dili dugay human sa pagbiya sa ilang mga tipaka sa itlog, saysay sa tigdukiduking si Trail, ilang ikaw-it ang ilang hait nga mga kuko sa hanig sa salag ug, pinaagi sa kusgan nilang mga bitiis, manghawid pag-ayo sa dihang ang inayang langgam modutdot alang sa dapit nga katindogan.

Ang inayang langgam makugihong magpakaon sa mga kuyabog uban sa prutas ug panagsang insekto o tabili. Human sa usa ka tuig ang balhibo sa bata pang laki kapehon pa, apan ang iyang ulo magpasundayag nag gamayng tapay. Sa duha ka tuig sa edad, ang iyang kapehong balhibo mailisan ug bulawanong-orens nga balhibo nga magbalhin kaniya, sumala sa gisulat sa usa ka naturalista, ngadto sa “usa sa labing matahom nga mga langgam sa kalibotan.”

Bisan pa sa pagdaot sa lasang nga puy-anan sa sunoy-sa-bato, ang mga mahigugmaon sa kinaiyahan naglaom nga ang tawo dili maghikaw niining buloknong tigpasundayag sa Amazon sa higayon nga magpadayon sa iyang makalingawng sayaw sa kinabuhi.

[Footnote]

[Kahon sa panid 17]

Ilhanang Tarheta sa Sunoy-sa-Bato

Siyentipikanhong ngalan: Rupicola rupicola, o “tigpuyo sa kabatoan”

Pamilya: Cotingidae

Dapit nga puy-anan: Amihanang Amerika del Sur, sulod ug palibot sa dulang sa Amazon

Gitas-on: Mga usa ka tiil

Salag: Ginama sa lapok ug mga tanom nga gitapot sa laway, nga motimbang ug mga upat ka kilo

Kuyabog: Kasagarang duha ka itlog matag tuig; yugto sa paglumlom nga 27 ngadto 28 ka adlaw​—“usa sa kinadugayang mga yugto nga nasayran alang sa tig-awit nga langgam”

[Mga mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang dapit nga gipuy-an sa Guianan nga sunoy-sa-bato

AMERIKA DEL SUR

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Line sa panid 15]

Kenneth W. Fink/Bruce Coleman Inc.