Pagbaha sa Hinimog-Tawo nga mga Kemikal
KINING sigloha posibleng nganlan ingong panahon sa kemistriya. Ang hinimog-tawo nga kemikal nga mga substansiya nakapausab sa atong kinabuhi. Ang atong mga pinuy-anan, buhatan, ug mga pabrika napuno sa mga erosol, artipisyal nga kapuli sa asukar, kosmetiko, tina, tinta, pintal, igpapatay sa dangan, tambal, plastik, refrigerant, mga panapton nga hinimo sa artipisyal nga materyales—ang listahan taas kaayo.
Aron matagbaw ang panginahanglan sa kalibotan niining mga produktoha, ang tinuig nga produksiyon sa yuta sa mga kemikal, sumala sa World Health Organization (WHO), mokabat ug mga $1.5 ka trilyon. Ang WHO nagtaho nga ang mga 100,000 ka kemikal ginabaligya karon ug nga gikan sa 1,000 ngadto sa 2,000 ka bag-ong kemikal ang ginadugang matag tuig.
Bisan pa niana, kining pagbaha sa mga kemikal nagpukaw sa mga pangutana maylabot sa kon sa unsang paagi kini nagaapektar sa kalikopan maingon man sa atong panglawas. Tin-aw, anaa kita sa kahimtang nga wala pa nato masinati sukad masukad. “Kitang tanan maoy bahin sa usa ka gieksperimentohang kaliwatan, ug ang bug-os nga mga epekto dili mahibaloan sulod sa umaabot nga mga dekada,” matod sa usa ka doktor.
Dugang mga Kemikal, Dugang mga Kapeligrohan?
Ang mga tawo nga kasagaran kaayong naapektohan sa kemikal nga mga hugaw, matod sa WHO, mao ang “kabos, dili-makamaong mobasa ug mosulat nga mga tawo nga wala kaayo o wala makapahimulos sa angayang pagbansay o sukaranang impormasyon bahin sa mga kapeligrohan gumikan sa mga kemikal nga niana sila naladlad nga direkta o dili-direkta sa adlaw-adlaw.” Kini ilabinang tinuod sa mga igpapatay ug dangan. Apan kitang tanan naapektohan sa mga kemikal.
Mga 20 porsiyento sa mga atabay sa California, matod sa librong A Green History of the World, ang dunay sukod sa polusyon, lakip sa mga igpapatay ug dangan, nga labaw kay sa opisyal nga limitasyon sa kahilwas. “Sa Florida,” ang libro midugang, “1,000 ka atabay ang gitabonan tungod kay nahugawan; sa Hungaria 773 ka lungsod ug mga balangay ang dunay tubig nga dili angayang imnon, sa Britanya diyes porsiyento sa kinaiyanhong tubig sa ilawom sa yuta ang nahugawan nga labaw sa hilwas nga limitasyon sa World Health Organization ug sa mga bahin sa Britanya ug Tinipong Bansa ang tubig sa gripo dili ikapainom sa bag-ong natawo nga mga masuso tungod sa tag-as nga sukod sa nitrate.”
Ang asuge maoy laing mapuslanon apan lagmit kaayong makahilo nga kemikal. Moyuhot kini sa kalikopan pinaagi sa mga tuboran nga gikan sa mga panghaw sa mga industriya ngadto sa binilyong suga nga pluresen. Sa susama, ang tingga mahimong makaplagan diha sa daghang produkto, gikan sa sugnod ngadto sa pintal. Apan sama sa asuge, kini mahimong makahilo, ilabina sa kabataan. Ang pagkaladlad sa dunay tingga nga mga binuga mahimong makaiban ug hangtod sa “upat ka puntos gikan sa I.Q.” sa aberids nga bata, matod sa usa ka taho gikan sa Cairo, Ehipto.
Sumala sa United Nations Environment Programme, kada tuig mga 100 ka toneladang asuge, 3,800 ka toneladang tingga, 3,600 ka toneladang phosphate, ug 60,000 ka toneladang sabon ang moagos ngadto sa Dagat Mediteranyo ingong resulta sa mga kalihokan sa tawo. Masabot, ang dagat anaa sa krisis. Apan dili kay kini ra. Sa pagkatinuod, ang Hiniusang Kanasoran nagdeklarar sa 1998 nga Internasyonal nga Tuig sa Dagat. Sa tibuok kalibotan, ang tanang dagat anaa sa malisod nga kahimtang, ilabina tungod sa polusyon.
Bisan tuod ang kemikal nga teknolohiya naghatag kanato ug daghang makatabang nga mga produkto, atong gamiton ug ilabay ang daghan niana sa dakong kadaot sa kalikopan. Kita ba, sumala sa di pa dugayng giingon sa usa ka kolumnista sa mantalaan, naghimo sa atong kaugalingon nga “pinugos nga gikontrolar sa kauswagan”?
[Kahon sa panid 4]
Mga Kemikal ug Kemikal nga mga Reaksiyon
Ang terminong “kemikal” mapadapat sa tanang sukaranang mga substansiya nga naglangkob sa kalibotan palibot nato, nga naglakip sa kapin sa usa ka gatos ka sukaranang mga elemento, sama sa puthaw, tingga, asuge, karbon, oksiheno, ug nitroheno. Ang kemikal nga mga substansiya, o mga kombinasyon sa lainlaing mga elemento, naglakip sa mga butang sama sa tubig, mga asido, mga asin, ug alkohol. Daghan niini nga mga substansiya kinaiyanhong motungha.
Ang usa ka “kemikal nga reaksiyon” gihubit ingong “usa ka proseso nga niana ang usa ka substansiya giusab ngadto sa lain sa kemikal nga paagi.” Ang kalayo maoy usa ka kemikal nga reaksiyon; kini nag-usab sa usa ka masunog nga substansiya—papel, gasolina, idroheno, ug uban pa—ngadto sa bug-os lahing substansiya o mga substansiya. Daghang kemikal nga mga reaksiyon ang walay hunong nga mahitabo, palibot nato ug sa sulod nato.
[Hulagway sa panid 3]
Ang mga kabos maoy labing nag-antos gumikan sa kemikal nga mga hugaw