Mga Kemikal—Higala ug Kaaway?

MOHIMO kitag daghang desisyon sa kinabuhi pinaagi sa pagtimbangtimbang sa mga bentaha batok sa mga disbentaha. Pananglitan, daghang tawo ang mopalit ug kotse tungod sa kakombenyente nga itagana niana. Apan kaatbang sa maong kakombenyente kinahanglan nilang timbangtimbangon ang galastohan sa pagpanag-iya ug kotse​—insyurans, rehistro, pagkubos sa bili​—ug ang paghupot sa kotse nga takos padaganon. Kinahanglan usab nilang konsiderahon ang risgo sa pagkaangol o kamatayon tungod sa mga aksidente. Ang kahimtang susama gayod sa artipisyal nga mga kemikal​—ang mga bentaha niana kinahanglang timbangtimbangon batok sa mga disbentaha niana. Tagda ingong pananglitan ang kemikal nga gitawag ug MTBE (methyl tertiary butyl ether), usa ka igdudugang sa sugnod nga mopauswag sa pagkasunog ug mopamenos sa mga binuga sa sakyanan.

Sa bahin tungod sa MTBE, ang hangin sa daghang siyudad sa Tinipong Bansa mao ang kinalimpiyohan sulod sa katuigan. Apan ang kemikal nga nakaamot sa mas hinlo nga hangin “dunay makadaot nga mga segundaryong epekto,” nagtaho ang New Scientist. Tungod kini kay ang MTBE lagmit kaayong makakanser, ug kini miagos gikan sa tinagpulo ka libong tangke nga pondohanag gasolina sa ilawom sa yuta, nga kasagarang naghugaw sa tubig sa ilawom sa yuta. Ingong resulta, ang usa ka lungsod karon kinahanglang mopalit ug 82 porsiyento sa tubig niini gikan sa laing lugar, sa kantidad nga $3.5 milyon kada tuig! Ang New Scientist nag-ingon nga kining maong katalagman “mahimong usa sa kinagrabehang krisis sa polusyon sa tubig sa ilawom sa yuta sa TB sulod sa katuigan.”

Ang pipila ka kemikal gidili na ug wala na gayod ibaligya tungod sa kadaot nga ipahinabo niini sa kalikopan ug sa panglawas. ‘Apan ngano,’ ikaw tingali mangutana, ‘nga nahitabo kini? Dili ba ang tanang bag-ong mga kemikal bug-os nga gisusi kon makahilo ba una pa ipagawas?’

Mga Suliran sa mga Pagsusi Kon Makahilo Ba

Sa pagkatinuod, ang pagsusi sa mga kemikal kon makahilo ba maoy panagsagol sa siyensiya ug pagtagna. “Ang mga tigtimbangtimbang sa risgo wala mahibalo kon unsaon paghimog tatawng kalainan tali sa ‘hilwas’ ug ‘dili-hilwas’ nga pagkaladlad sa bisan unsang kemikal,” matod ni Joseph V. Rodricks diha sa iyang librong Calculated Risks. Tinuod kana bisan bahin sa mga tambal, nga niana daghan ang artipisyal nga gihimo. “Bisan ang labing mainampingong pagsusi,” matod sa The World Book Encyclopedia, “dili kanunayng magpadayag sa posibilidad nga ang tambal mahimong magpatungha ug wala-damhang makadaot nga epekto.”

Ang mga laboratoryo dunay pipila ka kinaiyanhong mga limitasyon. Pananglitan, dili sila bug-os nga makasundog sa kalihokan sa kemikal diha sa nagkadaiya ug komplikadong kalibotan sa gawas. Ang kalibotan gawas sa laboratoryo abunda sa gatosan, bisan linibo, ka lainlaing artipisyal nga mga kemikal, nga daghan niana mosagol sa usag usa maingon man sa buhing mga butang. Ang pipila niini nga mga kemikal dili-makadaot kon mag-inusara, apan kon magtingob kini, sa gawas o sa sulod sa atong lawas, kini makapatungha ug bag-o, makahilo nga mga substansiya. Ang pipila ka kemikal mahimong makahilo, makakanser pa gani, human lamang nga maproseso kini sa metabolismo sa lawas.

Unsaon pagtino sa mga tigtimbangtimbang sa risgo ang kahilwas sa usa ka kemikal samtang nag-atubang sa maong mga suliran? Ang naandang paagi mao ang paghatag sa mga mananap sa laboratoryo ug usa ka sinukod nga dosis sa kemikal ug unya sulayan pagpadapat ang mga resulta ngadto sa mga tawo. Kini bang maong paagi kanunayng kasaligan?

Kasaligan ba ang mga Eksperimento Diha sa mga Mananap?

Gawas pa sa pagpatungha ug moral nga mga isyu mahitungod sa pagdagmal sa mga mananap, ang pag-eksperimento sa mga hilo diha sa mga mananap magpatungha ug laing mga isyu. Pananglitan, ang lainlaing mananap kasagaran nga lainlain gayod ug reaksiyon sa mga kemikal. Ang gamayng dosis sa makahilo kaayo nga dioxin makapatay sa baye nga guinea pig, apan ang maong dosis kinahanglang patas-an ug 5,000 ka pilo aron makapatay sa usa ka hamster! Bisan ang kabanay nga mga espisye sama sa mga ilaga ug mga minyak lainlaig reaksiyon sa daghang kemikal.

Busa kon ang reaksiyon sa usa ka espisye sa mananap dili seguradong tigtag-an sa reaksiyon sa laing espisye, unsa ka seguro ang mga tigdukiduki nga ang partikular nga kemikal hilwas nga maagwanta sa mga tawo? Ang kamatuoran mao, sila dili gayod makaseguro.

Ang mga kemiko tinong dunay malisod nga tahas. Kinahanglan nilang pahimut-an ang mga tawo nga gusto sa ilang mga minugna, pakalmahon kadtong interesado sa kaayohan sa mananap, ug patuohon ang ilang kaugalingong mga tanlag nga hilwas ang ilang mga produkto. Tungod niining mga katarongana, ang ubang mga laboratoryo sa pagkakaron nag-eksperimento sa pagsulay sa mga kemikal diha sa mga selula sa tawo nga gipatubo sa laboratoryo. Apan, panahon ray mag-igo kon magpaposible kini sa kasaligang mga garantiya sa kahilwas.

Sa Dihang Mapakyas ang mga Eksperimento sa Laboratoryo

Ang igpapatay ug dangan nga DDT, nga kaylap gihapong makaplagan sa kalikopan, maoy usa ka pananglitan sa usa ka kemikal nga sayop nga gideklarar nga hilwas sa dihang unang gipagawas. Ang mga siyentipiko sa ulahi nahibalo nga ang DDT mokiling sa pagpabilin diha sa mga organismo ug dugay, nga maoy kahimtang usab sa ubang lagmit kaayong makahilo nga mga substansiya. Unsa ang makapasubong mga sangpotanan niini? Aw, ang kutay sa pagkaon, nga nalangkoban sa minilyong gigming nga mga linalang, dayon sa isda, ug sa kataposan sa mga langgam, mga oso, mga otter, ug uban pa, nahimong usa ka buhing embudo, nga nagpadaghan sa makahilong mga substansiya diha sa mga mananap nga maoy kinaulahiang mitukob. Sa usa ka kaso, ang usa ka panon sa mga grebe, usa ka espisye sa langgam sa tubig, wala makapamiso sulod sa kapin sa napulo ka tuig!

Kining biolohikanhong mga embudo episyente kaayo nga ang ubang kemikal, bisan tuod halos dili mamatikdan diha sa tubig, midaghan pag-ayo sa makapakurat nga sukod diha sa mga mananap nga kinaulahiang mitukob. Ang beluga nga mga balyena sa St. Lawrence River sa Amerika del Norte maoy haom nga pananglitan. Duna kiniy sukod sa hilo nga taas kaayo nga kinahanglan kining isipon ingong peligrosong biya inigkamatay niini!

Ang pipila ka kemikal nga anaa sa daghang mananap nakaplagan nga nagtakoban ingong mga hormone. Ug ning bag-o pa lang nga ang mga siyentipiko nagsugod sa pagbutyag sa dili-kaayo mamatikdan nga makahilong epekto niining mga kemikala.

Mga Kemikal nga Nagkopya sa mga Hormone

Ang mga hormone maoy hinungdanong kemikal nga mga mensahero diha sa lawas. Kini mobiyahe subay sa atong mga sapasapa sa dugo ngadto sa ubang parte sa atong lawas, diin kini mopukaw o mosanta sa usa ka obra, sama sa pagtubo sa lawas o sa mga siklo sa pagsanay. Makaiikag, ang di pa dugayng balita sa World Health Organization (WHO) nag-ingon nga ang “kusog nagdaghan nga hugpong sa siyentipikong ebidensiya” nagpakita nga ang pipila ka artipisyal nga mga kemikal, kon ipasulod sa lawas, mobalda sa mga hormone pinaagi sa pagkopya niana sa makadaot nga paagi o kaha sa pagbabag niana.

Ang mga kemikal nga nalangkit naglakip sa mga PCB,a dioxin, furan, ug ubang mga igpapatay ug dangan, lakip ang mga salin sa DDT. Gitawag ug tigbungkag sa endocrine, kining mga kemikala dunay dakong kalagmitan nga mobungkag sa kasagarang obra sa endocrine nga sistema sa lawas, ang tuboran sa mga hormone.

Ang usa ka hormone nga gikopya niini nga mga kemikal mao ang seksuwal nga hormone sa babaye nga estrogen. Ang usa ka pagtuon nga gipatik sa medikal nga magasing Pediatrics nagsugyot nga ang nagkadaghan nga mga batang babaye nga sayong nadalaga mahimong nalangkit sa dunay-estrogen nga mga produkto nga gigamit diha sa buhok maingon man sa mga kemikal sa kalikopan nga nagkopya sa estrogen.

Ang pagladlad sa usa ka lalaki sa pipila ka kemikal sa usa ka hinungdanong yugto sa iyang pagtubo mahimong dunay makadaot nga mga epekto. “Ang mga eksperimento nagpakita,” matod sa usa ka taho sa magasing Discover, “nga ang mga PCB nga gidapat sa usa ka tinong yugto panahon sa pagtubo makapahimo sa laking mga bao ug mga alligator nga mga baye o mga hayop nga ‘dunay hiyas sa laki ug baye.’”

Dugang pa, ang kemikal nga mga hilo makapaluya sa mga sistema sa imyunidad, nga maghimo sa mga mananap nga mas daling mataptan sa mga impeksiyon gumikan sa virus. Sa pagkatinuod, ang mga impeksiyon gumikan sa virus daw padayong nagkaylap ug mas tulin kay sukad masukad, ilabina taliwala sa mga mananap nga anaa sa ibabaw diha sa kutay sa pagkaon, sama sa mga lumod ug mga langgam sa dagat.

Sa mga tawo, ang mga bata mao ang labing naapektohan sa mga kemikal nga nagkopya sa mga hormone. Ang mga bata nga natawo sa mga babaye nga nakatomar ug nahugawan ug PCB nga tikitiki sa Hapon mga katuigan kanhi “nag-antos sa pisikal ug mental nga mga pagkalangan sa pagtubo, mga suliran sa panggawi lakip ang pagkaluyahon ug pagkalihokan, dili-normal nga kagamyon sa mga kinatawo sa lalaki, ug mga eskor sa I.Q. nga lima ka puntos ubos sa aberids,” nagtaho ang magasing Discover. Ang mga eksperimento nga gihimo diha sa mga bata nga naladlad sa taas nga sukod sa mga PCB didto sa Netherlands ug sa Amerika del Norte nagpadayag ug susamang dili-maayong mga epekto diha sa ilang pisikal ug mental nga pagtubo.

Mahimong nalangkit usab niining mga kemikala, nagtaho ang WHO, ang pag-uswag sa “sensitibo sa hormone” nga mga kanser taliwala sa mga lalaki ug babaye, sama sa kanser sa suso, itlog sa lalaki, ug sa prostate. Dugang pa, sa ubay-ubayng nasod, ang dayag nga nagapadayon nga pag-us-os sa aberids nga ihap sa binhi diha sa mga lalaki, maingon man sa kalidad sa binhi, mahimong malangkit sa pag-uswag sa paggamit ug mga kemikal. Sa ubang kayutaan, ang aberids nga ihap sa binhi sa lalaki halos nakunhoran ug 50 porsiyento sa 50 ka tuig!

Sa nag-unang artikulo, ang usa ka doktor gikutlo nga nag-ingong kita maoy “usa ka gieksperimentohang kaliwatan.” Morag husto siya. Tinuod, daghan sa atong naimbentong mga kemikal mapuslanon kanato, apan ang uban dili. Busa, maalamong likayan nato ang wala-kinahanglanang pagkaladlad sa mga kemikal nga dunay dakong kalagmitan nga makadaot kanato. Makapatingala, daghan niini makaplagan diha sa atong mga pinuy-anan. Ang among sunod nga artikulo maghisgot kon unsay atong mahimo sa pagpanalipod sa atong kaugalingon gikan sa lagmit kaayong peligrosong mga kemikal.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 7]

Kining mga balyenaha makahilo kaayo nga kini giisip nga peligrosong biya inigkamatay niini

[Credit Line]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR