Kahayag nga Moluwas ug mga Kinabuhi

USA kadto ka malisod nga lima-ka-semanang paglawig tabok sa Atlantiko sa kataposan sa ika-19ng siglo. Ang mga pasahero nagdahom nga makakitag yuta bisan unsang adlaw. Dayon dihay nakitang kahayag, nag-inusarang bituon diha sa kapunawpunawan. Apan dili kadto bituon; kadto maoy usa ka parola. “Pagkakita sa kahayag, dihadiha kaming nangluhod ug nagpasalamat sa Diyos,” nag-ingon ang usa ka pasahero sa ulahi. Ang kahayag migiya kanila nga hilwas ngadto sa ilang destinasyon. Bisan pa niana, dili tanan niadtong unang mga biyahe ang maayog resulta.

Ang Disyembre 22, 1839, maoy usa ka maayo, masanag nga adlaw sa baybayon sa New England sa Amerika del Norte. Ang tigbantay sa parola sa Plum Island, Massachusetts, naghunahuna nga hilwas ra siyang makabiya sa isla diha sa iyang gamayng sakayan, ikuyog ang iyang asawa nga mamalit, ug makabalik una pa mongitngit. Apan samtang wala sila, misugod paghuyop ang hangin. Dihay nagsingabot nga bagyo, ug tulin ang pag-abot. Wala magdugay ang langit ug dagat nahimong usa ka nagdag-om, nagdahunog nga panagsagol sa ulan, bula, ug pinisik sa tubig. Ang tigbantay naningkamot gayod nga makabalik sa isla apan wala dayon niya kini mahimo. Nagpabiling ngitngit ang parola niadtong gabhiona.

Pagkatungang gabii, ang barkong Pocahontas, nga naningkamot nga makakaplag sa suba ug ganghaan sa dunggoanan nga sa naandan gitiman-an sa parola, nangita apan napakyas. Hinuon, ang barko nasangad sa nagbungdo nga balas. Naguba ang likod niini, ug nalunod kini nga sakay ang tanang tripulante. Sa dihang hapit na ang kaadlawon ang Richmond Packer, nga nagpadulong sa mao gihapong pantalan, nalunod usab, apan usa lamang ang namatay, ang asawa sa kapitan.

Ang kasaysayan sa mga barko puno sa mga katalagman nga nalikayan unta pinaagi sa mga kahayag sa parola. “Sa karaang kapanahonan, daghang barko ang nakalawig nga hilwas latas sa dagat, nga nalunod lamang samtang naningkamot kini sa pagdunggo,” matod sa librong America’s Maritime Heritage. “Ang labing peligrosong bahin sa pagpanaw sa dagat mao ang kataposang pipila ka milya, samtang ang barko nagkaduol ug sa kataposan nakakitag yuta.”

Sumala sa historyano sa parola nga si D. Alan Stevenson, tali sa 1793 ug 1833, ang aberids nga gidaghanon sa mga barkong nalunod kada tuig sa kabaybayonan sa Britanya miusbaw gikan sa 550 ngadto sa 800. Dugang nga mga parola ang gikinahanglan, maingon man ang mas maayong mga suga.

Sa pipila ka nasod, lakip sa Inglaterra ug Tinipong Bansa, ang paglawig nahimong labi pa ka peligroso tungod sa daotag-dungog nga mga tigtunglo sa bulan, mga daotang tawo nga naghimog malimbongong mga suga sa paghaylo sa mga barko ngadto sa kabatoan, nga tulison lamang kini didto. Ang mga nakaluwas sagad nga pamatyon; ang mga tigtunglo sa bulan dili gustong dunay mga saksi. Ugaling, kon hayag ang bulan ang ilang taktika mapakyas. Busa ang ngalang mga tigtunglo sa bulan. Apan, sa ngadtongadto ang dugang ug mas maayong mga parola nakatabang sa pagpahunong sa kalihokan niini nga mga kawatan ug mga mamumuno.

Ang Unang mga Parola

Ang kinaunahang paghisgot sa mga parola maoy diha sa Iliad. “Sa pagsalop sa adlaw ang kutay sa mga kahayag sa parola mosugod sa pagdilaab,” kini nag-ingon. Ang librong Keepers of the Lights nag-ingon nga “ang orihinal nga mga parola mao lamay dagkong mga kalayo nga gisugnoran ug mga batang, nga usahay ibutang diha sa gitapok nga mga bato, ug sa ulahi diha sa dagkong puthaw nga halwa, nga kanunayng pasagdang maugdaw uban ang makalilisang nga mga resulta.”

Dayon, sa mga 300 W.K.P., sa isla sa Pharos, diha sa ganghaan sa dunggoanan sa Alexandria, Ehipto, mibarog ang unang tinuod nga parola sa kalibotan, ang Pharos sa Alexandria. Usa ka nindot nga gambalay nga ginama sa bato tali sa 100 ug 120 metros nga gihabogon (mga 40 ka andana), kadto mao ang kinahabogang parola nga gitukod sukad. Ingong usa sa Pito ka Katingalahan sa Kalibotan, milungtad kinig mga 1,600 ka tuig hangtod nga gitumpag kini, malagmit sa usa ka linog.

Ang mga Romano nagpatindog ug labing menos 30 ka parola, gikan sa Itom nga Dagat hangtod sa Atlantiko. Apan sa dihang napukan ang imperyo, mihinay ang pamatigayon ug ang mga parola wala na magamit ug naguba na. Ang konstruksiyon misugod pag-usab sa mga 1100. Ang nabantog nga parola sa bag-ong panahon mao ang Lanterna sa Genoa, kansang tigbantay sa 1449 mao si Antonio Columbo, uyoan sa manunuhid nga si Christopher Columbus.

Ang unang parola nga gitarok diha sa lawod maoy ginama sa kahoy nga gitukod ni Henry Winstanley niadtong 1699 sa peligrosong Eddystone Rocks duol sa Plymouth, Inglaterra. Gipasigarbo niya ang iyang nahimo. Samtang nangisda diha sa iyang parola, matod sa dokumentaryo sa video nga Guardians of the Night, si Winstanley miingon: “Ulbo, dagat. Umari ug sulayi ang akong ginama.” Usa ka adlaw niana sa 1703, mituman ang dagat. Si Winstanley ug ang iyang parola nahanaw nga walay nabiling timailhan.

Sa pagsaulog sa panaghigala sa mga katawhan sa Tinipong Bansa ug Pransiya, ang Statue of Liberty, sa New York Harbor, nga may gitas-ong 302-piye nagsilbi usab sa pipila ka panahon ingong tabang sa paglawig. Sa 16 ka tuig tulo ka tigbantay ang nagpulipuli aron huptang hayag ang siga sa iyang sulo. “Gikan sa iyang may-iwag nga kamot nagdan-ag ang pagdapit sa tibuok kalibotan,” matod sa balak diha sa iyang patonganan.

Gikan sa mga Kalayo Ngadto sa mga “Xenon Flashtube”

Ang uling, mga kandila—bisan mga kandelabra—ug lana ngadtongadto mipuli sa kahoy ingong suga sa mga parola. Gisulayan ang paggamit sa mga reflector aron isentro ang kahayag, apan ang aso ug anuos daw nagpaitom niini. Apan, sa 1782 ang Swekong siyentipiko nga si Aimé Argand nakaimbento ug lampara nga mopatunong sa hangin paibabaw agi sa tunga sa silindrong pabilo ug pagawas pinaagi sa bildo nga panghaw. Sa dihang magpabilin kining hinlo, ang mga parabolic reflector (may pormang samag mga salamin sa pangunahang mga suga sa sakyanan) kaylap nga gigamit diha sa mga parola. Ang usa ka maayong reflector makapadugang sa kadan-ag sa kahayag sa mga 350 ka pilo.

Lain pang dakong pag-uswag miabot sa 1815 sa dihang ang Pranses nga pisiko nga si Augustin-Jean Fresnel nakaimbento sa labing episyenteng lente nga magamit diha sa mga parola sukad. Una pa sa imbensiyon ni Fresnel, ang kinamaayohang mga sistema sa salamin—nga naggamit sa Argand nga mga lampara, nga nagpabiling kaylap nga gigamit sa kapin sa 100 ka tuig—nagpatunghag kahayag nga mga 20,000 ka candlepower.a Ang mga lente ni Fresnel nagpauswag niini sa 80,000—halos parehas ug kahayagon sa pangunang suga sa sakyanan sa modernong adlaw—ug nahimo kana nga ginamit lamang ang nagsigang pabilo! Ang may-presyur nga mga petromaks naimbento sa 1901, ug wala magdugay ang Fresnel nga mga yunit nagpatunghag abot sa usa ka milyon ka candlepower. Halos sa samang panahon, ang acetylene gas gisugdan sa paggamit ug nakaamot pag-ayo sa teknolohiya ug paggamit sa parola, sa dakong bahin tungod sa paningkamot ni Nils Gustaf Dalén, sa Sweden. Ang awtomatikong balbula sa adlaw nga iya ni Dalén—usa ka off ug on nga swits nga nagkontrolar sa agos sa acetylene gas pinaagi sa pagsanong sa kahayag sa adlaw—nakaani kaniyag Nobel Prize alang sa Pisika niadtong 1912. Ang dekoryenteng mga suga nga may filament nahimong popular sa katuigang 1920 ug nagpabiling pangunang tinubdan sa kahayag niining adlawa. Kon iparis sa usa ka Fresnel nga lente, ang bombilya nga may 250 watts lamang makapatunghag pipila ka gatos ka libong candlepower. Karong mga adlawa, ang kinahayagang parola sa kalibotan, usa ka parola sa Pransiya, makadan-ag sa langit magabii sa sulaw kaayong kahayag nga 500 milyones ka candlepower.

Ang usa ka bag-ong imbento mao ang xenon flashtube. Mopatungha kinig hayag kaayong siga nga may gidugayong minilyon ka bahin sa usa ka segundo lamang. Tungod kay ang light pulse mubo ug kusog kaayo, makita kini bisan pag may ubang mga suga sa palibot.

Naglutaw nga mga Parola

Ang naglutaw nga mga parola, o mga barkong-parola, gigamit diin dili praktikal ang pagtukod ug torre. Apan, sama sa mga torre, ang mga barkong-parola may taas nga kasaysayan. Ang una maoy Romanhong galera nga gigamit sa panahon ni Julius Caesar. Ibabaw sa palo, ang puthaw nga bagahang may nagbagang uling nagdan-ag sa langit sa kagabhion—ug naghulog ug mga baga ngadto sa gipaningot nga kalawasan sa ulipong mga tigbugsay nga gikadena diha sa ilang mga puwesto sa ubos.

Ang unang barkong-parola niining ulahi gigamit sa 1732 diha sa bokana sa Thames, duol sa London. Human niadto, midaghan ang barkong-parola. Sa daghang katuigan ang mga barkong mosulod ug mobiya sa New York Harbor gigiyahan sa barkong-parola nga Ambrose. Apan, sa di pa dugayng katuigan ang mga barkong-parola gipulihan sa awtomatikong mga buya sa suga ug mga torre sa suga, nga maoy metal nga mga gambalay nga morag mga atabay sa aseite diha sa dagat.

Sa Dihang ang Gabon ug Bagyo Mopahanap sa mga Suga

Bisan ang kinahayagang suga mabalda sa dihang dunay bagang gabon ug ulan—mga panahon nga ang mga parola ilabinang gikinahanglan! Ang solusyon, bisan pag dili hingpit, mao ang tingog—kusog kaayo ug regular nga tingog. Tungod niini nga hinungdan, daghang parola ang sinangkapan ug kusog kaayong mga himan sa paningog sama sa mga kampana, mga foghorn, mga pito ug, sulod sa usa ka panahon, mga kanyon pa gani! Sa pagkatinuod, ang pipila ka parola naggamit ug mga kanyon ingon ka ulahi sa katuigang 1970.

Bisan pa niana, ang mga balod sa tingog maapektohan sa di-matagnang pag-usab-usab sa atmospera. Ang mga kalainan sa temperatura ug kaumogon sa mga hut-ong sa hangin ibabaw sa tubig makaapekto sa tingog, usahay mobawog niana pataas, usahay paubos. Dugang pa, sama nga ang gamayng bato mapauntol sa lim-aw, busa ang bulhot sa tingog mountol mismo sa barko ug dili gayod madungog! Apan bisan pa sa mga problema, ang mga senyal sa paningog kasagarang madungog mga kilometro ang gilay-on.

Ang Kataposan sa Usa ka Panahon

Sa pag-abot sa awtomatikong pagkontrol, ang mga tigbantay sa parola wala na kinahanglana. Ang paglawig ginamit ang radar, radyo, sonar, ug satelayt mipuli na karon bisan sa parola mismo, ug daghan ang wala na gamita. Apan morag dili kita makalimot niini. Alang sa daghang tawo, ang mga parola maoy simbolo sa kahayag ug paglaom diha sa mangitngit nga kalibotan, ug padayon kining nagdasig sa mga letratista, pintor, ug magbabalak. Sa paningkamot nga mapreserbar kining nindot nga karaang mga tinukod, nanungha ang mga kapunongan sa parola sa tibuok kalibotan.

Ang pipila ka parola nagtanyag karon ug talagsaong sak-anan alang sa mga bisitang gusto kaayong sulayan ang kinabuhi sa tigbantay sa parola, bisan pag mas pinatuyangang kinabuhi. Ang ubang bisita buot lamang nga magtagamtam sa pag-inusara—nga walay madungog kondili ang mamingawong siyaok sa mga kanaway ug ang dinaguok sa balod. Sa pipila ka bahin sa kalibotan, ang mga parola nagtagana usab ug maayong lantawanan sa pagsud-ong sa mga balyena, mga langgam, ug mga poka. Ang mga tigbantay sa Alexandria ug ang uyoan ni Christopher Columbus sa Genoa lagmit nga naggugol sa ilang libreng mga panahon sa paghimo sa ingon.

[Footnote]

[Kahon sa panid 21]

Duha ka Maisogong Babaye

Ang estorya sa mga parola naglakip sa mga asoy sa talagsaong kaisog ug dedikasyon, nga kasagaran sa bahin sa mga babaye. Si Grace Darling (1815-42) nagpameligro sa iyang kinabuhi sa pagtabang sa siyam nga naluwas sa nalunod nga barko duol sa parola sa iyang amahan sa Farne Islands, duol sa amihanan-sidlakan nga baybayon sa Inglaterra. Sa iyang pag-insistir, siya ug ang iyang amahan mibugsay latas sa peligrosong dagat paingon sa nalunod nga barko, gibutang ang mga naluwas diha sa bote, mibugsay balik sa parola, ug giatiman sila hangtod miabot ang tabang. Gitukod ang usa ka monyumento alang sa iyang handomanan.

Si Abigail Burgess mao ang 17-anyos nga anak nga babaye sa tigbantay sa Matinicus Rock nga parola, duol sa baybayon sa Maine sa Amerika del Norte. Usa ka adlaw niana sa Enero 1857, ang iyang amahan kinahanglang mobiya sa parola apan dili makabalik sulod sa upat ka semana tungod sa daotang panahon. Si Abbie, nga maoy pagtawag kaniya, maoy nagdumala. Iya usab nga giatiman ang iyang nasakit nga inahan ug giakatar ang iyang tulo ka igsoon, nga bata pa kaayo aron makatabang sa mga buluhaton diha sa parola. Si Abbie misulat: “Bisan tuod usahay lapoy kaayo tungod sa akong mga trabaho [ang paghupot sa suga nga padayong magsiga una pa sa pag-abot sa elektrisidad maoy hago kaayong trabaho], wala moawop ang mga suga bisan makausa. Sa tabang sa Diyos akong nahimo ang tanan nakong naandang mga buluhaton maingon man ang iyaha sa akong amahan.” Pagkasunod nga tingtugnaw si Abbie sa makausa pa kinahanglang maoy magdumala. Nianang higayona siya ug ang iyang pamilya may adlaw-adlawng rasyon na lamang nga usa ka itlog ug usa ka tasang mais. Apan ang suga wala gayod moawop.

[Kahon/Hulagway sa panid 23]

Ang Fresnel nga Lente

Ang Fresnel nga lente sa pagkatinuod maoy daghag-bahin nga lente, o palid sa lente, nga may sentrong lente nga gilibotan sa nagkurbang mga glass prism. Ang mga palid sa Fresnel nga lente mahimong isumpaysumpay sa pagpormag usa ka bildong baril nga bug-os nga molikos sa tinubdan sa kahayag. Isentro sa kada palid ang kahayag ngadto sa tingob nga pinahigdang dan-ag. Ang dugang nga mga palid nagkahulogag dugang nga dan-ag sa kahayag, samag mga rayos nga nagsanga gikan sa pusod sa ligid. Samtang motuyok ang baril libot sa tinubdan sa kahayag, ang mga dan-ag sa kahayag mosidlak diha sa palibot. Ang gidaghanon sa dan-ag, ang sal-ang sa panahon tali sa mga dan-ag, ug bisan ang kolor niini maoy pipila lamang sa mga hinungdan nga naghatag sa matag parola sa linaing timailhan sa kahayag, o kinaiya. Ang mga barko nagdalag listahan sa lainlaing timailhan sa kahayag aron ang mga marinero makaila sa matag parola samtang naglawig.

[Credit Line]

South Street Seaport Museum

[Hulagway sa panid 23]

Peggy’s Cove, Nova Scotia, Canada

[Hulagway sa panid 23]

Statue of Liberty, New York

[Hulagway sa panid 23]

Weser River, Alemanya

[Hulagway sa panid 23]

Washington State, T.B.A.

[Picture Credit Line sa panid 20]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck