Mga “Asteroid,” mga Kometa, ug ang Yuta—Hapit Nang Magbanggaay?

‘Sa sayong buntag sa Hunyo 30, usa ka talagsaong hitabo ang nakita dinhi sa balangay sa Siberia. Diha sa langit, ang mga mag-uuma nakakitag usa ka butang nga hayag kaayo; kini sobra ka hayag alang sa kinaiyanhong mata. Sa ubos nga bahin sa langit, sa mao gihapong direksiyon sa hayag kaayong butang, usa ka gamayng itom nga panganod ang makita. Sa dihang nagkaduol na sa yuta ang hayag nga butang, mora kinig nahimong abog. Gipulihan kini sa naporma nga baga kaayong panganod sa itom nga aso, ug ang kusog nga pagbuto, nga mora bag gikan sa nagdahili nga dagkong mga bato, maoy nadungog. Mikurog ang mga tinukod, ug usa ka nagsangasanga nga dila sa kalayo ang miulbo paibabaw lahos sa panganod. Ang mga taga-balangay nanagan ngadto sa kadalanan tungod sa kalisang. Ang tigulang nga mga babaye nanghilak; ang tanan nagtuong miabot na ang kataposan sa kalibotan.’—Sumaryo sa usa ka taho nga migula diha sa mantalaang Sibir, sa Irkutsk, Rusya, sa Hulyo 2, 1908.

WALA masayod kadtong mga taga-balangay nga may usa ka butang gikan sa langit nga mibuto ibabaw nila. Karon, kapin 90 ka tuig sa ulahi, usa sa labing katingad-ang mga panagna bahin sa kataposan sa atong planeta naglangkit sa usa ka katalagman nga ipahinabo sa asteroid o sa usa ka kometa. Ang mga akronimo sama sa mga NEO (near-earth objects) ug mga PHO (potentially hazardous objects) madunggan may kalangkitan sa makalilisang nga mga panagna labot sa yuta nga malaglag pinaagig mga pagkahagsa sa langitnong mga butang. Ang Hollywood nakahimog dagkong mga ganansiya pinaagi sa pagpahayag niini nga mga kahadlok diha sa mga sine sama sa Deep Impact ug Armageddon.

Unsa ba gayod ang kalagmitan nga ikaw o ang imong kabataan mangamatay pinaagi sa usa ka bola sa kalayo gikan sa langit? Angay ka bang magdahom nga mag-ulan ug mga bugon sa puthaw ug yelo diha sa imong nataran sa di madugay? Kon nagpuyo ka duol sa baybayon, mapayhag kaha ang imong balay sa usa ka dako kaayong balod nga ipahinabo sa usa ka naglatagaw nga asteroid nga malusbog ngadto sa dagat?

Naglibot Taliwala sa mga Tipak sa mga Planeta

Ang atong sistema sa adlaw gilangkoban ug labaw pa kay sa adlaw, siyam ka planeta, ug sa mga bulan niini. Ang mga kometa (nagsagol nga yelo ug abog), mga asteroid (gagmay o di-iladong mga planeta), ug mga meteoroid (sagad mga tinipik sa mga asteroid) nanaglibot usab sulod sa sistema sa adlaw. Dugay nang nahibaloan sa mga siyentipiko nga ang yuta naladlad sa pagbombardiyo gikan sa kawanangan. Tan-awon lamang nato ang nadaot nga nawong sa bulan aron makaamgo nga nagpuyo kita sa gubot nga kasilinganan. Kon dili pa tungod sa atong atmospera ug sa padayong pag-usab-usab sa nawong sa yuta pinaagig plate tectonics ug pagkakankan, ang nawong sa atong planeta sama gayod ka lungagon sa bulan.

Gibanabana sa mga siyentipiko nga ingon ka daghan sa 200 ka milyong bulalakaw ang makita diha sa atmospera sa yuta kada adlaw. Kasagaran sa mga butang nga mosulod sa atmospera gamay ra ug masunog nga dili mamatikdan. Bisan pa niana, pipila niining mga butanga ang dili masunog sa mainit kaayong pagsulod ug mohinay tungod sa pagbag-id sa hangin sa gikusgong mga 320 kilometros kada oras. Ang mabilin niini mahulog sa yuta ingong mga bulalakaw. Sanglit kasagaran niini mahulog sa kadagatan o sa wala-puy-i nga mga luna sa yuta, talagsa ra kini makapahinabog kadaot sa mga tawo. Gibanabana nga ang mga butang nga mosulod sa atong atmospera nagdugang ug ginatos ka tonelada adlaw-adlaw sa gibug-aton sa yuta.

Dugang pa, gibanabana sa mga astronomo nga mahimong adunay mga 2,000 ka asteroid nga mas dako pa sa usa ka kilometro ang gitas-on nga motadlas o mopaduol sa orbito sa yuta. Sila nakadiskobre ug nakapaniid lamang ug mga 200 niini. Usab, dunay gibanabanang usa ka milyong asteroid nga mas dagko pa sa 50 metros ang diametro nga peligrosong mopaduol sa orbito sa yuta. Ang mga asteroid nga ingon niana ka dagko makaabot sa yuta ug makapahinabog kadaot. Ang maong gamaygamayng naglupad nga butang nagbaton ug mga napulo ka megaton nga enerhiya—katumbas sa dakong nukleyar nga bomba. Bisan tuod ang atmospera sa yuta makapanalipod kanato gikan sa mas gagmayng mga pagkahagsa, dili kini makapugong niadtong may napulo ka megaton nga enerhiya o kapin pa. Ang pipila ka tigdukiduki nag-ingon nga, sumala sa estadistika, makadahom kitang may mahagsa nga napulo ka megaton sa aberids nga mga kas-a sa usa ka siglo. Sumala sa pipila ka pagbanabana, ang kasubsob sa pagkahagsa sa mga butang nga mga usa ka kilometro ang gilapdon maoy kas-a sa 100,000 ka tuig.

Dayag nga Dagkong mga Lungag, Pagbuto, ug Pagbanggaay

Dili lisod tuohan nga ang atong planeta naigo sa dagkong mga butang nga nangahulog gikan sa kawanangan sa nangagi. Ang pamatuod niini nga mga pagkahagsa makita sa kapin sa 150 ka nadiskobrehang dagkong mga lungag nga nagmarka sa nawong sa yuta. Ang pipila niini dayag nga makita, ang uban makita lamang gikan sa ayroplano o mga satelayt, ug ang uban pa dugay nang nalubong o anaa sa salog sa dagat.

Usa sa labing ilado niining dagkong mga lungag, nailhan ingong Chicxulub, nagpatunghag lupa sa nawong sa yuta nga may diametrong 180 kilometros. Nahimutang duol sa amihanang tumoy sa Yucatán Peninsula sa Mexico, kining dako kaayong lungag gikatuohang mao ang dapit nga nahagsaan sa kometa o asteroid nga napulo ka kilometros ang gilapdon. Ang uban nag-ingon nga ang mga kausaban sa klima nga gipahinabo niini nga pagkahagsa maoy hinungdan sa pagkapuo sa mga dinosaur ug ubang mga mananap sa yuta ug dagat.

Sa Arizona, T.B.A., usa ka puthaw nga bulalakaw milungag sa talagsaong Meteor Crater—usa ka bangag nga duolan sa 1,200 metros ang gilapdon ug 200 metros ang giladmon. Unsa kaha ang mga kadaot kon ang ingon niana nga bulalakaw moigo sa usa ka siyudad? Ang popular nga pasundayag sa American Museum of Natural History, sa New York City, nagpakita nga kon ang ingon nianang butanga moigo sa Manhattan, kanang naghuot nga distrito bug-os nga malaglag.

Niadtong Hunyo 30, 1908, usa ka asteroid o bugon sa kometa nga gibanabanang kubos sa 100 metros ang gilapdon midahunog ngadto sa atmospera ug mibuto ug mga 10 kilometros ibabaw sa wala kaayo puy-ing rehiyon sa Tunguska sa Siberia, ingon sa gihisgotan sa introduksiyon. Ang pagbuto, nga gibanabanang 15 ka megaton, nagpayhag sa 2,000 ka kilometro kuwadradong luna, nga nagpukan sa mga kahoy, nagsugod sa mga sunog, ug nagpatay sa mga osa. Pila ka tawo kaha ang namatay kon ang sentro sa maong pagbuto nahitabo sa dapit nga may dasok kaayong populasyon?

Sa Hulyo 1994, ang mga teleskopyo sa tibuok kalibotan gitumong sa Jupiter samtang ang mga tinipak sa kometang Shoemaker-Levy 9 nahagsa sa maong planeta. Ang temporaryong mga lupa nga naporma diha sa Jupiter magpabiling dulot nga nakulit sa kaisipan niadtong nakakita mismo sa mga pagbanggaay. Ang pagsud-ong sa Jupiter nga nakaagom ug sublisubling pag-igo nagpahunahuna sa mga eksperto ug ordinaryong mga tawo kon unsay mahitabo kon, sa kapulihay, ang yuta maoy nahimong target sa kometa.

Gihanduraw nga mga Esena sa Katalagman

Nga may kahadlok, ang mga siyentipiko nagtulotimbang sa mahimong makalilisang nga mga sangpotanan sa pagkahagsa sa kometa o asteroid sa atong planeta. Ingon niini ang ilang paghanduraw sa dihadihang mga resulta sa usa ka dakong pagkahagsa. Una adunay kalit nga pag-ulbo sa bato ug abog. Ang mangahulog nga mga tipak magpatunghag pag-ulan sa bulalakaw nga mohimo sa langit nga init kaayo ug mosunog sa kalasangan ug kabalilihan, nga magpatay sa kadaghanang kinabuhi sa yuta. Ang abog nga magpabiling naglutaw diha sa atmospera sa taastaas nga panahon moabong sa kahayag sa adlaw, nga hinanaling magpaus-os sa temperatura ug magpahunong sa photosynthesis sa ngitngit nga nawong sa yuta sa ubos. Ang pagkasanta sa photosynthesis motultol usab sa pagkadaot sa food chain sa dagat, nga magpatay sa kadaghanang linalang sa dagat. Sumala niining gihanduraw nga esena, ang katalagman sa kalikopan mabug-os pinaagi sa asidong ulan sa tibuok globo ug sa pagkadaot sa ozone layer.

Kon ang maong asteroid mahagsa sa dagat, mopatungha kinig dagkong mga balod, mga tsunami, nga may dako kaayong potensiyal sa kalaglagan. Ang mga tsunami moabot ug mas layo pa gikan sa dapit nga nahagsaan kay sa una nga shock wave ug mopatunghag kaylap nga kalaglagan sa mga kabaybayonan sa gilay-ong libolibo ka kilometro. Nag-ingon ang astronomong si Jack Hills: “Sa kanhing nahimutangan sa mga siyudad, duna na lang unyay lapokong mga patag.”

Hinunoa, ang usa angayng mag-amping bahin sa maong mga pahayag. Ang dakong bahin niini nga mga teoriya maoy yanong pagpangagpas. Dayag, walay nakakita o nakatuon sa usa ka asteroid nga nahagsa sa yuta. Dugang pa, ang palaumagian sa balita karon nga nalinga sa paukyab dali nga makahimog kulbahinam nga mga ulohan sa balita, pinasikad sa dili kompleto o bisan dili tukma nga impormasyon. (Tan-awa ang kahon sa ibabaw.) Sa pagkatinuod, gikaingon nga ang kalagmitan nga mamatay tungod sa butang nga mahulog gikan sa langit diyutay kaayo kay sa kalagmitan nga mamatay diha sa aksidente sa sakyanan.

Unsay Angayng Himoon?

Daghang eksperto ang nagtuo nga ang kinamaayohang estratehiya aron malikayan ang katalagman sa nagsingabot nga kometa o asteroid mao ang paglansad ug roket aron sa pagsanta sa manunulong ug, labing menos, usbon ang dagan niini. Kon gamay ang asteroid ug mamatikdan daghang tuig una pa sa gibanabanang pagkahagsa niini, kini nga pagsanta tingalig igo na.

Apan, alang sa mas dakong butang nga mahimong mahagsa sa yuta, ang pipila ka siyentipiko nagsugyot sa paggamit sa nukleyar nga mga hinagiban. Sa maong kahimtang, gituohang ang maampingon nga pagpahiluna sa nukleyar nga pagbuto magpaiway sa asteroid ngadto sa mas hilwas nga orbito, nga magsanta sa pagkahagsa dinhi sa yuta. Ang gidak-on sa asteroid ug ang kaduol niini sa yuta maoy magtino sa gidak-on sa nukleyar nga pagbuto nga kinahanglanon.

Ang problema mao nga walay usa niining posibleng mga paagi sa pagdepensa ang epektibo kon walay igong abante nga pasidaan. Ang mga grupo sa astronomiya sama sa Spacewatch ug Near Earth Asteroid Tracking eksklusibong gidedikar sa pagpangitag asteroid. Daghang tawo ang nagtuo nga dugang pa ang angayng himoon mahitungod niini.

Sa pagkatinuod, ang dili-hingpit nga mga tawo dunay limitadong kahibalo mahitungod sa mga nahimutangan ug mga linihokan niining langitnong mga butang. Apan dili kinahanglang mabalaka sa hilabihan o masobrahan sa kahadlok sa mga hulga nga nameligro ang kaugmaon sa kinabuhi sa yuta. Ang labing hilwas nga garantiyang wala gayoy asteroid o kometa nga tugotang molaglag sa tanang kinabuhi sa yuta naggikan sa Maglalalang sa uniberso, si Jehova nga Diyos.a Ang Bibliya nagpasalig kanato: “Ang mga matarong mismo magapanunod sa yuta, ug sila magapuyo niana sa walay kataposan.”—Salmo 37:29; Isaias 45:18.

[Footnote]

[Kahon sa panid 27]

Ang Kaso sa 1997 XF11

Sa Marso 12, 1998, may daotang balita nga mikaylap sa tibuok globo: Usa ka asteroid nga may gilapdong 1.5 kilometros nagpadulong sa yuta ug gidahom nga moabot sa Oktubre 26, 2028, “matunong sa Huwebes.” Ang asteroid, nga ginganlag 1997 XF11, nadiskobrehan niadtong Disyembre 6, 1997, sa astronomong si Jim Scotti, sa grupo sa Spacewatch sa University of Arizona. Nga naggamit sa miaging impormasyon ug mas bag-ong mga obserbasyon, ang mga siyentipiko nga nalangkit sa Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics miluwat ug impormasyon nga gigamit sa uban sa pagtagna nga ang orbito sa asteroid lagmit magbutang niana sa mga 50,000 kilometros gikan sa yuta—gaming ra kaayong distansiya sa astronomikanhong sukdanan, o “walay purohang dili mahagsa sa yuta.” Ang mga sibya sa telebisyon napuno sa makalilisang nga mga sundogsundog sa asteroid nga nahagsa dinhi sa yuta. Dayon, usa ka adlaw lang sa ulahi, wala na ang kapeligrohan. Ang bag-ong mga impormasyon ug mga pagkalkulo nagpakita nga ang asteroid mosipyat sa yuta sa gilay-ong 1,000,000 kilometros. Mas duol gihapon kana kay sa bisan unsang nakitang asteroid sa nangagi nga ingon niana ka dako, apan kini usa ka hilwas nga distansiya. Ang palaumagian sa balita dihadihang nagpatik ug mga ulohang balita sama sa “Okey, Busa Sayop Kinig Gamay.”

[Mga hulagway sa panid 26]

1. Halley’s Comet

2. Comet Ikeya-Seki

3. Asteroid 951 Gaspra

4. Meteor Crater—usa ka bangag nga duolan sa 1,200 metros ang gilapdon ug 200 metros ang giladmon

[Credit Lines]

Kortesiya sa ROE/Anglo-Australian Observatory, letrato ni David Malin

Letrato sa NASA

NASA/JPL/Caltech

Letrato ni D. J. Roddy ug K. Zeller, U.S. Geological Survey

[Picture Credit Line sa panid 25]

Letrato sa NASA