Unsay Anaa Saylo sa mga Planeta?

Planetang X. Kining ngalana gihatag sa astronomong si Percival Lowell ngadto sa usa ka wala pa madiskobrehing planeta nga iyang gidudahang nagbiyo saylo sa Neptune. Ang iyang pagpangita sa Planetang X nagsugod sa 1905 sa iyang obserbatoryo sa Flagstaff, Arizona. Bisan tuod si Lowell namatay una pa makaplagi ang Planetang X, ang pagpangita nga iyang gisugdan nagpadayon. Sa kataposan, sa 1930, sa obserbatoryo ni Lowell, si Clyde Tombaugh nakadiskobre sa planetang Pluto. Naglungtad gayod ang Planetang X!

Ang mga astronomo dihadiha nagsugod sa paghunahuna, ‘Duna pa kahay laing Planetang X nga makaplagan?’ Unom ka dekada sa mainitong pagpangita ang misunod, ug sa ulahing katuigan sa pagpangita, bisan ang mga salakwanang gigamit. Bisan tuod libolibong asteroid, mga bituon, galaksiya, ug mga nebula ang nadiskobrehan, walay bag-ong mga planeta nga nailhan.

Apan, wala mohunong ang pagpangita. Ang mga siyentipiko nagsugod sa paggamit ug bag-ong mga teknolohiya ug mas puwersadong mga teleskopyo aron sa pag-ila sa nagabiyong mga butang nga milyonmilyon ka beses nga mas hanap kay sa makita sa kinaiyanhong mata. Ang ilang mga paningkamot sa kataposan gibalosan. Katingalahan, dinosenang gagmayng mga planeta saylo sa Pluto ang nakit-an karon!

Hain kanang gagmayng mga planeta? Pila pa man ang makaplagan? Kini ba ang kinalay-ang mga butang sa atong solar nga sistema?

Ang Kinalay-ang mga Butang

Ang solar nga sistema gilangkoban sa siyam ka planeta nga nagabiyo sa adlaw. Dugang pa, libolibong batoon nga mga asteroid ang mangahulog sa wanang, kadaghanan sa dapit tali sa Mars ug Jupiter. Duolan sa usa ka libong kometa ang nakit-an usab.

Hain niining mga butanga ang nagabiyo nga kinalay-an gikan sa adlaw? Sa pagkatinuod, ang mga kometa mao ang kinalay-an.

Ang pulong “kometa” naggikan sa Gregong pulong ko·meʹtes, nga nagkahulogang “taas ug buhok”—nga nagtumong sa tag-as, morag silhig nga mga ikog luyo sa hayag nga mga ulo niini. Ang mga kometa maoy tinubdan sa daghang patuotuo ug kalisang. Ang mga maniniid nagtawag gihapon sa mga pagpakita sa kometa ingong mga multo. Naggikan kini sa unang mga pagtuo nga kini maoy samag-multo nga mga butang. Nganong gikahadlokan kini pag-ayo? Usa ka katarongan mao nga ang ilang pagpakita usahay madungan sa mga trahedya.

Ang mga kometa nagpatungha gihapon ug panatisismo. Sa Marso 1997, sa California, T.B.A., 39 ka membro sa Heaven’s Gate nga kulto naghikog samtang ang kometa nga Hale-Bopp nagpaduol sa adlaw. Ngano man? Tungod kay nagdahom sila nga ang usa ka salakwanang gikan sa laing planeta, nga gituohang nagtago likod sa kometa, moabot aron sa pagkuha kanila.

Dili tanan ang naglantaw sa mga kometa sa dili-makataronganong paagi. Sa ikaupat nga siglo W.K.P., si Aristotle nagduso nga ang mga kometa maoy mga panganod sa hayag nga gas sa itaas sa langit. Pipila ka siglo sa ulahi, ang Romanong pilosopo nga si Seneca maalamong misugyot nga ang mga kometa maoy nagabiyo, langitnong mga butang.

Sa pagkaimbento sa teleskopyo ug sa pagkadiskobre sa balaod sa grabidad ni Newton, ang pagtuon sa mga kometa nahimong labi pang tukma nga siyensiya. Sa 1705, si Edmond Halley nagtino nga ang mga kometa nagabiyo sa adlaw sa tag-as, linginong mga agianan. Dugang pa, siya miingon nga ang mga kometa nga nagpakita sa katuigang 1531, 1607, ug 1682 dunay susamang mga agianan ug gibulag sa regular nga mga sal-ang nga mga 75 ka tuig. Si Halley hustong nagsugyot nga ang matag usa niini nga pagpakita maoy sa mao gihapong nagabiyo nga kometa, nga sa ulahi ginganlag Kometa nga Halley.

Ang mga tigdukiduki karon nahibalo nga ang mga kometa dunay solidong mga uyok, kasagaran tali sa 1 ug 20 kilometros kon tadlason. Ang uyok labing maayong hubiton ingong lugom, hugaw nga iceberg nga sa dakong bahin gilangkoban ug tubig sa yelo nga gisagolan ug abog. Ang haduol nga mga hulagway sa Kometa nga Halley nga gikuha sa Giotto nga salakwanang sa 1986 nagpakita ug mga binuga nga gas ug abog nga migula gikan sa kometa. Kining maong mga binuga naglangkob sa hayag nga ulo sa kometa ug ikog nga makita gikan sa yuta.

Mga Pamilya sa Kometa

Duha ka pamilya sa mga kometa ang nagbiyo sa adlaw. Ang pagklasipikar sa kometa gipasikad sa mga yugto sa pagbiyo niini, o sa gitas-on sa panahon nga gikinahanglan sa pagkompleto sa usa ka pagtuyok niini sa adlaw. Ang short-period, o periodic, nga mga kometa—sama sa Kometa nga Halley—dangtag duolan sa 200 ka tuig sa paghimo sa matag pagbiyo sa adlaw. Ang ilang mga orbita nagsubay sa mga agianan nga duol sa ecliptic, ang dapit sa makita nga langit diin ang yuta ug ang ubang mga planeta nagabiyo sa adlaw. Duna tingaliy binilyong periodic nga mga kometa, kadaghanan niini nagabiyo saylo sa kinalay-ang mga planeta nga Neptune ug Pluto, binilyong milya gikan sa adlaw. Usahay, ang mga orbita sa pipila niini, sama sa Kometa nga Encke, mabutad paingon sa adlaw tungod sa pagkaduol niini sa ubang mga planeta.

Komosta ang mga orbita sa long-period nga mga kometa? Dili sama sa short-period nga mga katumbas niini, ang long-period nga mga kometa motuyok sa adlaw gikan sa tanang direksiyon. Naglakip kini sa mga kometa nga Hyakutake ug Hale-Bopp, nga nagpakitag maanindot nga mga pasundayag panahon sa di pa dugayng pagtungha niini. Apan, wala kini dahomang mahibalik sulod sa libolibo ka katuigan!

Usa ka dakong koleksiyon sa long-period nga mga kometa nagabiyo sa kinalay-ang mga bahin sa solar nga sistema. Kining pundoka ginganlag Oort nga panganod, tungod sa Olandes nga astronomo kinsa, sa 1950, unang nagsugyot sa paglungtad niini. Pila ka kometa ang naglangkob niini nga panganod? Ang mga astronomo nagbanabana ug kapin sa usa ka trilyon! Ang pipila niining mga kometaha mobiyo sa mga gilay-on nga usa ka light-year o kapin pa gikan sa adlaw.a Nianang mga gilay-ona, ang usa ka pagbiyo dangtan tingalig kapin sa napulo ka milyong katuigan!

Daghan Kaayong Gagmayng Planeta

Ang bag-ong nailhan nga gagmayng mga planeta nga gihisgotan sa sinugdan anaa sa samang dapit nga nahimutangan sa short-period nga mga kometa saylo sa Pluto. Sukad sa 1992, ang mga astronomo nakadiskobre ug mga 80 niining gagmay, samag-planeta nga mga butang. Basin dunay tinagpulo ka libo niana nga mas dako kay sa 100 kilometros kon tadlason. Kining gagmayng mga planeta naglangkob sa Kuiper belt, nga ginganlan tungod sa siyentipiko kinsa duolan sa 50 ka tuig kanhi naghunahunang naglungtad kini. Ang mga butang sa Kuiper belt lagmit gilangkoban sa kombinasyon sa bato ug yelo.

Ang di pa dugayng pagkadiskobre niining gagmayng mga planeta nag-usab ba sa paagi sa paglantaw sa sulod nga bahin sa solar nga sistema? Oo! Ang Pluto, ang bulan niini nga Charon, ang satelayt sa Neptune nga Triton, ug ang ubang yelohong mga butang sa sulod nga bahin sa solar nga sistema sa pagkakaron gihunahunang naggikan sa Kuiper belt. Ang ubang mga astronomo naghunahuna gani nga ang Pluto dili na angayang tawgon nga dakong planeta!

Hain Kini Maggikan?

Sa unsang paagi ang mga kometa ug ang gagmayng mga planeta midaghan diha sa Kuiper belt? Ang mga astronomo nagsugyot nga kining mga butanga naggikan sa unang mga panganod sa mga partikulo sa abog ug natunaw nga yelo, nga nagpilit aron mopormag mas dagkong mga butang. Apan, kining mga butanga nagkatag pag-ayo nga dili na makapadayon sa pagpormag dagkong mga planeta.

Ang long-period nga mga kometa naghawas usab sa hinungdanong bahin sa solar nga sistema. Tanantanan, kini nga mga kometa dunay gibug-aton nga 40 ka beses nga labaw pa kay sa yuta. Kadaghanan gihunahuna nga naporma sayo pa sa kasaysayan sa solar nga sistema sa dapit sa halayo nga higanteng gas nga mga planeta.

Unsay nagtukmod niining mga kometaha ngadto sa ilang presenteng mga orbita nga layo kaayo gikan sa adlaw? Dayag, ang dagkong mga planeta, sama sa Jupiter, naglihok ingong puwersadong grabitasyonal nga mga tirador sa bisan unsang mga kometa nga mopaduol niana.

Pagsusi sa mga Planeta

Ang mga kometa gilangkoban sa pipila sa labing primitibong materyal sa solar nga sistema. Sa unsang paagi kining makalingawng mga butang masusi pa? Ang popanahong pag-agi sa pipila ka kometa diha sa sulod nga bahin sa solar nga sistema nagpaarang nga matun-an kini nga anaa sa duol. Ang lainlaing mga ahensiya sa kawanangan nagplano sa pagpadala ug daghang salakwanang aron sa pagsusi sa mga kometa sulod sa mosunod nga ubay-ubayng katuigan.

Kinsay nasayod kon unsa pay makaplagan diha sa atong solar nga sistema? Ang bag-ong mga diskobre ug pagsabot sa lagyong mga butang nga nagabiyo sa adlaw nagpalig-on sa teksto sa Bibliya nga nasulat sa Isaias 40:26: “Iyahat ang imong mga mata sa kahitas-an ug tan-awa. Kinsay nagbuhat niining mga butanga? Ang Usa nga nagdala sa panon kanila sa tinagdaghan, ang tanan iyang gitawag sa ngalan.”

[Footnote]

[Kahon sa panid 27]

MGA KOMETA UG MGA “METEOR SHOWER”

Sa dihang magsud-ong sa usa ka matahom nga meteor nga motadlas sa langit, maghunahuna ka ba kon kaha naggikan kini sa usa ka kometa? Lagmit naggikan kini didto. Sa dihang ang usa ka kometa mopaduol sa adlaw, ang yelohong uyok niini inanayng mabungkag, nga magpagula ug agi sa dugmok nga mga bato, o mga meteoroid. Kining dugmok nga mga bato dili sama ka gaan sa abog diha sa ikog sa kometa ug busa dili mapadpad ngadto sa kawanangan sa hangin sa adlaw. Hinunoa, magporma kini ug laray sa mga ginuba nga nagbiyo sa adlaw subay sa agianan sa gigikanang kometa.

Kada tuig, ang yuta maulanan ug daghan niini nga mga meteoroid. Ang Leonid nga pag-ulan ug meteor sa tungatunga sa Nobyembre misangpot gumikan sa materyal nga nahibilin sa kometang Tempel-Tuttle. Kini nga pag-ulan ug meteor talagsaon kaayog pasundayag matag 33 ka tuig. Ang mga tigsud-ong sa langit nga nagtan-aw sa Leonid nga pag-ulan ug meteor sa 1966 mitaho nga nakakita ug kapin sa 2,000 ka meteor matag minuto—usa ka tinuod nga bagyo! Sa 1998 nagpatungha kini ug sulaw nga mga bola sa kalayo, ug takos gayod kining sud-ongon karong Nobyembre.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 24-6]

1. Kometa nga Hale-Bopp sa 1997

2. Edmond Halley

3. Percival Lowell

4. Kometa nga Halley sa 1985

5. Kometa nga Halley sa 1910

6. Mga binuga nga gas ug abog nga naggikan sa Kometa nga Halley

[Credit Lines]

1) Tony ug Daphne Hallas/Astro Photo; 2) Culver Pictures; 3) Kortesiya sa Lowell Observatory/Dictionary of American Portraits/Dover

4) Kortesiya sa Anglo-Australian Observatory, letrato ni David Malin; 5) National Optical Astronomy Observatories; 6) Giotto Project, pangunang imbestigador sa HMC nga si Dr. Horst Uwe Keller, Canada-Pransiya-Hawaii nga teleskopyo

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon

7. Mga orbita sa lainlaing mga kometa

Kometa nga Kohoutek

Kometa nga Halley

Adlaw

Yuta

Kometa nga Encke

Jupiter

[Mga hulagway]

8. Una kini mahagsa sa Jupiter sa 1994, ang kometang Shoemaker-Levy 9 nabungkag ngadto sa 21 ka tipak

9. Nawong sa Pluto

10. Kometa nga Kohoutek, 1974

11. Asteroid nga Ida uban sa bulan niini nga Dactyl

[Credit Lines]

8) Dr. Hal Weaver ug T. Ed Smith (STScI), ug NASA; 9) A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA; 10) Letrato sa NASA; 11) NASA/JPL/Caltech