Kaunoran—Mga Obra-Maestra sa Disenyo
ANG kinabuhi gisustentohan pinaagi sa paglihok. Pananglitan, ang imong dughan mopataas ug mopaubos uban sa matag ginhawa, ug ang imong kasingkasing mopitik sumala sa sinukod nga panahon, nga nagpapadayon sa imong kinabuhi. Unsay nagpahinabo niini nga mga kalihokan? Ang kaunoran!
Ang kaunoran maoy lig-on, malubaylubay nga mga tisyu nga magpaarang sa imong mga bahin sa lawas sa pag-obra ug pagpahayag sa imong mga hunahuna ug pagbati diha sa mga lihok. Bisan pag ang lihok maoy pagpahiyom, pagkatawa, paghilak, pagsulti, paglakaw, pagdagan, pagtrabaho, pagdula, pagbasa, o pagkaon, nalangkit ang kaunoran. Lisod hunahunaon ang bisan unsa nga imong buhaton nga wala maglangkit sa kaunoran.
Dunay mga 650 ka kaunoran sa imong lawas. Ang kinagamyan konektado sa kinagamyang mga bukog, nga makaplagan sa dalunggan. Ang kinadak-an mao ang gluteus nga kaunoran sa bat-ang, nga nagpalihok sa mga bitiis. Naglangkob sa mga katunga sa timbang sa lawas sa lalaki ug mga un-tersiya sa iya sa babaye, ang kaunoran gidisenyo alang sa pagtrabaho. Kini giisip nga “biolohikanhong mga makina,” ug kini ‘nagbalhin sa mas daghang enerhiya ngadto sa lihok kada adlaw kay sa tanang hinimog-tawo nga mga makina nga gitingob, lakip sa awto,’ miingon si Gerald H. Pollack, usa ka propesor sa bioinhenyeriya.
Bisan pag nagpahulay ka, ang imong kaunoran nagpabiling andam—andam nga palihokon. Sa bisan unsang panahona, ang pipila ka lanotlanot sa matag kaunoran mokipos. Kon wala kining diyutayng pagkipos, ang imong apapangig magpabiling magnganga ug dili kaayo masangga ang mga organo sa sulod sa imong lawas. Bisan pag ikaw nagtindog o naglingkod, ang imong kaunoran mohimog diyutayng mga pagpasibo sa pagtabang sa pagmentinar sa imong pamarog o pugngan ka nga dili mahulog gikan sa imong lingkoranan.
Mga Matang sa Kaunoran
Dunay tulo ka matang sa kaunoran sa imong lawas. Ang matag usa naghimog lainlaing trabaho. Ang usa mao ang kaunoran sa kasingkasing, nga maoy nagbomba sa kasingkasing. Ang kaunoran sa kasingkasing mopahulay sa katunga sa kinabuhi niini, kay human sa matag pagkipos kinahanglan kining morelaks hangtod sa sunod nga pagkipos.
Ang laing matang sa kaunoran mao ang hamis nga kaunoran. Ang hamis nga kaunoran nagputos sa kadaghanan sa imong mga organo sa sulod sa lawas, lakip na sa imong kaugatan. Sama sa kaunoran sa kasingkasing, kansang lihok dili-boluntaryo, ang hamis nga kaunoran wala hunahunaang gikontrolar. Kini naghimo sa hinungdanong mga obra sama sa pagpaagos sa mga pluwido agi sa imong mga rinyon ug pantog, pagduso sa pagkaon agi sa imong sistema sa paghilis, pagkontrolar sa agos sa dugo agi sa imong kaugatan, pagporma sa mga lente sa imong mata, ug pagpabuka sa buho sa imong kalimutaw.
Kadaghanan sa imong 650 ka kaunoran maoy kaunoran sa bukog. Kini mao ang nagpahinabo sa imong boluntaryong mga paglihok. Nakakat-on ka sa pagkontrolar niini nga kaunoran sukad sa pagkatawo. Ang usa ka masuso, pananglitan, makakat-on sa paglihok sa mga bukton ug mga bitiis niini aron kini makalakaw ug makapanimbang. Tungod kay ang kaunoran makakipos lamang, ang kaunoran sa bukog molihok nga tinagurha. Sa dihang ang usa ka kaunoran mokipos, ang lain morelaks. Kon wala kining duyog nga pag-obra, matag higayon nga mangalot ka sa imong ulo, kinahanglang tugotan nimo ang grabidad nga mobutad sa imong bukton paubos. Hinunoa, ang imong kaunoran sa gawas nga bahin sa braso, ang kaunoran nga mao ang kaparis sa imong kaunoran sa sulod nga bahin sa braso, mokipos, nga magpaarang kanimo sa pagtul-id dayon sa imong bukton.
Ang kaunoran lainlaig gidak-on ug porma. Ang uban taas ug yagpis, sama sa kaunoran sa bitiis nga likod sa tuhod. Ang uban dagko ug baga, sama sa kaunorang gluteus sa bat-ang. Ang tanan gidisenyo aron makalihok ka. Ang mga gusok gahi unta kon wala pa ang kaunoran nga anaa sa mga kal-ang tali sa mga gusok. Kini nakapaarang sa bungbong sa dughan sa paglihok samag akordiyon, nga nagtabang kanimo sa pagginhawa. Sama gayod sa mga lut-od sa playwod, ang kaunoran sa tiyan gihan-ay sa mga palid sa lainlaing anggulo, aron mapugngan ang pagkahulog sa mga organo sa tiyan.
Kooperasyon sa Kaunoran ug Lutaluta
Ang kaunoran nga nagbutad sa imong mga bukog konektado niana pinaagi sa lig-on, puti samag pisi nga tisyu nga gitawag ug mga lutaluta. Ang mga lutaluta mosaylo pa sa sulod sa kaunoran ug mosumpay ngadto sa tisyu nga tigkonektar nga naglibot sa lanotlanot sa kaunoran. Ang tisyu nga tigkonektar makapaarang sa mga puwersa nga gipatungha diha sa sulod sa imong kaunoran sa pagbitad sa lutaluta ug pagpalihok sa imong kabukogan. Ang labing puwersadong lutaluta, ang Achilles nga lutaluta, konektado sa usa sa kinakusgang kaunoran sa imong lawas, sa imong bagtak. Ang kaunoran sa bagtak nagsilbing shock absorber sa lawas. Kon ikaw molakaw, modagan, o molukso, makasugakod kini sa gibug-aton nga kapin sa usa ka tonelada.
Ang pagkadaghag gamit sa imong kamot maoy laing pananglitan sa kooperasyon sa kaunoran ug lutaluta. Bayente ka parisan sa kaunoran nga makaplagan diha sa imong pangunahang bukton gisumpay ngadto sa imong daghag-lutahan nga kamot ug mga bukog sa tudlo pinaagi sa tag-as nga mga lutaluta nga moagi ubos sa lanoton nga punyos. Kini duyog sa 20 pa ka kaunoran nga naglaray sa imong palad ug mga tudlo naghatag sa imong kamot sa katingalahang kahanas nga gikinahanglan sa pag-asembol sa delikadong pag-obra sa sulod sa usa ka de-kalidad nga relo o sa pagkupot sa pul-an sa atsa aron sa pagbugha ug kahoy.
Kapin sa 30 ka Kaunoran sa Nawong
Labaw pa sa bisan unsang bahin sa imong lawas, ang imong nawong nagpahayag sa imong personalidad. Aron kahatagag higayon ang daghang nagkalainlaing mga ekspresyon sa nawong, ang Maglalalang nagbutang ug daghan kaayong kaunoran diha sa imong nawong—kapin sa 30 ang tanan. Aw, kinahanglag 14 ka kaunoran aron ka lang makapahiyom!
Ang ubang kaunoran sa nawong puwersado, sama nianang gisumpay sa imong apapangig, nga makapatunghag 75 kilos nga puwersa sa pag-usap sa imong pagkaon. Ang uban maoy delikado apan durable, sama sa kaunoran nga nagkontrolar sa imong mga tabontabon kon mamilok ka, nga naghugas sa imong mga mata pinaagi sa pluwido nga magbanlas sa hugaw ug mga kagaw kapin sa 20,000 ka beses sa usa ka adlaw.
Katingalahang Disenyo
Ang matag kaunoran gidisenyo sa pagkipos sa hapsay nga paagi. Ang kaunoran sa bukog kinahanglang mopasibo sa pagkipos niini aron dili magamit ang samang kusog sa dihang mopunit ug balhibo ug sa dihang moalsa ug napulo-ka-kilo nga butang. Sa unsang paagi kini napalampos? Tan-awon nato.
Ang tanang kaunoran gilangkoban sa tagsatagsa ka selula. Tungod kay ang mga selula sa kaunoran tag-ason, kini gitawag nga mga lanotlanot. Ang pipila ka lanotlanot pughaw ug kolor, ang uban lugom. Ang pughaw ug kolor kusog-mokipos, o kusog-mokibotkibot, nga mga lanotlanot. Kini gamiton sa dihang nagkinahanglan ka ug kadiyot dihadiha nga enerhiya, sama sa dihang mopunit ug bug-at nga butang o modagan ug 100-metros nga lumba. Ang kusog-mokibotkibot nga mga lanotlanot sa kaunoran kusgan, ug ang glycogen, usa ka matang sa asukar, mao ang tuboran sa enerhiya nga nagsugnod niini. Bisan pa niana, kini kapoyon dayon ug mamikog pa gani o mosakit tungod sa pagkapondo sa lactic acid.
Ang lugom ug kolor nga mga lanotlanot sa kaunoran maoy hinay-mokipos, o hinay-mokibotkibot, nga mga lanotlanot, ug kini gipalihok sa metabolismo sa oksiheno. Sanglit kining mga lanotlanota dunay mas daghang suplay sa dugo ug dunay mas daghang aerobic nga enerhiya kay sa kusog-mokipos nga mga lanotlanot, ang hinay-mokibotkibot nga mga lanotlanot “maoy molahutay nga mga kuwerdas.”
Ang laing matang sa lanotlanot lugom lag diyutay sa pughaw kusog-mokipos nga mga lanotlanot. Kining lanotlanota susama niana apan makaagwanta sa kalapoy. Tungod kay kining matanga naggamit dayon sa asukar ug oksiheno ingong sugnod, lagmit nga nalangkit kini sa dihang mohimo ka ug dugay, hago nga trabaho.
Dunay panagsagol niining matanga sa mga lanotlanot diha sa matag indibiduwal ug sulod sa lainlaing kaunoran. Ang lagyog-dagan nga mga magdadagan, pananglitan, moaberids tingali ug 80 porsiyento nga hinay-mokibotkibot nga mga lanotlanot sa ilang kaunoran sa bitiis, samtang ang mga mugbog-dagan mahimong moaberids ug labaw sa 75 porsiyento sa kusog-mokibotkibot nga matang.
Gipalihok sa mga Nerbiyos
Ang tanang lanotlanot sa kaunoran gipalihok sa mga nerbiyos. Sa dihang kini magpadala ug mga signal sa imong kaunoran, ang kaunoran mosanong pinaagi sa pagkibotkibot, o pagkipos. Bisan pa niana, dili tanang lanotlanot sa kaunoran diha sa usa ka matang sa kaunoran ang magdungan pagkipos. Hinunoa, ang lanotlanot sa kaunoran giorganisar ngadto sa mga motor yunit. Sa usa ka motor yunit, ang usa ka nerbiyos gikonektar ug nagkontrolar sa daghang lanotlanot.
Ang ubang mga motor yunit, sama nianang sa kaunoran sa imong bitiis, gilangkoban sa kapin sa 2,000 ka lanotlanot nga gikontrolar sa matag nerbiyos. Apan ang mga motor yunit sa imong mata nagkontrolar sa tulo lamang ka lanotlanot matag usa. Ang pagkabaton ug mas gamayng grupo sa mga lanotlanot diha sa usa ka yunit ug mas daghang yunit matag kaunoran magtugot sa mas gipasibo, mas pino nga mga kalihokan, sama nianang gikinahanglan sa pagtanod sa dagom o pagtokar sa piano.
Kon mopunit ka ug balhibo, pipila lamang ka motor yunit ang mokipos. Kon moalsa ka ug bug-at nga butang, ang linaing mga organo sa sentido sa imong lanotlanot sa kaunoran magpadala ug mensahe nga sama sa kilat ang gikusgon ngadto sa utok ug magpalihok sa dugang pang mga motor yunit, sa ingon nagpauswag sa puwersa nga imong gamiton sa pag-alsa sa maong butang. Kon molakaw ka ug hinay, pipila lamang ka motor yunit ang gipalihok; samtang, kon modagan ka, daghan pa ang natukbil ug mas subsob.
Ang kaunoran sa imong kasingkasing lahi sa kaunoran sa bukog sa pagkaagi nga kini mokipos o kaha morelaks. Sa dihang ang usa ka selula natukbil diha sa kaunoran sa kasingkasing, ang mensahe ipakaylap ngadto sa tanang selula ug kining tanan matukbil dihadiha, nga moresulta sa pagkipos ug dayon pagrelaks sa tibuok kaunoran, mga 72 ka beses matag minuto.
Ang hamis nga kaunoran molihok sama gayod sa paagi sa paglihok sa kaunoran sa kasingkasing—sa dihang magsugod ang pagkipos, ang tibuok organo mokipos. Apan ang hamis nga kaunoran mahimong magpabiling nagkipos nga dili kapoyon sulod sa mas taas nga panahon kay sa kaunoran sa kasingkasing. Ang hamis nga kaunoran halos dili mahibaloan nga naglungtad, gawas kon makasinati ka ug popanahong pagkutoy sa tiyan o sa puwersadong pagkipos sa pagpanganak.
Hupting Himsog ang Imong Kaunoran
“Ang ehersisyo motabang sa tibuok lawas, sa sulod ug gawas. . . . Ang kaunoran nga regular nga giehersisyo mohimog mas maayong trabaho sa tanan,” matod sa librong Muscles: The Magic of Motion. Ang ehersisyo magpatunghag himsog nga kaunoran, nga mas makasangga sa imong mga organo sa sulod sa lawas ug motabang sa imong kaunoran nga dili kapoyon dayon.
Duha ka lainlaing matang sa ehersisyo ang makaayo sa imong kaunoran. Ang anaerobic nga ehersisyo, diin moalsa ka ug barbel sa mubong panahon kada adlaw, makapalig-on sa imong kaunoran. Ang mas lig-ong kaunoran dili lamang magpondo ug mas daghang asukar ug mga fatty acid kondili makasunog niini nga mga sugnod nga mas episyente, nga motabang sa imong kaunoran nga dili kapoyon dayon.
Ang aerobic nga mga matang sa ehersisyo, sama sa pagdyaging, paglangoy, pagbisikleta, o paspas nga paglakaw, makatabang sa katibuk-ang kahimsog. Kining matanga sa ehersisyo sa paglahutay magpauswag sa pag-agos sa dugo ngadto sa kaunoran ug magpadaghan sa mitochondria, nga mohimog ATP, ang sangkap sa enerhiya nga gikinahanglan sa pagpakipos sa imong kaunoran. Ang imong kasingkasing ilabinang makabenepisyo gikan niining matanga sa ehersisyo, nga basin motabang pa gani sa pagsanta sa atake sa kasingkasing.
Ang pagpikopiko ug pagtul-id sa kaunoran una ka mohimog kusganong mga ehersisyo makatabang sa pagsanta sa mga lisa o ubang kadaot sa imong kaunoran. Ang maong pangandam nga ehersisyo magpasaka sa temperatura sa imong kaunoran, nga magpaagos ug mas daghang dugo ngadto niana ug, sa baylo, motabang sa mga enzyme sa pagpatungha ug dugang enerhiya, nga magpaarang sa imong kaunoran nga mas mokipos pag-ayo. Ang pagpabugnaw pinaagi sa mao gihapong ehersisyo nga imong gigamit sa pagpangandam makatabang sa pagsumpo sa mga pamaol ug pagtikig pinaagi sa pagkuha sa nagtipun-og nga lactic acid.
Bisan pa niana, kinahanglang mahibaloan nga madaot nimo ang kaunoran sa bukog pinaagi sa ehersisyo nga hilabihan ka kusganon, ilabina kon wala ka mabansay. Dugang pa, kon pabug-atan nimo pag-ayo ang imong kaunoran pinaagi sa sublisubli dugay nga pagkipos, sama sa mahitabo nimo kon magpakanaog ka ug bug-at nga butang nga hinayhinay o nagdagan nga palugsong, basin masamad ang lanotlanot sa kaunoran. Bisan ang gamay nga pagkasamad nga moresulta gikan sa kabug-at makapahinabo ug sakit nga pagbikog ug paghubag sa kaunoran.
Ampingi ang imong kaunoran. Hatagi kini sa hustong ehersisyo ug pahulay aron kini makapadayon sa pag-alagad kanimo sama sa usa ka maayong-pagkadisenyong makina, ang imong ‘kinamaayohang motor’ sa lawas.
[Blurb sa panid 20]
Dunay mga 650 ka kaunoran sa imong lawas. Ang kinadak-an mao ang gluteus nga kaunoran sa bat-ang, nga nagpalihok sa mga bitiis
[Kahon sa panid 24]
Kaunoran ug Nutrisyon
Ang maayong nutrisyon maoy hinungdanong bahin sa paghupot ug himsog nga kaunoran. Ang mga pagkaon nga dagaya sa kalsiyum, sama sa mga produkto sa gatas, ug sa potasyum, sama sa mga saging, maingon man sa dugaon ug gipaugang mga prutas, lugom-dalag nga mga utanon, mga nut, ug mga liso motabang sa pagkontrolar sa mga pagkipos sa kaunoran. Ang mga tinapay ug mga sereal nga hinimo sa tibuok nga lugas magtagana ug iron ug B-complex nga mga bitamina, ilabina sa B1, nga hinungdanon sa pagbag-o sa mga carbohydrate, protina, ug tambok ngadto sa sugnod nga enerhiya nga gikinahanglan sa imong kaunoran. Ang pag-inom ug daghang tubig dili lamang motabang sa pagmentinar sa electrolyte balance kondili magkuha usab sa lactic acid ug ubang mga hugaw nga makabalda sa paglihok sa kaunoran.
[Kahon/Diagram sa panid 22, 23]
ANG KAHIBULONGAN SA PAGKIPOS SA KAUNORAN
Ang lihok sa kaunoran morag yanong tan-awon. Apan ang mekanismo sa pagkipos maoy katingalahan. Si Propesor Gerald H. Pollack miingon: “Nalisang ako sa katahom sa disenyo sa kinaiyahan. Ang pagbalhin sa kemikal nga enerhiya ngadto sa mekanikal nga enerhiya batid kaayong napalampos—ang usa makiling sa pagdawat nga nagpadayag kini ug intelihensiya luyo niana—nga ang usa maaghat sa pagkahibulong.”
Gamiton nato ang usa ka electron microscope sa pagtan-aw sa makuti nga pag-obra sa pagkipos sa kaunoran ug pagkat-on ug dugang bahin niining obra-maestra sa disenyo sa atong Maglalalang.
Ang matag selula sa kaunoran, o lanotlanot, sa pagkatinuod maoy hugpong sa mas gagmayng mga lanotlanot nga gitawag ug mga myofibril nga gihan-ay nga magkatupad. Ang matag myofibril dunay libolibong mas yagpis nga mga myofilament. Ang ubang mga myofilament mas baga, ang uban mas yagpis. Ang mas baga dunay myosin, ug ang mas yagpis dunay actin, mga protina nga motabang sa pagpakipos sa selula sa kaunoran.
Haw-ang ang ibabaw sa matag lanotlanot sa kaunoran. Ang lanotlanot sa nerbiyos, nga misanga gikan sa taludtod, matapos didto ug mohaom sa haw-ang. Ang atong kaunoran mosugod paglihok sa dihang ang utok mohatag sa sugo ug ang mensahe, nga gipasa latas sa milyonmilyong selula sa nerbiyos sa sentral nga sistema sa nerbiyos, makaabot sa tumoy sa nerbiyos. Samtang ang matag tumoy sa nerbiyos natukbil, kapin sa 100 ka gagmayng mga puyopuyo ang mobuto, nga magpaawas ug kemikal nga magpakusog sa panukbil sa nerbiyos samtang kini motandog sa nipis nga putos sa selula sa kaunoran. Kini mopahinabog sunodsunod nga elektrikal nga kalihokan nga magpalihok sa tibuok selula sa kaunoran, nga magpahinabo sa nipis nga putos sa selula sa pagpagula ug dunay-elektrisidad nga mga ion sa kalsiyum, nga maoy mosugod sa mekanikal nga proseso sa pagkipos.
Ang mga ion sa kalsiyum mokatap na sa tibuok lanotlanot sa kaunoran agi sa usa ka kutay sa pinong mga tubotubo ug modapat sa lainlaing mga protina. Sa usa ka paagi ang lihok sa kalsiyum niini nga mga protina magpahinabog napanalipdang mga dapit sa protina ubay sa nipis nga actin filament shaft aron buksan o ipadayag.
Sa samang panahon, ang mga parisan sa linginong mga putotputot, nga gipurongpurongan sa taas-ug-enerhiya nga sangkap nga gitawag ug ATP, nga mituybo gikan sa mas baga nga mga myosin filament, molihok. Ang usa sa mga putotputot sa uloulo sa myosin filament motapot sa usa sa nagdayag na nga aktibong mga dapit diha sa actin filament, nga magporma ug cross bridge. Ang laing putotputot magpikas sa ATP ug magpagula ug igong enerhiya aron ang cross bridge mobitad o mopadailos sa actin filament tupad o ibabaw sa myosin filament. Sama sa usa ka tem nga nagtambayayongay aron sa pagbutad sa pisi, ang mga uloulo sa myosin mopalugak sa ilang pagkupot ug motapot sa unahan pa ubay sa actin shaft, nga nianang panahona nagtulod sa actin filament ngadto sa sentro sa myosin filament. Kini nga lihok sublion hangtod nga makompleto ang pagkipos. Ang tibuok kutay sa reaksiyon mahitabo sulod lamang sa pipila ka ikausa-ka-libo nga bahin sa usa ka segundo!
Nga nakompleto na ang pagkipos, ang kalsiyum mobalik sa tuboran niini diha sa nipis nga putos sa selula sa kaunoran, ang nagdayag nga mga dapit ubay sa actin filament shaft sa makausa pa gitabonan, ug ang lanotlanot sa kaunoran morelaks hangtod nga tukbilon na usab kini. Oo, ‘sa makalilisang nga paagi kita kahibulongang gihimo’!—Salmo 139:14.
[Diagram]
(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)
Ang atong kaunoran sa pagkatinuod maoy mga lut-od-lut-od sa naghugpong nga mga lanotlanot
Baga ug nipis nga mga myofilament (gipadako pag-ayo)
Myofibril
Hugpong sa mga myofibril
Lanotlanot sa kaunoran
Kaunoran
[Hulagway sa panid 21]
(Gipadako 2X)
Ang kinagamyang kaunoran mitapot sa kinagamyang mga bukog, nga makaplagan sa dalunggan
[Hulagway sa panid 21]
Kinahanglag 14 ka kaunoran aron ka lang makapahiyom!
[Hulagway sa panid 21]
Ang kaunoran magtugot kanimo sa pagpamilok ug kapin sa 20,000 ka beses kada adlaw
[Hulagway sa panid 24]
Ang imong kaunoran sa kasingkasing mokipos ug morelaks ug mga 72 ka beses kada minuto, o 2.6 bilyong beses latas sa aberids nga gitas-on sa kinabuhi
[Hulagway sa panid 24]
Anaerobic nga ehersisyo
[Picture Credit Lines sa panid 20]
Tawo, p. 20; mata, p. 21; kasingkasing, p. 24: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck