Ngalan sa Diyos—Ang Kahulogan ug Paglitok Niini

USA sa mga magsusulat sa Bibliya nangutana: “Kinsa bay nakahipos sa hangin diha sa mga kinomo? Kinsa bay nakahugpong sa katubigan sulod sa panapton? Kinsa bay nakapahimutang sa tanang kinatumyan sa yuta? Unsa ba ang iyang ngalan ug unsa ang ngalan sa iyang anak nga lalaki, kon ugaling ikaw nahibalo?” (Proverbio 30:​4) Unsaon man nato sa pagtino kon unsa ang ngalan sa Diyos? Kana maoy importanteng pangutana. Ang kalalangan maoy gamhanang pamatuod nga ang Diyos nagalungtad gayod, pero wala kana magtug-an kanato sa iyang ngalan. (Roma 1:​20) Sa pagkamatuod, dili ta gayod mahibaloan ang ngalan sa Diyos gawas kon ang Maglalalang sa iyang kaugalingon mitug-an kanato. Ug kana iyang gibuhat diha sa iya mismong Basahon, ang Balaang Bibliya.

Sa usa ka bantogang okasyon, ang Diyos militok sa iyang kaugalingong ngalan, nga gisubli kana diha sa pandungog ni Moises. Si Moises misulat sa kasaysayan sa maong hitabo nga gipatunhay diha sa Bibliya hangtod sa atong adlaw. (Exodo 34:​5) Gisulat pa gani sa Diyos ang iyang ngalan pinaagig iyang kaugalingong “tudlo.” Sa dihang iyang gihatag kang Moises ang atong gitawag karon nga ang Napulo ka Sugo, ang Diyos sa kahibulongan misulat niini. Ang rekord nag-ingon: “Karon sa nakahuman na ang [Diyos] sa pagpakigsulti kaniya sa Bukid sa Sinai siya mihatag kang Moises sa duha ka papan sa Pamatuod, mga papan nga bato nga gisulatan sa tudlo sa Diyos.” (Exodo 31:​18) Ang ngalan sa Diyos makita sa walo ka besis diha sa orihinal nga Napulo ka Sugo. (Exodo 20:​1-17) Busa ang Diyos mismo mibutyag sa iyang ngalan ngadto sa tawo diha sa binaba ug sa sinulat. Nan, unsa man kanang ngalana?

Diha sa Hebreohanong pinulongan kana gisulat nga יהוה. Kining upat ka letra, nga gitawag nga Tetragrammaton, basahon gikan sa tuo ngadto sa wala diha sa Hebreo ug mahimong representahan diha sa daghang modernong pinulongan ingong YHWH o JHVH. Ang ngalan sa Diyos, nga girepresentahan niining upat ka konsonante, makitang hapit 7,000 ka panahon diha sa orihinal “Daang Testamento,” o Hebreohanong Kasulatan.

Ang maong ngalan maoy porma sa Hebreong berbong ha·wahʹ (הוה), nga nagkahulogang “nagapahinabo,” ug nagpasabot gayod nga “Siya nga Nagapahinabo.”a Busa, ang ngalan sa Diyos nagapaila kaniya nga mao ang Usa kinsa padayong nagatuman sa iyang mga saad ug sa walay pakyas nagapakab-ot sa iyang katuyoan. Ang matuod nga Diyos lamang ang makahupot sa maong makahuloganong ngalan.

Mahinumdoman ba nimo ang lainlaing mga paagi nga ang ngalan sa Diyos nahisulat sa Salmo 83:​18, ingon sa gibutyag sa miaging seksiyon (panid 5)? Ang duha sa maong mga hubad nagpakita sa mga titulo lamang (“ang GINOO,” ang “Walay Kinutoban”) ingong mga ilis sa ngalan sa Diyos. Pero diha sa duha niini, Yahweh ug Jehovah, imong makita ang upat ka letra sa ngalan sa Diyos. Apan, ang paglitok maoy lahi. Ngano?

Sa Unsang Paagi ang Ngalan sa Diyos Litokon?

Ang kamatuoran mao, walay nasayod gayod kon sa unsang paagi ang ngalan sa Diyos sa sinugdan gilitok. Nganong wala man? Buweno, ang unang linguwahe nga gigamit sa pagsulat sa Bibliya maoy Hebreo, ug sa gisulat ang Hebreong pinulongan, ang mga magsusulat misulat lamang sa mga konsonante​—dili bokales. Mao nga, sa dihang gisulat sa dinasig nga mga tagsulat ang ngalan sa Diyos, natural nga ilang gihimo ang samang butang ug misulat lamang sa mga konsonante.

Samtang ang karaang Hebreo maoy linguwahe nga sa matag adlaw ginagamit, kini walay suliran. Ang paglitok sa maong Ngalan sinati sa mga Israelita ug sa ilang nakita kana nga sinulat ilang gidugang ang mga bokales (vowels) nga wala na hunahunaa (sama ra, sa magbabasa sa Ingles, ang minubo nga “Ltd.” nagrepresentar ug “Limited” ug “bldg.” nagrepresentar ug “building”).

Duha ka butang ang nahitabo sa pag-usab niining situwasyona. Una, ang matuotuohong ideya mitungha taliwala sa mga Hudiyo nga maoy sayop ang madungog nga paglitok sa balaang ngalan; mao nga sa makita nila kana diha sa ilang pagbasa sa Bibliya ilang gibungat ang Hebreong pulong ’Adho·naiʹ (“Soberanong Ginoo”). Dugang pa, sa paglabay sa panahon, ang karaang Hebreong pinulongan mismo wala na gamita diha sa adlaw-adlawng panaghisgot, ug niining paagiha ang orihinal Hebreong paglitok sa ngalan sa Diyos sa kataposan gikalimtan.

Aron sa pagpaneguro nga ang paglitok sa Hebreong pinulongan ingong kabug-osan dili mawagtang, ang Hudiyong mga eskolar sa ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P. nag-imbento ug usa ka sistema sa mga tulbok aron sa pagrepresentar sa nawalang mga bokales, ug kini ilang gibutang palibot sa mga konsonante diha sa Hebreong Bibliya. Busa, ang mga bokales man ug ang mga konsonante pulos gisulat, ug ang paglitok nga naandan sa maong panahon napreserbar.

Kon mahitungod sa ngalan sa Diyos, inay kay ibutang ang hustong mga timaang bokal (vowel) palibot niana, kasagaran ilang ibutang ang laing mga timaang bokal aron sa pagpahinumdom sa magbabasa nga kinahanglang mobungat siyag ’Adho·naiʹ. Gikan niini midangat ang espeling (litok sa titik) nga Iehouah, ug, sa kataposan, Jehovah (Jehova sa Cebuano) ang nahimong dinawat nga paglitok sa balaang ngalan diha sa Ingles. Kini padayong nagahupot sa hinungdanong mga bahin sa ngalan sa Diyos gikan sa Hebreong orihinal.

Unsang Paglitok ang Imong Gamiton?

Apan, diin man gikan ang mga paglitok sama sa Yahweh? Kini maoy mga porma nga giduso sa modernong mga eskolar nga nanlimbasog sa pagsabot sa orihinal nga paglitok sa ngalan sa Diyos. Ang pipila​—apan dili ang tanan—​nagabati nga ang mga Israelita antes sa panahon ni Jesus lagmit militok sa ngalan sa Diyos nga Yahweh. Pero walay si bisan kinsa nga makatino. Hayan ilang gilitok kana nianang paagiha, tingali wala.

Bisan pa niana, daghan ang nagapalabi sa paglitok nga Jehova. Ngano man? Tungod kay aduna kana ing pagkadinawat ug pagkasinati nga wala mabatoni sa Yahweh. Dili ba, hinuon, mas maayo ang paggamit sa porma nga mahimong mas duol sa orihinal nga paglitok? Dili gayod, kay kana dili man ang naandan maylabot sa mga ngalan sa Bibliya.

Sa paghimog ilado kaayong panig-ingnan, tagda ang ngalan ni Jesus. Nahibalo ka ba kon giunsa sa banay ni Jesus ug mga higala sa pagtawag kaniya diha sa adlaw-adlawng panaghisgot samtang siya nagtubo didto sa Nazaret? Ang kamatuoran mao, walay tawo nga nakatino gayod, bisan tuod mahimong maorag Yeshua kana (o tingali Yehoshua). Tino nga dili Jesus.

Apan, sa dihang gisulat ang kasaysayan sa iyang kinabuhi diha sa Gregong pinulongan, ang dinasig nga mga tagsulat wala mosulay sa pagpreserbar sa maong orihinal nga Hebreong paglitok. Hinunoa, ilang gihubad ang ngalan diha sa Grego, I·e·sousʹ. Karong panahona, kana gibadbad nga lahi sumala sa linguwahe sa magbabasa sa Bibliya. Ang mga magbabasa sa Espanyol nga Bibliya makasagubang ug Jesús (litokon nga Hes·soosʹ). Espelingon kana sa mga Italyano nga Gesù (litokon nga Djay·zooʹ). Ug ang mga Aleman nagaespeling nianang Jesus (litokon nga Yayʹsoos).

Kinahanglan ba kitang dili na mogamit sa ngalan ni Jesus tungod kay ang kadaghanan kanato, o ang tanan gani kanato, wala gayod mahibalo sa orihinal nga paglitok niana? Hangtod karon, walay taghubad nga misugyot niini. Gusto tang gamiton ang maong ngalan, kay kana nagapaila sa minahal nga Anak sa Diyos, si Jesu-Kristo, kinsa mihatag sa iyang dugo sa kinabuhi alang kanato. Mao bay pagpakita ug pasidungog kang Jesus nga dili na gayod hisgotan ang iyang ngalan diha sa Bibliya ug pulihan kana sa yanong titulo sama sa “Magtutudlo,” o “Tigpataliwala”? Siyempre dili! Kita may kalabotan kang Jesus sa dihang gamiton ta ang iyang ngalan sa paagi nga sagad ginalitok kana diha sa atong pinulongan.

Ang susamang mga komento mahimong himoon maylabot sa tanang ngalan nga atong mabasa diha sa Bibliya. Atong ginalitok kana diha sa atong kaugalingong pinulongan ug dili mosulay sa pagsundog sa orihinal nga paglitok. Busa kita moingon nga “Jeremias,” dili Yir·meyaʹhu. Sa susama kita moingon nga Isaias, bisan tuod sa iyang panahon mismo kining manalagnaa lagmit gitawag ingong Yeshaʽ·yaʹhu. Bisan ang mga eskolar nga nasayod sa orihinal nga paglitok niining mga ngalana nagagamit sa modernong paglitok, dili ang karaan, sa dihang nagahisgot bahin kanila.

Ug tinuod usab kana sa ngalang Jehova. Bisan tuod ang modernong paglitok nga Jehova mahimong dili ang eksakto nga paagi nga kana gilitok sa sinugdanan, kini dili makatibhang sa kahinungdanon sa maong ngalan. Kana nagapaila sa Maglalalang, ang buhing Diyos, ang Labing Hataas kang kinsa si Jesus miingon: “Amahan namo nga anaa sa mga langit, pagabalaanon unta ang imong ngalan.”​—Mateo 6:9.

‘Dili Kana Mahimong Kapulihan’

Samtang daghang taghubad nagauyon sa paglitok nga Yahweh, ang New World Translation ug usab ang ubay-ubay ubang mga hubad nagapadayon sa paggamit sa pormang Jehovah tungod sa pagkasinati na sa mga tawo niana sa kasiglohan. Dugang pa, kana nagapreserbar, sama gayod sa ubang porma, sa upat ka letra sa Tetragrammaton, YHWH o JHVH.b

Sa una pa, ang Alemang propesor nga si Gustav Friedrich Oehler mihimog susamang desisyon sa mao gayong katarongan. Iyang gihisgotan ang lainlaing mga paglitok ug nagkanayon: “Gikan niining puntoha padayong akong gigamit ang pulong Jehovah, tungod kay, ingong katarongan, kining ngalana nahimo na karong mas naandan diha sa atong bokabularyo, ug dili mahimong kapulihan.”​—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament), ikaduhang edisyon, gipatik sa 1882, panid 143.

Sa susama, diha sa iyang Grammaire de l’hébreu biblique (Grammar of Biblical Hebrew), 1923 nga edisyon, diha sa footnote sa panid 49, ang Jesuitang eskolar nga si Paul Joüon miingon: “Diha sa among mga hubad, inay kay sa (panaghap) nga pormang Yahweh, among gigamit ang pormang Jéhovah . . . nga mao ang naandang titikanhong porma nga gigamit sa Prances.” Diha sa daghan ubang mga linguwahe ang mga taghubad sa Bibliya nagagamit sa susamang porma, ingon sa gibutyag diha sa kahon sa panid 8.

Nan, sayop ba ang paggamit sa porma sama sa Yahweh? Dili man. Maoy tungod lamang kay ang pormang Jehovah lagmit daling mauyonan gikan sa magbabasa sanglit kay ang maong porma nahimo nang “naandan” ngadto sa kadaghanang pinulongan. Ang importanteng butang mao nga atong ginagamit ang maong ngalan ug ginapadayag kana sa uban. “Pasalamati si Jehova, kamong katawhan! Sangpita ang iyang ngalan. Ipahayag ang iyang mga buhat taliwala sa mga katawhan. Ipahibalo nga ang iyang ngalan mao ang gibayaw.”​—Isaias 12:4.

Tugoting atong tan-awon kon giunsa sa mga alagad sa Diyos sa paglihok uyon nianang sugoa latas sa kasiglohan.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 7]

Lainlaing mga eskolar adunay lainlaing mga ideya maylabot sa ngalang YHWH kon giunsa sa sinugdanan paglitok.

Diha sa The Mysterious Name of Y.H.W.H., panid 74, si Dr. M. Reisel miingon nga ang “panglitok sa Tetragrammaton kinahanglang sa orihinal mao ang YeHūàH o YaHūàH.”

Si Canon D. D. Williams sa Cambridge nangatarongan nga ang “ebidensiya nagpakita, ngani halos nagpamatuod, nga ang Jāhwéh dili ang matuod nga paglitok sa Tetragrammaton . . . Ang Ngalan mismo malagmit maoy JĀHÔH.”​—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (Periodical for Old Testament Knowledge), 1936, Tomo 54, panid 269.

Diha sa talaan-kahulogan (glossary) sa Prances nga Revised Segond Version, panid 9, ang mosunod nga komento gihimo: “Ang paglitok sa Yahvé nga gigamit diha sa pipila ka bag-ong mga hubad gibase diha sa pila ka karaang mga saksi, pero dili kini mataposon. Kon pagatagdon sa usa ang personal nga mga ngalan nga nagalakip sa balaang ngalan, sama sa Hebreong ngalan sa propetang Elias (Eliyahou) ang paglitok mahimo na lamang nga Yaho o Yahou.”

Niadtong 1749 ang Alemang eskolar sa Bibliya nga si Teller mibutyag sa pipila ka lainlaing mga paglitok sa ngalan sa Diyos nga iyang nabasa: “Si Diodorus gikan sa Sicily, si Macrobius, si Clemens Alexandrinus, Saint Jerome ug Origenes misulat nga Jao; ang mga Samaritano, si Epiphanius, si Theodoretus, Jahe, o Jave; ang pagbasa ni Ludwig Cappel maoy Javoh; kang Drusius, Jahve; kang Hottinger, Jehva; kang Mercerus, Jehovah; kang Castellio, Jovah; ug kang le Clerc, Jawoh, o Javoh.”

Busa maoy dayag nga ang orihinal nga paglitok sa ngalan sa Diyos dili na masayran. Ni kana importante kaayo. Kon kana mao pa, gitino unta sa Diyos mismo nga kana mapreserbar aron atong magamit. Ang importanteng butang mao ang paggamit sa ngalan sa Diyos sumala sa naandan nga paglitok niana diha sa atong kaugalingong pinulongan.

[Kahon sa panid 8]

Mga porma sa balaang ngalan diha sa lainlaing mga linguwahe, nga nagpaila sa internasyonal nga pagdawat sa pormang Jehova

Awabakal - Yehóa

Bugotu - Jihova

Cantonese - Yehwowah

Cebuano - Jehova

Dutch - Jehovah

Efik - Jehovah

English - Jehovah

Fijian - Jiova

Finnish - Jehova

French - Jéhovah

Futuna - Ihova

German - Jehova

Hungarian - Jehova

Igbo - Jehova

Italian - Geova

Japanese - Ehoba

Maori - Ihowa

Motu - Iehova

Mwala-Malu - Jihova

Narrinyeri - Jehovah

Nembe - Jihova

Petats - Jihouva

Polish - Jehowa

Portuguese - Jeová

Romanian - Iehova

Samoan - Ieova

Sotho - Jehova

Spanish - Jehová

Swahili - Yehova

Swedish - Jehova

Tahitian - Iehova

Tagalog - Jehova

Tongan - Jihova

Venda - Yehova

Xhosa - uYehova

Yoruba - Jehofah

Zulu - uJehova

[Kahon sa panid 11]

Ang “Jehova” nahimong ilado kaayo ingon nga ang ngalan sa Diyos bisan diha sa di-Biblikanhong mga konteksto.

Si Franz Schubert mihan-ay sa musika alang sa kantang nag-ulohang “The Almightiness,” nga gisulat ni Johann Ladislav Pyrker, nga niana ang ngalang Jehova makita kaduha. Gigamit usab kana sa kataposan sa paniklop nga esena sa opera (awitnong drama) ni Verdi nga “Nabucco.”

Dugang pa, ang oratoryong “King David” nga iya sa Prances nga maggagamag awit nga si Arthur Honegger mihatag ug kahinungdanon sa ngalang Jehova, ug ang inilang Prances nga awtor si Victor Hugo migamit niana nga kapin sa 30 diha sa iyang mga basahon. Siya ug si Lamartine pulos misulat ug mga balak nga nag-ulohang “Jehovah.”

Diha sa basahong Deutsche Taler (The German Taler), gipatik sa 1967 sa Bangko Pederal sa Alemanya, adunay usa ka litrato sa usa sa karaan kaayong mga pilak nga nagdala sa ngalang “Jehovah,” usa ka 1634 nga salaping Aleman gikan sa Dominyo sa duke sa Silesia. Bahin sa hulagway nga anaa sa luyo sa maong pilak, kana nag-ingon: “Ubos sa masilak nga ngalang JEHOVAH, nga natuboy gikan sa taliwala sa mga panganod, mao ang gikuronahang taming uban sa Silesianong eskudo.”

Sa usa ka museyo sa Rudolstadt, Sidlakang Alemanya, imong makita diha sa kuwelyo sa terno sa kalasag nga gisuot makausa ni Gustavus II Adolph, usa ka hari sa Sweden sa ika-17 nga siglo, ang ngalang JEHOVAH sa dagkong mga letra.

Busa, sa kasiglohan ang pormang Jehova mao ang giilang paagi sa mga kanasoran sa paglitok sa ngalan sa Diyos, ug ang mga tawo nga makadungog niana moila gilayon kon kinsa ang gipasabot niana. Ingon sa gisulti ni Propesor Oehler, “Kining ngalana nahimo na karong mas naandan diha sa atong pinulongan, ug dili mahimong kapulihan.”​—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament).

[Hulagway sa panid 6]

Hulagway sa usa ka anghel uban sa ngalan sa Diyos, nga nakaplagan sa lubnganan ni Papa Clemente XIII sa Basilika ni San Pedro, ang Batikano

[Hulagway sa panid 7]

Daghang pilak nga gigamang salapi nagdala sa ngalan sa Diyos. Kining usa, nga napetsahag 1661, maoy gikan sa Nuremberg, Alemanya. Ang Latin nga sinulatan mabasa: “Ilalom sa landong sa imong mga pako”

[Mga hulagway sa panid 9]

Sa kapanahonang miagi, ang ngalan sa Diyos sa pormang Tetragrammaton gihimong bahin sa dayandayan sa daghang relihiyosong mga tinukod

Fourvière Katolikong Basilika, Lyons, Pransiya

Bourges Katedral, Pransiya

Simbahan sa La Celle Dunoise, Pransiya

Simbahan sa Digne, habagatang Pransiya

Simbahan sa São Paulo, Brazil

Strasbourg Katedral, Pransiya

Katedral ni San Marcos, Venice, Italya

[Mga hulagway sa panid 10]

Ngalan ni Jehova ingon sa makita diha sa monasteryo sa Bordesholm, Alemanya;

sa Alemang pilak napetsahag 1635;

ibabaw sa ganghaan sa simbahan didto sa Fehmarn, Alemanya;

ug sa ibabaw sa usa ka 1845 nga lapida sa Harmannschlag, Lower Austria