Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran
Tun-anan Numero 3—Pagsukod sa mga Hitabo sa Agos sa Panahon
Ang pag-ihap sa panahon sa mga adlaw sa Bibliya ug paghisgot sa kronolohiya sa talagsaong mga hitabo sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan.
1. (a) Unsa ang mipakita si Jehova sibu nga magtatakna? (b) Unsang pag-uswag ang nahimo sa pagsabot sa kronolohiya sa Bibliya?
SA PAGHATAG kang Daniel sa panan-awon sa “hari sa amihanan” ug sa “hari sa habagatan,” gigamit sa manolonda ni Jehova sa makadaghan ang panultihon “tinudlong panahon.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Dunay daghan ubang kasulatan usab nga mipakita nga si Jehova usa ka tukmang magtatakna, kinsa mituman sa iyang mga katuyoan eksakto sa panahon. (Luc. 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) Sa iyang Pulong, ang Bibliya, gitagana niya ang pipila ka “giyang poste” nga motabang kanato pagpahiluna sa importante nga mga hitabo sa agos sa panahon. Dakong pag-uswag ang nahimo na sa pagsabot sa kronolohiya sa Bibliya. Ang panukiduki sa mga arkiyologo ug uban padayon sa paghatag dan-ag sa nagkadaiyang mga suliran, nga mipahinabo kanato sa pagtino sa panahon sa yawing mga hitabo sa rekord sa Bibliya.—Prov. 4:18.
2. Hatag ug panig-ingnan sa pag-ihap uban sa mga numero ordinal.
2 Ordinal ug Kardinal nga mga Numero. Sa unang tun-anan (parapo 24 ug 25), atong nakat-onan dunay kalahian taliwala sa kardinal nga numero ug sa ordinal nga numero. Kinahanglan kini huptan sa hunahuna sa dihang sukdon ang mga yugto sa panahon sa Bibliya harmonya sa modernong metodo sa pagpetsa. Pananglitan, may reperensiya sa “ikakatloag-pito ka tuig sa pagkadistiyero ni Joakin nga hari sa Juda,” ang terminong “ikakatloag-pito” usa ka ordinal nga numero. Kini mirepresentar sa 36 ka bug-os tuig dugangan sa pipila ka adlaw, semana, o bulan (bisan unsang panahon nga milabay gikan sa kataposan sa ika-36 ka tuig).—Jer. 52:31.
3. (a) Unsang mga rekord Estado ang mitabang sa pagtino sa mga petsa sa Bibliya? (b) Unsa ang tuig sa paghari, ug unsa ang tuig sa pagsaka sa trono?
3 Mga Tuig sa Paghari ug Pagsaka sa Trono. Ang Bibliya mipunting sa mga rekord Estado sa mga kagamhanan sa Juda ug Israel, ingon man sa mga butang Estado sa Babilonya ug Persiya. Niining tanan upat ka gingharian, ang kronolohiya sa Estado sibu nga giihap sumala sa mga pagmando sa mga hari, ug ang samang sistema sa pag-ihap gisunod sa Bibliya. Sagad ang Bibliya mihatag sa ngalan sa dokumento nga gikutlo ingon, pananglitan, “ang basahon sa mga kalihokan ni Solomon.” (1 Hari 11:41) Ang pagmando sa usa ka hari mokobre ug bahin sa tuig sa pagsaka sa trono, sundan sa kompletong gidaghanon sa mga tuig sa paghari. Ang mga tuig sa paghari mao ang opisyal nga mga tuig sa paghari ug naandan giihap gikan sa Nisan ngadto sa Nisan, o gikan sa tingpamulak ngadto sa tingpamulak. Sa dihang ang usa ka hari mipuli sa trono, ang taliwala nga mga bulan hangtod sa sunod bulan sa tingpamulak sa Nisan gipunting ingon iyang tuig sa pagsaka sa trono, sulod niini iyang gitiwas ang termino sa paghari sa iyang gipulihan. Bisan pa, ang iya mismong opisyal nga termino sa paghari giihap sa pagsugod sa sunod Nisan 1.
4. Ipakita sa unsang paagi ang kronolohiya sa Bibliya mahimong iphon sumala sa mga tuig sa paghari.
4 Ingon panig-ingnan, mipadayag kini nga si Solomon misugod sa paghari sa usa ka panahon wala pa ang Nisan sa 1037 W.K.P., samtang si David buhi pa. Wala madugay human niana, si David namatay. (1 Hari 1:39, 40; 2:10) Bisan pa, ang kataposang tuig sa paghari ni David mipadayon hangtod sa tingpamulak sa 1037 W.K.P., sa gihapon giihap nga bahin sa iyang 40-tuig nga administrasyon. Ang bahin sa tuig, gikan sa pagsugod sa paghari ni Solomon hangtod sa tingpamulak sa 1037 W.K.P., gipunting ingon tuig sa pagsaka sa trono ni Solomon, ug kini dili mahimong isipon ingon tuig sa paghari alang kaniya, kay siya sa gihapon mitiwas sa termino sa administrasyon sa iyang amahan. Busa, ang una bug-os tuig nga paghari ni Solomon wala misugod hangtod sa Nisan sa 1037 W.K.P. (1 Hari 2:12) Sa kaulahian, ang 40 ka bug-os tuig sa paghari ang gipahinungod sa administrasyon ni Solomon ingon hari. (1 Hari 11:42) Pinaagi sa paghupot sa mga tuig sa paghari aparte sa mga tuig sa pagsaka sa trono niining paagi, posible ang sibu nga pagbanabana sa kronolohiya sa Bibliya.a
PAG-IHAP BALIK SA PAGLALANG KANG ADAN
5. Sa unsang paagi ang petsa sa pagpasig-uli sa pagsimba kang Jehova sa Jerusalem natino?
5 Pagsugod Gikan sa Pasukaranang Petsa. Ang pasukaranang petsa alang sa pag-ihap balik sa paglalang kang Adan mao ang pagpukan ni Ciro sa Babilonyanhong dinastiya, 539 W.K.P.b Giluwatan ni Ciro ang iyang dekreto sa kagawasan alang sa mga Hudiyo sulod sa iyang unang tuig, una pa sa tingpamulak sa 537 W.K.P. Gireport sa Esdras 3:1 nga ang mga anak sa Israel nakabalik na sa Jerusalem sa ikapitong bulan, Tishri, takdo sa mga bahin sa Septiyembre ug Oktubre. Busa ang tinghunlak sa 537 W.K.P. giihap ingon petsa sa pagpasig-uli sa pagsimba kang Jehova sa Jerusalem.
6. (a) Unsang gitagnang yugto natapos sa tinghunlak sa 537 W.K.P.? (b) Kanus-a misugod kanang yugto, ug sa unsang paagi ang kamatuoran misuporta niini?
6 Kining pagpasig-uli sa pagsimba kang Jehova sa tinghunlak sa 537 W.K.P. mitimaan sa kataposan sa usa ka matagnaong yugto sa panahon. Unsang yugto sa panahon? Kini ang “kapitoan ka tuig” diin ang Yutang Saad “kinahanglan mahimong awaaw nga dapit” ug labot niini si Jehova usab miingon, “Sumala sa katumanan sa kapitoan ka tuig sa Babilonya ako moliso sa akong pagtagad kaninyong katawhan, ug akong tukoron nganha kaninyo ang akong maayong pulong sa pagdala kaninyo balik niining dapit.” (Jer. 25:11, 12; 29:10) Si Daniel, nga sinati kaayo niining tagna, milihok harmonya uban niini samtang ang “kapitoan ka tuig” nagkaduol sa pagtiklop. (Dan. 9:1-3) Ang “kapitoan ka tuig” nga natapos sa tinghunlak sa tuig 537 W.K.P. mahimong misugod, niadto, sa tinghunlak sa 607 W.K.P. Ang kamatuoran mipamatuod niini. Gihubit sa Jeremias kapitulo 52 ang hinongdanong mga hitabo sa paglikos sa Jerusalem, sa Babilonyanhong paglusot, ug pagdakop kang Haring Sedekias sa 607 W.K.P. Unya, ingon sa gipahayag sa bersikulo 12, “sa ikalimang bulan, sa ikanapulong adlaw,” nga mao, sa ikanapulong adlaw sa Ab (takdo sa mga bahin sa Hulyo ug Agosto), gisunog sa mga Babilonyanhon ang templo ug siyudad. Bisan pa, dili kini ang sinugdan nga punto sa “kapitoan ka tuig.” Pipila ka salin sa Hudiyong pagkasoberano sa gihapon mipabilin sa persona ni Gedalias, kinsa gitudlo sa hari sa Babilonya ingon gobernador sa nahibilin Hudiyong panimuyo. “Sa ikapitong bulan,” si Gedalias ug uban pa gipatay, sa pagkaagi nga ang nahibiling mga Hudiyo mikagiw sa kahadlok sa Egipto. Unya diha lamang, gikan sa mga Oktubre 1, 607 W.K.P., nga ang yuta nahimo sa bug-os sentido “nagpabiling awaaw . . . sa pagtuman sa kapitoan ka tuig.”—2 Hari 25:22-26; 2 Cron. 36:20, 21.
7. (a) Sa unsang paagi ang mga tuig kalkulahon balik sa pagbahin sa gingharian human sa kamatayon ni Solomon? (b) Unsang suporta ang gitagana sa tagna ni Ezequiel?
7 Gikan sa 607 W.K.P. ngadto sa 997 W.K.P. Ang kalkulasyon alang niining yugto balik gikan sa pagkapukan sa Jerusalem ngadto sa panahon sa pagbahin sa gingharian tapos sa kamatayon ni Solomon mipresentar sa daghang kalisdanan. Bisan pa, ang usa ka pagtandi sa mga pagmando sa mga hari sa Israel ug Juda ingon girekord sa Una ug Ikaduhang Hari mipasabot nga kining yugto sa panahon mikobre sa 390 ka tuig. Ang kusganong ebidensiya nga kini ang hustong numero mao ang tagna sa Ezequiel 4:1-13. Gipakita niining tagna nga kini mipunting sa panahon kanus-a ang Jerusalem likosan ug ang mga pumuluyo niini dad-on nga bihag sa kanasoran, nga nahitabo sa 607 W.K.P. Busa ang 40 ka tuig nga gihisgotan sa kaso sa Juda natapos uban sa kaawaaw sa Jerusalem. Ang 390 ka tuig nga gipamolong sa kaso sa Israel wala matapos sa dihang ang Samarya gilaglag, kay kana dugay nang nahitabo sa dihang si Ezequiel mitagna, ug ang tagna tataw miingon nga kini mipunting sa paglikos ug kalaglagan sa Jerusalem. Busa, “ang sala sa balay sa Israel,” usab, natapos sa 607 W.K.P. Ihap balik gikan niining petsa, atong makita nga ang yugto sa 390 ka tuig misugod sa 997 W.K.P. Nianang tuig, si Jeroboam, human sa kamatayon ni Solomon, mibulag sa balay ni David ug “mipadayon sa pagpabiya sa Israel sa pagsunod kang Jehova, ug iyang gipahinabo sila nga makasala sa dakong sala.”—2 Hari 17:21.
8. (a) Sa unsang paagi ang mga tuig giihap balik sa Exodo? (b) Unsang kausaban miapektar sa kronolohiya sa Bibliya niining panahon?
8 Gikan sa 997 W.K.P. ngadto sa 1513 W.K.P. Sanglit ang kataposan sa 40 ka bug-os tuig sa paghari ni Solomon natapos sa tingpamulak sa 997 W.K.P., misunod nga ang iyang unang tuig sa paghari mahimong misugod sa tingpamulak sa 1037 W.K.P. (1 Hari 11:42) Ang rekord sa Bibliya, sa 1 Hari 6:1, miingon nga si Solomon misugod sa pagtukod sa balay ni Jehova sa Jerusalem sa ikaduhang bulan sa ikaupat ka tuig sa iyang paghari. Kini nagkahulogan tulo ka bug-os tuig ug usa ka bug-os bulan sa iyang paghari ang milabay, nga midala kanato sa Abril-Mayo sa 1034 W.K.P. alang sa pagsugod sa pagtukod sa templo. Bisan pa, gipahayag sa samang kasulatan nga mao usab kini “ang ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig tapos ang mga anak sa Israel migula gikan sa yuta sa Egipto.” Makausa pa, ang ika-480 usa ka ordinal nga numero, nga mirepresentar sa 479 ka bug-os tuig. Busa, 479 idugang sa 1034 mihatag sa petsa 1513 W.K.P. ingon tuig nga ang Israel migula sa Egipto. Ang parapo 19 sa Tun-anan 2 mitin-aw nga gikan sa tuig 1513 W.K.P., ang Abib (Nisan) isipon ingon “una sa mga bulan sa tuig” alang sa Israel (Ex. 12:2) ug nga sa una ang usa ka tuig nga misugod sa tinghunlak, uban sa bulan Tishri, ang gisunod. Ang The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Tomo 12, panid 474, mikomento: “Ang pag-ihap sa mga tuig sa pagmando sa mga hari gibase sa tuig nga misugod sa tingpamulak, ug paralelo sa Babilonyanhong metodo diin kini milungtad.” Sa dihang ang pag-usab sa pagsugod sa tuig sa tinghunlak ngadto sa pagsugod sa tuig sa tingpamulak gisugdan pagpadapat sa mga yugto sa panahon sa Bibliya, kini molangkit sa pagkawala ug pagkadugang sa unom ka bulan sa usa ka dapit sa pag-ihap sa panahon.
9. (a) Sa unsang paagi ang rekord gipetsahan balik sa panahon ang Abrahamikong tugon miepekto? (b) Sa unsang paagi ang unang 215 ka tuig niining yugto giihap? (c) Unsa ang panuigon ni Abraham sa dihang siya mitabok sa Euprates paingon sa Kanaan?
9 Gikan sa 1513 W.K.P. ngadto sa 1943 W.K.P. Sa Exodo 12:40, 41, girekord ni Moises nga “ang pagpuyo sa mga anak sa Israel, kinsa mipuyo sa Egipto, upat ka gatos ug katloan ka tuig.” Gikan sa mga pulong sa itaas, dayag dili tanan niining “pagpuyo” didto sa Egipto. Kining yugto sa panahon misugod uban sa pagtabok ni Abraham sa Euprates paingon sa Kanaan, diin sa maong panahon ang tugon ni Jehova uban kang Abraham miepekto. Ang unang 215 ka tuig niining “pagpuyo” didto sa Kanaan, ug unya ang susamang yugto didto sa Egipto, hangtod ang Israel nahimong bug-os independiyente sa tanan Egiptohanong kontrol ug kolonya, sa 1513 W.K.P.c Ang nota sa ubos sa New World Translation sa Exodo 12:40 mipakita nga ang Gregong Septuagint, base sa Hebreohanong teksto nga mas karaan kay sa Masoretiko, midugang, human sa pulong “Egipto,” sa mga pulong “ug sa yuta sa Kanaan.” Mao man ang gibuhat sa Samaryanhong Pentateuko. Ang Galacia 3:17, nga mihisgot usab sa 430 ka tuig, mikumpirma nga kining yugto misugod uban sa pagbalido sa Abrahamikong tugon, sa panahon si Abraham mitabok sa Euprates sa iyang dalan pa Kanaan. Busa kini sa 1943 W.K.P., sa dihang si Abraham 75 ka tuig ang panuigon.—Gen. 12:4.
10. Unsang laing linya sa ebidensiya misuporta sa kronolohiya sa panahon ni Abraham?
10 Laing linya sa ebidensiya misuporta sa pag-ihap sa itaas: Gihisgotan sa Buhat 7:6 nga ang binhi ni Abraham gisakit sa 400 ka tuig. Sanglit gikuha ni Jehova ang pagsakit sa Egipto sa 1513 W.K.P., ang sinugdan sa pagsakit mahimong sa 1913 W.K.P. Kini lima ka tuig tapos sa pagkatawo ni Isaac ug takdo sa “pagyubit” ni Ismael kang Isaac sa okasyon sa paglutas kaniya.—Gen. 15:13; 21:8, 9.
11. Sa unsang paagi ang taknaan sa Bibliya midala kanato balik sa petsa sa Lunop?
11 Gikan sa 1943 W.K.P. ngadto sa 2370 W.K.P. Atong nakita nga si Abraham 75 ka tuig ang panuigon sa dihang siya misulod sa Kanaan sa 1943 W.K.P. Karon kini posible ang pagpetsa sa agos sa panahon balik pa sa halayo, ngadto sa mga adlaw ni Noe. Kini mahimo pinaagi sa paggamit sa mga yugto sa panahon nga gitagana kanato sa Genesis 11:10 ngadto sa 12:4. Kining ihap, nga mihatag kanato sa total 427 ka tuig, gihimo ingon sa mosunod:
Gikan sa pagsugod sa Lunop
ngadtosa pagkatawo ni Arphaxad 2 ka tuig
Unya ngadto sa pagkatawo ni Sela 35 “
Ngadto sa pagkatawo ni Eber 30 “
Ngadto sa pagkatawo ni Peleg 34 “
Ngadto sa pagkatawo ni Reu 30 “
Ngadto sa pagkatawo ni Serug 32 “
Ngadto sa pagkatawo ni Nahor 30 “
Ngadto sa pagkatawo ni Tera 29 “
Ngadto sa kamatayon ni Tera, sa
dihang si Abraham 75 ka tuig 205 “
Total 427 ka tuig
Ang pagdugang sa 427 ka tuig sa 1943 W.K.P. midala kanato sa 2370 W.K.P. Busa gipakita sa taknaan sa Bibliya nga ang Lunop sa adlaw ni Noe misugod sa 2370 W.K.P.
12. Unsa ang ihap sa panahon balik sa paglalang kang Adan?
12 Gikan sa 2370 W.K.P. ngadto sa 4026 W.K.P. Balik sa mas halayo pa sa agos sa panahon, atong makaplagan nga gipetsahan sa Bibliya ang yugto gikan sa Lunop ngadto balik sa paglalang kang Adan. Kini gitino sa Genesis 5:3-29 ug 7:6, 11. Ang ihap sa panahon gisuma sa ubos:
Gikan sa paglalang kang Adan
ngadto sa pagkatawo ni Set 130 ka tuig
Unya ngadto sa pagkatawo ni Enos 105 “
Ngadto sa pagkatawo ni Kenan 90 “
Ngadto sa pagkatawo ni Mahalel 70 “
Ngadto sa pagkatawo ni Jared 65 “
Ngadto sa pagkatawo ni Enoc 162 “
Ngadto sa pagkatawo ni Matusalam 65 “
Ngadto sa pagkatawo ni Lamek 187 “
Ngadto sa pagkatawo ni Noe 182 “
Ngadto sa Lunop 600 “
Total 1,656 ka tuig
Sa pagdugang sa 1,656 ka tuig sa atong unang petsa sa 2370 W.K.P., makadangat kita sa 4026 W.K.P. alang sa paglalang kang Adan, tingali sa tinghunlak, sanglit kini sa tinghunlak nga ang tuig misugod sa kadaghanan karaang kalendaryo.
13. (a) Unsa ka dugayon, nan, ang kasaysayan sa katawhan niining yuta? (b) Nganong dili kini motakdo sa gitas-on sa adlaw sa igpapahulay ni Jehova?
13 Unsa ang kahinongdanon niini karon? Ang unang edisyon niining basahon, gipatik sa 1963, mipahayag: “Nan, nagkahulogan ba kini nga sa 1963 kita nakauswag na sa 5,988 ka tuig ngadto sa ‘adlaw’ diin si Jehova ‘mipahulay na gikan sa tanan niyang bulohaton’? (Gen. 2:3) Wala, kay ang paglalang kang Adan wala motakdo sa sinugdan sa adlaw sa pagpahulay ni Jehova. Human sa paglalang kang Adan, ug sa gihapon sulod sa ikaunom ka adlaw sa paglalang, mipakita nga si Jehova miporma pa sa dugang mga lalang mananap ug langgam. Usab, iyang gipanganlan kang Adan ang mga mananap, nga nanginahanglan ug pipila ka panahon, ug unya siya mipadayon sa paglalang kang Eva. (Gen. 2:18-22; tan-awa usab ang NW, 1953 Ed., nota sa ubos sa ber. 19) Bisan unsang panahon ang milabay taliwala sa paglalang kang Adan ug sa kataposan sa ‘ikaunom ka adlaw’ kinahanglan ikunhod sa 5,988 ka tuig aron sa paghatag sa aktuwal gitas-on sa panahon gikan sa sinugdan sa ‘ikapitong adlaw’ hangtod [1963]. Walay maayong mahimo sa paggamit sa kronolohiya sa Bibliya alang sa pag-ispikular sa mga petsa nga naa pa sa umaabot sa agos sa panahon.—Mat. 24:36.”d
14. Ngano ang talaan sa Bibliya sa sinugdan sa katawhan palabihon kay sa mga pangagpas ug mga teoriya sa mga tawo?
14 Kumosta na man ang siyentipikonhong mga pangangkon nga ang tawo dinhi na sa yuta sulod sa gatosan ka kaliboan o bisan minilyon ka katuigan? Walay mausa kanila ang mahimong mamatud-an sa sinulat nga mga rekord gikan niadtong sayong mga panahon, ingon sa mga hitabo sa Bibliya. Ang pantastikong mga petsa nga gihatag sa “una-kasaysayan nga tawo” base sa mga pakaingon nga dili mapamatud-an. Sa aktuwal, ang kasaligan sekular nga kasaysayan, uban sa kronolohiya niini, mibalik lamang sa pipila ka libo ka tuig. Ang yuta milatas sa daghang kausaban ug kabalhinan, ingon sa tibuok-kalibotan nga Lunop sa adlaw ni Noe, nga dakong nakatugaw sa sa sapaw sa bato ug mga deposito sa posil, nga mihimo sa bisan unsang siyentipikonhong mga pahibalo sa petsa una pa sa Lunop nga labihang panaghap.e Sukwahi sa tanang nagkasumpaki nga mga pangagpas ug mga teoriya sa mga tawo, ang Bibliya miapelar sa rason pinaagi sa tataw, harmonyoso nga talaan sa sinugdan sa katawhan ug sa maampingon pagkadokumento nga kasaysayan sa piniling katawhan ni Jehova.
15. Sa unsang paagi ang pagtuon sa Bibliya moapektar kanato?
15 Ang pagtuon sa Bibliya ug pagpalandong sa mga buhat sa Dakong Magtatakna, si Jehova nga Diyos, kinahanglan mopabati kanato nga mapaubsanon kaayo. Ang mortal nga tawo sa matuod diyotay ra kon itandi uban sa makagagahom sa tanan nga Diyos, kansang katingalahang buhat sa paglalang, nga gihimo sa dimaihap nga mga milenyo kanhi, yano kaayong gipahayag sa Kasulatan: “Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug yuta.”—Gen. 1:1.
YUTAN-ONG RESIDENSIYA NI JESUS
16. (a) Sa unsang han-ay ang upat ka Ebanghelyo gisulat? (b) Sa unsang paagi atong petsahan ang pagsugod sa ministeryo ni Jesus? (c) Unsang han-ay ang gisunod sa mga hitabo sa lainlaing Ebanghelyo, ug unsa ang mamatikdan sa talaan ni Juan?
16 Ang upat ka dinasig nga talaan sa yutan-ong kinabuhi ni Jesus mipadayag nga gisulat niining han-ay: Mateo (k. 41 K.P.), Lucas (k. 56-58 K.P.), Marcos (k. 60-65 K.P.), ug Juan (k. 98 K.P.). Ingon gitin-aw sa unang kapitulo, ginamit ang impormasyon sa Lucas 3:1-3 uban sa petsa 14 K.P. alang sa pagsugod sa pagmando ni Tiberio Cesar, makadangat kita sa 29 K.P. ingon sinugdanang punto alang sa talagsaong ministeryo ni Jesus niining yuta. Bisan pa ang mga hitabo sa Mateo wala kanunay misunod sa kronolohikal nga han-ay, sa kadaghanang hitabo ang uban tulo ka basahon mipadayag nga mipresentar sa aktuwal nga han-ay sa hinongdanong mga hitabo nga nahitabo. Kini gihugpong sa duyog nga tsart. Mamatikdan nga ang talaan ni Juan, nga gisulat kapin sa 30 ka tuig tapos sa kataposan sa ubang tulo, mipuno sa kinahanglanong kal-ang sa kasaysayan nga wala kobrehi sa uban. Labi na talagsaon mao ang dayag nga paghisgot ni Juan sa upat ka Paskuwa sa yutan-ong ministeryo ni Jesus, nga mikumpirma sa ministeryo nga tulo ug tunga ka tuig, nga natapos sa 33 K.P.f—Juan 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; ug 13:1.
17. Unsang lain nga ebidensiya misuporta sa petsa sa kamatayon ni Jesus?
17 Ang kamatayon ni Jesus sa 33 K.P. gikumpirmar usab sa ubang ebidensiya. Sumala sa Kasugoan ni Moises, ang Nisan 15 kanunay espesyal nga Igpapahulay walay sapayan kon unsang adlaw kini mahulog. Kon kini maatol sa ordinaryong Igpapahulay, nan ang adlaw nailhan nga “dakong” Igpapahulay, ug gipakita sa Juan 19:31 nga ang maong Igpapahulay misunod sa adlaw sa kamatayon ni Jesus, nga usa ka Biyernes. Ug dili sa 31 o 32 apan sa 33 K.P. lamang nga ang ika-14 sa Nisan nahulog sa usa ka Biyernes. Busa, kini sa Nisan 14, 33 K.P., nga si Jesus namatay.g
18. (a) Unsa ang gitagna ni Daniel labot sa 69 ka “semana”? (b) Sumala kang Nehemias, kanus-a misugod kining yugto? (c) Sa unsang paagi kita nakadangat sa petsa sa pagsugod sa paghari ni Artaherhes?
18 Ang Ika-70 ka “Semana,” 29-36 K.P. Ang mga kinaiya sa panahon sa ministeryo ni Jesus gikobrehan usab sa Daniel 9:24-27, nga mitagna sa paglabay sa 69 ka semana sa mga tuig (483 ka tuig) “gikan sa pagpagula sa pulong sa pagtukod usab sa Jerusalem hangtod sa Mesiyas nga Lider.” Sumala sa Nehemias 2:1-8, kining pulong migula “sa ikakawhaan ka tuig ni Artaherhes,” hari sa Persiya. Kanus-a gisugdan ni Artaherhes ang iyang pagmando? Ang iyang amahan ug gisundan, si Herhes, namatay sa ulahing bahin sa 475 W.K.P. Ang tuig sa pagsaka sa trono ni Artaherhes sa ingon misugod sa 475 W.K.P., ug kini gisuportahan sa kusganong ebidensiya gikan sa Grego, Persiyanhon, ug Babilonyanhong tinubdan. Pananglitan, ang Gregong historyador si Thucydides (kinsa nabantog sa iyang kasibu) misulat sa pagkagiw sa Gregong estadista si Themistocles sa Persiya sa dihang si Artaherhes “sa ulahi misaka sa trono.” Lain Gregong historyador sa unang siglo K.P., si Diodorus Siculus, mipahinabo kanato sa paglig-on sa petsa sa kamatayon ni Themistocles ingon 471/470 W.K.P. Human mikagiw sa iyang yuta, gipangayo ni Themistocles ang permiso ni Artaherhes sa pagtuon sa Persiyanhong pinulongan sulod sa usa ka tuig una moatubang kaniya, nga gituman. Busa, ang pagpuyo ni Themistocles sa Persiya kinahanglan dili maulahi sa 472 W.K.P., ug ang iyang pag-abot mahimong rasonable nga mapetsahan 473 W.K.P. Nianang panahon si Artaherhes “sa ulahi misaka na sa trono.”h
19. (a) Iphon gikan sa “ikakawhaan ka tuig ni Artaherhes,” sa unsang paagi atong matino ang petsa sa pagpadayag sa Mesiyas? (b) Sa unsang paagi ang tagna sa 70 ka “semana” natuman gikan niining petsa?
19 Busa, “ang ikakawhaan ka tuig ni Artaherhes” mahimong 455 W.K.P. Iphon ang 483 ka tuig (69 ka “semana”) gikan niining punto, ug mahinumdom nga walay siro nga tuig sa pagtabok sa Kumong Panahon, makadangat kita sa 29 K.P. alang sa pagpadayag sa “Mesiyas nga lider.” Si Jesus nahimong Mesiyas sa dihang siya gibawtismohan ug gidihogan uban sa balaang espiritu, sa tinghunlak nianang tuig. Gipasabot usab sa tagna nga sa “tungatunga sa [ikakapitoan ka] semana iyang pahunongon ang halad ug halad nga gasa.” Kini nahitabo sa dihang ang malarawanon Hudiyong mga halad nawad-an sa ilang kabalido tungod sa halad mismo ni Jesus. “Ang tungatunga” niining “semana” sa mga tuig modala kanato tulo ug tunga ka tuig ngadto sa tingpamulak sa 33 K.P., sa dihang si Jesus gipatay. Bisan pa, “kinahanglan iyang huptan ang tugon nga may puwersa alang sa daghan” sulod sa entiro ika-70 ka semana. Gipakita niini ang espesyal nga pabor ni Jehova ingon nagpadayon uban sa mga Hudiyo sulod sa pito ka tuig gikan sa 29 K.P. hangtod 36 K.P. Niana, lamang, nga ang dalan gibuksan alang sa dituli nga mga Hentil nga mahimong espirituwal nga mga Israelita, ingon gipakita sa pagkakumbertir ni Cornelio sa 36 K.P.i—Buh. 10:30-33, 44-48; 11:1.
PAG-IHAP SA MGA TUIG SA APOSTOLIKANHONG PANAHON
20. Sa unsang paagi ang sekular nga kasaysayan mikombinar uban sa rekord sa Bibliya sa paghatag sa panahon sa kamatayon ni Herodes ug sa una nga mga hitabo?
20 Taliwala sa 33 K.P. ug 49 K.P. Ang tuig 44 K.P. mahimong dawaton ingon mapuslanong petsa alang niining yugto. Sumala kang Josephus (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), si Herodes Agripa I mimando sulod sa tulo ka tuig human sa pagsaka sa trono ni Emperador Claudio sa Roma (sa 41 K.P.). Gipakita sa kasaysayanhong ebidensiya nga kining Herodes namatay sa 44 K.P.j Sa pagtan-aw sa rekord sa Bibliya, atong makaplagan kini nga una sa kamatayon ni Herodes si Agabo mitagna “pinaagi sa espiritu” maylabot sa dakong gutom nga umaabot, nga si apostol Santiago patyon sa espada, ug si Pedro mabilanggo (sa panahon sa Paskuwa) ug milagro nga pagawason. Ang tanan niining mga hitabo mahimong petsahan sa 44 K.P.—Buh. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.
21. Sa unsang basihanan kita makabanabana sa petsa sa una misyonerong panaw ni Pablo?
21 Ang gitagna nga gutom miabot sa mga 46 K.P. Lagmit niining panahon, usab, nga si Pablo ug Bernabe “mihimog panabang sa Jerusalem.” (Buh. 12:25) Human makabalik sa Siryanhong Antioquia, gihikay sila pinaagi sa balaang espiritu sa paghimo sa una misyonerong panaw, nga mikobre sa Sipro ug daghang siyudad ug distrito sa Asya Menor.k Kini lagmit milugway gikan sa tingpamulak sa 47 K.P. ngadto sa tingtugnaw sa 48 K.P., uban sa usa ka tingtugnaw nga gipalabay sa Asya Menor. Mipadayag kini nga si Pablo mipalabay sa sunod tingtugnaw balik sa Siryanhong Antioquia, ug kini midala kanato sa tingpamulak sa 49 K.P.—Buh. 13:1–14:28.
22. Sa unsang paagi ang duha ka duaw ni Pablo sa Jerusalem nga gihisgotan sa Galacia kapitulo 1 ug 2 mahimong petsahan?
22 Ang rekord sa Galacia kapitulo 1 ug 2 mipadayag nga nabugkot niining kronolohiya. Dinhi si Pablo namolong sa paghimog duha pa ka espesyal nga duaw sa Jerusalem human sa iyang pagkakumbertir, ang usa “tulo ka tuig sa ulahi” ug ang lain “human sa napulog-upat ka tuig.” (Gal. 1:17, 18; 2:1) Kon kining duha ka yugto sa panahon sabton nga mga ordinal, sumala sa batasan sa adlaw, ug kon ang pagkakumbertir ni Pablo sayo sa panahon sa mga apostol, ingon sa daw gipasabot sa rekord, nan mahimo natong isipon ang 3 ka tuig ug 14 ka tuig ingon 34-36 K.P. ug 36-49 K.P.
23. Unsang ebidensiya misugyot nga ang Galacia kapitulo 2 ug Buhat kapitulo 15 dunay reperensiya sa duaw ni Pablo sa Jerusalem sa 49 K.P.?
23 Ang ikaduhang duaw ni Pablo sa Jerusalem nga gihisgotan sa Galacia may kalabotan uban sa isyu sa pagtuli, ingon nga si Tito kinsa mikuyog kang Pablo giingon nga wala kinahanglana nga mopatuli. Kon kini takdo sa duaw sa pagbaton sa lagda sa pagtuli nga gihubit sa Buhat 15:1-35, nan ang 49 K.P. haom kaayo nga nahaluna taliwala sa una ug ikaduha misyonerong panaw-libot ni Pablo. Dugang pa, sumala sa Galacia 2:1-10, gigamit ni Pablo kining okasyon sa pagpahaluna atubangan sa “talagsaong mga tawo” sa kongregasyon sa Jerusalem sa maayong balita nga iyang giwali, ‘sa kahadlok siya midagan sa kakawangan.’ Kini lohikal nga iyang buhaton sa pagreport kanila human sa iyang una misyonerong panaw-libot. Si Pablo miduaw sa Jerusalem “ingon resulta sa usa ka bugna.”
24. Sulod sa unsang mga tuig gihimo ni Pablo ang iyang ikaduha misyonerong panaw, ug ngano, sa wayduda, wala siya makaabot sa Corinto hangtod ulahi sa 50 K.P.?
24 Ikaduha Misyonerong Panaw ni Pablo, k. 49-52 K.P. Human sa iyang pagbalik sa Jerusalem, si Pablo migahin ug panahon sa Siryanhong Antioquia; busa, kini lagmit taodtaod na sa ting-init sa 49 K.P. nga siya mibiya didto sa iyang ikaduhang panaw-libot. (Buh. 15:35, 36) Kining usa mas halapad kay sa una ug nanginahanglan kaniya sa pagpalabay sa tingtugnaw sa Asya Menor. Lagmit sa tingpamulak sa 50 K.P. nga siya mitubag sa tawag sa Macedonia ug mitabok ngadto sa Europa. Unya siya miwali ug miorganisar sa bag-ong mga kongregasyon sa Filipos, Tesalonica, Berea, ug Atenas. Kini midala kaniya sa Corinto, sa probinsiya sa Akaya, sa tinghunlak sa 50 K.P., human mihimo sa panaw nga mga 2,090 ka kilometro, kadaghanan pinaagi sa paglakaw. (Buh. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Sumala sa Buhat 18:11, si Pablo mipabilin didto sa 18 ka bulan, nga midala kanato sayo sa 52 K.P. Uban sa tingtugnaw nga miagi na, si Pablo mahimong makalawig pa Cesarea, agi sa Efeso. Human mitungas sa pagtimbaya sa kongregasyon, dayag sa Jerusalem, miabot siya balik sa iyang puloy-anang base sa Siryanhong Antioquia, lagmit sa ting-init sa 52 K.P.l—Buh. 18:12-22.
25. (a) Sa unsang paagi gisuportahan sa arkiyolohiya ang 50-52 K.P. alang sa unang duaw ni Pablo sa Corinto? (b) Sa unsang paagi ang kamatuoran nga sila Aquila ug Priscila “bag-o pa miabot gikan sa Italya” milig-on niini?
25 Usa ka diskobre arkiyolohikal misuporta sa 50-52 K.P. ingon mga petsa sa unang duaw ni Pablo sa Corinto. Kini tinipik sa usa ka inskripsiyon, usa ka mando gikan ni Emperador Claudio Cesar ngadto sa mga Delphian sa Gresya, nga duna sa mga pulong “[Lucius Ju]nius, Gallio . . . prokonsul.” Sagad ang mga historyador miuyon nga ang numero 26, nga makaplagan usab sa teksto, mipunting sa pag-abiba kang Claudio ingon emperador sa ika-26 ka panahon. Ubang mga inskripsiyon mipakita nga si Claudio giabiba nga emperador sa ika-27 ka panahon una pa sa Agosto 1, 52 K.P. Ang termino sa prokonsul midagan sa usa ka tuig, gikan sa pagsugod sa ting-init. Busa, ang tuig ni Gallio ingon prokonsul sa Akaya midagan gikan sa ting-init sa 51 K.P. ngadto sa ting-init sa 52 K.P. “Karon samtang si Gallio prokonsul sa Akaya, ang mga Hudiyo miusa pagbangon batok kang Pablo ug mitaral kaniya ngadto sa lingkoranan sa paghukom.” Human hukmi nga waysala si Pablo, ang apostol mipabilin sa “pipila pa ka adlaw,” ug unya milawig pa Sirya. (Buh. 18:11, 12, 17, 18) Tanan kini daw mikumpirmar sa tingpamulak sa 52 K.P. ingon konklusyon sa 18-bulan nga pagpabilin ni Pablo sa Corinto. Laing timaan sa panahon makaplagan sa pahayag nga sa pag-abot sa Corinto, si Pablo “nakakaplag sa usa ka Hudiyo nga ginganlan Aquila, nitibo sa Ponto kinsa bag-o pa miabot gikan sa Italya, ug si Priscila nga iyang asawa, tungod sa kamatuoran nga gibaoran ni Claudio ang tanang Hudiyo sa pagbiya sa Roma.” (Buh. 18:2) Sumala sa historyador si Paulus Orosius, sa sayo ikalimang siglo, kining orden sa pagpalugwa gihatag sa ikasiyam ka tuig ni Claudio, nga mao, sa 49 K.P. o sayo sa 50 K.P. Busa, sila Aquila ug Priscila mahimong miabot sa Corinto pipila ka panahon una sa tinghunlak nianang tuig, nga motugot sa pagpabilin ni Pablo didto gikan sa tinghunlak sa 50 K.P. ngadto sa tingpamulak sa 52 K.P.a
26. Unsang mga petsa mitimaan sa sunodsunod hugna sa ikatulo misyonerong panaw ni Pablo?
26 Ikatulo Misyonerong Panaw ni Pablo, k. 52-56 K.P. Human sa paglabay sa “pipila ka panahon” sa Siryanhong Antioquia, si Pablo sa makausa pa paingon na sa Asya Menor, ug lagmit siya miabot sa Efeso sa tingtugnaw sa 52-53 K.P. (Buh. 18:23; 19:1) Gigahin ni Pablo ang “tulo ka bulan” ug unya “duha ka tuig” sa pagtudlo sa Efeso, ug human niini siya mibiya alang sa Macedonia. (Buh. 19:8-10) Sa ulahi, iyang gipahinumdoman ang mga magtatan-aw gikan sa Efeso nga siya mialagad taliwala kanila “sulod sa tulo ka tuig,” apan mahimo kining tibuok numero. (Buh. 20:31) Mipadayag nga mibiya si Pablo sa Efeso human sa “pista sa Pentekostes” sayo sa 55 K.P., mipanaw ngadto sa Corinto, Gresya, sa igong panahon sa pagpabilin didto sa tulo ka bulan sa tingtugnaw. Unya siya mibalik pa amihanan hangtod sa Filipos sa panahon sa Paskuwa sa 56 K.P. Gikan didto siya milawig agi sa Troas ug Mileto ngadto sa Cesarea ug mipanaw pa Jerusalem, miabot sa Pentekostes sa 56 K.P.b—1 Cor. 16:5-8; Buh. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.
27. Unsa ang pamanahon sa mga hitabo ngadto sa kataposan sa unang pagkabilanggo ni Pablo sa Roma?
27 Paniklop nga mga Tuig, 56-100 K.P. Wala madugay human sa iyang pag-abot sa Jerusalem si Pablo gidakop. Gidala siya sa Cesarea ug mipabilin nga binantayan didto sa duha ka tuig, hangtod si Felix gipulihan ni Festo ingon gobernador. (Buh. 21:33; 23:23-35; 24:27) Ang petsa sa pag-abot ni Festo ug sa sunod nga paglarga ni Pablo pa Roma mipadayag nga 58 K.P.c Human sa pagkalunod sa sakayan ni Pablo ug sa pagpalabay sa tingtugnaw sa Malta, ang panaw nahuman sa mga 59 K.P., ug gipasabot sa rekord nga siya mipabilin sa pagkabilanggo sa Roma, nga miwali ug mitudlo, sulod sa yugto sa duha ka tuig, o hangtod sa mga 61 K.P.—Buh. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.
28. Unsang mga petsa ang lohikal nga ikatudlo sa paniklop nga mga hitabo sa kinabuhi ni Pablo?
28 Samtang ang kasaysayanhong rekord sa Mga Buhat midala kanato kutob ra dinhi, ang mga timailhan mipakita nga si Pablo gipagawas ug mipadayon sa iyang misyonerong kalihokan, mipanaw ngadto sa Kreta, Gresya, ug Macedonia. Kon siya ba miabot hangtod sa Espanya wala hibaloi. Lagmit si Pablo miantos sa pagkamartir sa mga kamot ni Nero wala madugay human sa iyang pangataposang pagkabilanggo sa Roma sa mga 65 K.P. Gihatag sa sekular nga kasaysayan ang Hulyo sa 64 K.P ingon petsa sa dakong sunog sa Roma, diin misunod ang pagbuto sa paglutos ni Nero sa mga Kristohanon. Ang pagkabilanggo sa “mga kadena” ni Pablo ug sa sunod silot sa kamatayon lohikal nga haom niining yugto.—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.
29. Kanus-a natapos ang apostolikanhong panuigon, ug uban sa pagsulat sa unsang mga basahon sa Bibliya?
29 Ang lima ka basahon ni apostol Juan gisulat sa kataposan sa usa ka panahon sa paglutos nga gipahinabo ni Emperador Domitian. Giingon nga siya milihok ingon buang tawo sulod sa kataposan tulo ka tuig sa iyang pagmando, nga mikobre sa 81-96 K.P. Samtang gidistiyero didto sa isla sa Patmos nga gisulat ni Juan ang Pinadayag, mga 96 K.P.d Misunod ang iyang Ebanghelyo ug tulo ka sulat gikan sa Efeso o sa palibot niini human sa pagpagawas kaniya, ug kining kataposan sa mga apostol namatay mga 100 K.P.
30. Unsa ang kaayohan niining pagtuon sa kronolohiya sa Bibliya?
30 Busa kini nakita nga pinaagi sa pagtandi sa mga hitabo sa sekular nga kasaysayan uban sa sulod kronolohiya ug tagna sa Bibliya, matabangan kita sa pagpahaluna nga mas klaro sa mga hitabo sa Bibliya sa agos sa panahon. Ang harmonya sa kronolohiya sa Bibliya midugang sa atong kumpiyansa sa Balaang Kasulatan ingon Pulong sa Diyos.
[Mga footnote]
a Sa pagtuon niining kapitulo, mahimong makatabang ang pagdangop sa Insight on the Scriptures, Tomo 1, panid 458-67.
b Tun-anan 2, parapo 28, 29.
c Gikan sa pagtabok ni Abraham sa Euprates ngadto sa pagkatawo ni Isaac 25 ka tuig; unya ngadto sa pagkatawo ni Jacob, 60 ka tuig; si Jacob 130 ka tuig ang panuigon sa dihang siya milugsong sa Egipto.—Gen. 12:4; 21:5; 25:26; 47:9.
d Sa 1990, kining milabay nga panahon kinahanglan ikunhod sa 6,015 ka tuig.
e Awake!, Septiyembre 22, 1986, panid 17-27; Pagmata! Septiyembre 8, 1972, panid 5-22.
f Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 57-8.
g Tan-awa Ang Bantayanang Torre, 1976, panid 631; The Watchtower, 1959, panid 489-92.
h Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 614-16.
i Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 899-904.
j The New Encyclopædia Britannica, 1987, Tomo 5, panid 880.
k Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
l Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
a Insight on the Scriptures, Tomo 1, panid 476, 886.
b Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
c Analytical Concordance to the Bible ni Young, panid 342, ubos sa “Festus.”
d Notes on the Book of Revelation, 1852, ni Albert Barnes, panid xxix, xxx.
PANGUNANG MGA HITABO SA YUTAN-ONG KINABUHI NI JESUS—Upat ka Ebanghelyo Gipahaluna sa Han-ay Kronolohikal
Simbolo: h. sa “human sa”; k. sa “kapin-kulang,” o “mga.”
Panahon Dapit Hitabo
nga Mitultol sa Ministeryo ni Jesus
k. 2 W.K.P. Nasaret; Pagkatawo ni Jesus gitagna kang
Judea Maria, nga miduaw ni Elisabet
2 W.K.P. Kabungtoran
sa Judea Pagkatawo ni Juan Bawtista; sa
ulahi, kinabuhi niya sa disyerto
2 W.K.P., Betlehem Pagkatawo ni Jesus (ang Pulong,
k. Okt. 1 pinaagi kang kinsa ang tanang
ubang butang milungtad) ingon
kaliwat nila Abraham ug David
Duol sa Gipahibalo sa manolonda ang
Betlehem maayong balita; mga magbalantay
miduaw sa bata
Betlehem; Si Jesus gituli (ika-8 ka adlaw),
Jerusalem gipresentar sa templo
(human sa ika-40 ka adlaw)
1 W.K.P. Jerusalem; Mga astrologo; pagkagiw pa Egipto;
o 1 K.P. Betlehem; mga bata gipatay; pagbalik ni
Nasaret Jesus Mat 2:1-23
12 K.P. Jerusalem Napulog-duha ka tuig nga Jesus sa
Paskuwa; mipauli Luc 2:41-52
29, ting- Kamingawan, Ministeryo ni Juan Bawtista
pamulak Jordan Mat 3:1-12 Mar 1:1-8
Pagsugod sa Ministeryo ni Jesus
29, ting- Suba Jordan Bawtismo ug pagdihog kang Jesus,
hunlak natawo nga tawhanon sa linya ni
David apan gipahayag nga Anak
sa Diyos
Ibabaw nga Unang mga disipolo ni Jesus
Walog Jordan Ju 1:35-51
Jerusalem Diskusyon ni Jesus uban ni Nikodemo
Judea; Aenon Mga disipolo ni Jesus mibawtismo;
Juan mokunhod Ju 3:22-36
Tiberias Juan gibilanggo; Jesus mibiya pa
Sikar, sa Pa Galilea, gitudloan ni Jesus ang
Samarya mga Samaryanhon Ju 4:4-43
Dakong Ministeryo ni Jesus sa Galilea
Galilea Unang gipahibalo, “Ang gingharian sa
mga langit haduol na”
Nasaret; Miayo sa bata; mibasa sa komisyon;
Kana; gisalikway; mibalhin sa Kapernaum
Kapernaum Mat 4:13-16 Luc 4:16-31
Dagat sa Pagtawag kang Simon ug Andres,
Galilea, duol Santiago ug Juan Mat 4:18-22
sa Kapernaum Mar 1:16-20 Luc 5:1-11
Galilea Unang panaw libot sa Galilea, uban
sa upat nga karon gitawag
Kapernaum Miayo sa paralitiko Mat 9:1-8
Judea Miwali sa mga sinagoga sa Judea
Mibalik Mga disipolo mikutlog uhay sa
gikan sa Igpapahulay Mat 12:1-8
Jerusalem (?) Mar 2:23-28 Luc 6:1-5
Galilea; Miayo sa kamot sa Igpapahulay;
Dagat sa miretiro sa daplin sa baybayon;
Galilea miayo Mat 12:9-21
Bukid duol sa 12 gipili ingon mga apostol
Kapernaum Mar 3:13-19 Luc 6:12-16
Duol sa Ang Sermon sa Bukid
Kapernaum Mat 5:1–7:29 Luc 6:17-49
Nain Gibanhaw ang anak sa balo
Galilea Ikaduhang panaw-libot sa pagwali sa
Galilea, uban sa 12 Luc 8:1-3
Galilea Mga eskriba ug mga Pariseo nangitag
ilhanan Mat 12:38-45
Dagat sa Mga ilustrasyon: magpupugas,
Galilea mga bunglayon, uban pa; katin-awan
Gadara, HS Duha ka gidemonyohan giayo;
sa Dagat sa mga baboy gisudlan sa mga demonyo
Galilea Mat 8:28-34 Mar 5:1-20
32, duol Kapernaum (?); Mga apostol mibalik gikan sa
sa Paskuwa AS tampi sa pagsangyaw;5,000 gipakaon
(Juan 6:4) Dagat sa Mat 14:13-21Mar 6:30-44
Galilea Luc 9:10-17 Ju 6:1-13
AS tampi sa Sulay sa pagkorona kang Jesus; siya
Dagat sa milakaw sa dagat; miayo
Galilea; Mat 14:22-36 Mar 6:45-56
Genesaret Ju 6:14-21
32, human Lagmit Mga tradisyon mipawaybili sa Pulong
sa Paskuwa Kapernaum sa Diyos Mat 15:1-20
AS tampi sa Mipasidaan batok sa lebadura
Dagat sa sa mga Pariseo; miayo sa buta
Galilea; Mat 16:5-12 Mar 8:13-26
Betsaida
Cesarea Jesus ang Mesiyas; mitagna sa
Filipo kamatayon, pagkabanhaw
Lagmit Pag-usab sa dagway atubangan nila
Bukid Hermon Pedro, Santiago, ug Juan
Kapernaum Salapi sa buhis milagrong gitagana
Kapernaum Labing dako sa Gingharian; paghusay
sa mga sayop; kaluoy
Galilea; Mibiya sa Galilea alang sa Pista
Samarya sa mgaBalongbalong; tanang butang
gihiklin alang sa ministeryal nga
pag-alagad Mat 8:19-22
Ulahing Ministeryo ni Jesus sa Judea
32, Pista Jerusalem Publikong pagpanudlo ni Jesus sa
sa mga Pista sa mga Balongbalong
Balongbalong Ju 7:11-52
Jerusalem Pagtudlo human sa Pista; miayo sa
buta Ju 8:12–9:41
Lagmit sa 70 gipadala sa pagwali; ilang
Judea pagbalik, report Luc 10:1-24
32, Pista Jerusalem Si Jesus sa Pista sa Pagpahinungod;
sa Maayong Magbalantay Ju 10:1-39
Pagpahinungod
Ulahing Ministeryo ni Jesus Silangan sa Jordan
Luyo sa Daghan mituo kang Jesus
Jordan Ju 10:40-42
Lagmit sa Kamapaubsanon; ilustrasyon sa dakong
Perea panihapon Luc 14:1-24
Lagmit sa Pag-ihap sa bili sa pagkadisipolo
Perea Luc 14:25-35
Lagmit sa Pagpasaylo ug pagtuo; waypulos
Perea nga mga ulipon Luc 17:1-10
Betania Lasaro gibanhaw gikan sa mga patay
ni Jesus Ju 11:1-46
Jerusalem; Tambag ni Kaipas batok kang Jesus;
Epraim si Jesus mibiya Ju 11:47-54
Samarya; Miayo ug mitudlo paingon sa
Galilea Samarya ug Galilea Luc 17:11-37
Perea Dato batan-ong lalaki; ilustrasyon
sa mga mamomoo sa parasan
Lagmit sa Ikatulong panahon gitagna ni Jesus
Perea ang iyang kamatayon, pagkabanhaw
Lagmit sa Hangyo alang sa paglingkod ni
Perea Santiago ug Juan sa Gingharian
Jerico Miagi latas sa Jerico, iyang giayo
ang duha ka buta nga tawo; miduaw
kang Sakeo; ilustrasyon sa napulo
ka mina Mat 20:29-34
Pangataposang Ministeryo ni Jesus sa Jerusalem
Nisan 8, 33 Betania Miabot sa Betania unom ka adlaw una
sa Paskuwa Ju 11:55–12:1
Nisan 9 Betania Kumbira sa balay ni Simon sanlahon;
gidihogan ni Maria si Jesus; mga
Hudiyo mianha sa pagpakigkita kang
Jesus ug Lasaro Mat 26:6-13
Betania- Madaogong pagsulod ni Kristo sa
Jerusalem Jerusalem
Mat 21:1-11, 14-17 Mar 11:1-11
Nisan 10 Betania- Waybunga kahoy nga higera gitunglo;
Jerusalem ikaduhang paghinlo sa templo
Nisan 11 Betania- Waybunga kahoy nga higera nalaya
Jerusalem Mat 21:19-22 Mar 11:20-25
Jerusalem, Awtoridad ni Kristo gikwestiyon;
templo ilustrasyon sa duha ka anak
Jerusalem, Mga ilustrasyon sa daotang mga
templo magtitikad, kumbira sa kasal
Jerusalem, Mga pangutana sa buhis, pagkabanhaw,
templo kasugoan Mat 22:15-40
Jerusalem, Nakapahilom nga pangutana ni Jesus
templo sa kwestiyon sa kagikanan sa
Mesiyas Mat 22:41-46
Jerusalem, Hait nga paghikyad sa mga eskriba
templo ug mga Pariseo
Jerusalem, Halad sa babayeng balo
templo Mar 12:41-44 Luc 21:1-4
Bukid sa Tagna sa pagkapukan sa Jerusalem,
mga Olibo presensiya ni Jesus, kataposan sa
sistema Mat 24:1-51
Bukid sa Mga ilustrasyon: napulo ka birhen,
mga Olibo mga talanton, mga karnero ug mga
kanding Mat 25:1-46
Nisan 12 Jerusalem Relihiyosong mga lider miplano sa
kamatayon ni Jesus Mat 26:1-5
Jerusalem Judas nakigsabot sa mga saserdote sa
pagluib kang Jesus Mat 26:14-16
Nisan 13 Duol ug sa Mga kahikayan sa Paskuwa
(Huwebes Jerusalem Mat 26:17-19 Mar 14:12-16
sa hapon) Luc 22:7-13
Jerusalem Gihugasan ni Jesus ang mga tiil sa
iyang mga apostol Ju 13:1-20
Jerusalem Panihapon sa Memoryal gisugdan
uban sa 11
Jerusalem Paglimod ni Pedro ug pagkatag sa
mga apostol gitagna
Getsemane Kahigwaos sa tanaman; pagluib kang
Jesus ug pagdakop
Jerusalem Gisukit ni Anas; husay ni Kaipas,
Sanhedrin; Pedro milimod
Jerusalem Atubangan ni Pilato, unya ni
Herodes, ug unya balik ni Pilato
(k. 3:00 s.h.,
Biyernes) Golgota, Kamatayon ni Jesus sa kahoy sa
Jerusalem pagsakit, ug duyog nga mga hitabo
Jerusalem Lawas ni Jesus gikuha gikan sa kahoy
sa pagsakit ug gilubong
Nisan 16 Jerusalem Pagkabanhaw ni Jesus ug mga
ug kanait hitabo nianang adlaw
h. Nisan 16 Jerusalem; Mga pagpakita ni Jesu-Kristo
Galilea Mat 28:16-20 [1 Cor. 15:5-7]
Iyyar 25 Bukid sa Si Jesus mikayab, ika-40 ka adlaw
mga Olibo, human sa iyang pagkabanhaw
duol sa [Buh. 1:9-12] Luc 24:50-53
Betania
Mga pangutana sa tsart nga mikobre sa “Pangunang mga Hitabo sa Yutan-ong Kinabuhi ni Jesus”:
(a) Nganli ang pipila sa talagsaong mga hitabo sa ministeryo ni Jesus hangtod sa panahon sa pagkabilanggo ni Juan Bawtista.
(b) Ihatag ang dapit ug tuig alang sa mosunod nga mga hitabo: (1) Ang pagtawag nila Simon ug Andres, Santiago ug Juan. (2) Ang pagpili sa 12 ka apostol. (3) Ang Sermon sa Bukid. (4) Ang kausaban sa dagway. (5) Ang pagbanhaw kang Lasaro gikan sa mga patay. (6) Pagduaw ni Jesus sa balay ni Sakeo.
(c) Nganli ang pipila sa talagsaong mga milagro ni Jesus; itug-an kon kanus-a ug diin sila nahitabo.
(d) Unsa ang pipila sa pangunang mga hitabo labot kang Jesus nga nahitabo gikan sa Nisan 8 ngadto sa Nisan 16, 33 K.P.?
(e) Unsa ang pipila sa talagsaong mga ilustrasyon nga gihatag ni Jesus sulod sa iyang yutan-ong ministeryo?
TSART SA TALAGSAONG MGA PETSA SA KASAYSAYAN
Simbolo: h. sa “human sa”; w. sa “wala pa”; k. for “kapin-kulang,” o “mga.”
Petsa Hitabo Reperensiya
4026 W.K.P. Paglalang kang Adan Gen. 2:7
h. 4026 W.K.P. Edenikong tugon gihimo,
unang tagna Gen. 3:15
w. 3896 W.K.P. Gipatay ni Cain si Abel Gen. 4:8
3896 W.K.P. Pagkatawo ni Set Gen. 5:3
3404 W.K.P. Pagkatawo sa matarong Enoc Gen. 5:18
3339 W.K.P. Pagkatawo ni Matusalam Gen. 5:21
3152 W.K.P. Pagkatawo ni Lamec Gen. 5:25
3096 W.K.P. Kamatayon ni Adan Gen. 5:5
3039 W.K.P. Paglalin kang Enoc; mitapos Gen. 5:23, 24;
sa iyang yugto sa pagtagna Jud. 14
2970 W.K.P. Pagkatawo ni Noe Gen. 5:28, 29
2490 W.K.P. Pahayag sa Diyos labot Gen. 6:3
sa katawhan
2470 W.K.P. Pagkatawo ni Japet Gen. 5:32; 9:24;
2468 W.K.P. Pagkatawo ni Sem Gen. 7:11; 11:10
2370 W.K.P. Kamatayon ni Matusalam Gen. 5:27
2369 W.K.P. Paghimo sa tugon human Gen. 8:13; 9:16
sa Lunop
2368 W.K.P. Pagkatawo ni Arphaxad Gen. 11:10
h. 2269 W.K.P. Pagtukod sa Torre sa Babel Gen. 11:4
2020 W.K.P. Kamatayon ni Noe Gen. 9:28, 29
2018 W.K.P. Pagkatawo ni Abraham Gen. 11:26, 32;
1943 W.K.P. Abraham mitabok sa Euprates Gen. 12:4, 7;
paingon sa Kanaan; Ex. 12:40;
Abrahamikong tugon gibalido; Gal. 3:17
sinugdan sa 430-tuig nga
yugto sa tugon sa Kasugoan
w. 1933 W.K.P. Lot giluwas; Abraham miduaw Gen. 14:16, 18;
kang Melkisidek Gen 16:3
1932 W.K.P. Ismael natawo Gen. 16:15, 16
1919 W.K.P. Tugon sa pagtuli gihimo Gen. 17:1, 10, 24
Hukom sa Sodoma ug Gomora Gen. 19:24
1918 W.K.P. Pagkatawo ni Isaac, matuod Gen. 21:2, 5;
manununod; sinugdan sa Buh. 13:17-20
‘mga 450 ka tuig’
1913 W.K.P. Paglutas kang Isaac; Ismael Gen. 21:8; 15:13;
gipahawa; sinugdan sa Buh. 7:6
400-tuig nga pagsakit
1881 W.K.P. Kamatayon ni Sara Gen. 17:17; 23:1
1878 W.K.P. Kaminyoon nila Isaac Gen. 25:20
ug Rebeka
1868 W.K.P. Kamatayon ni Sem Gen. 11:11
1858 W.K.P. Pagkatawo nila Esau ug Jacob Gen. 25:26
1843 W.K.P. Kamatayon ni Abraham Gen. 25:7
1818 W.K.P. Naminyo si Esau sa una Gen. 26:34
sa duha ka asawa
1795 W.K.P. Kamatayon ni Ismael Gen. 25:17
1781 W.K.P. Jacob mikagiw sa Haran;
iyang panan-awon sa Betel Gen. 28:2, 13, 19
1774 W.K.P. Jacob naminyo nila Gen. 29:23-30
Lea ug Raquel
1767 W.K.P. Pagkatawo ni Jose Gen. 30:23, 24
1761 W.K.P. Jacob mibalik sa Kanaan Gen. 31:18, 41
gikan sa Haran
k. 1761 W.K.P. Jacob nakigbugno sa Gen. 32:24-28
manolonda; ginganlan Israel
1750 W.K.P. Jose gibaligya nga ulipon Gen. 37:2, 28
sa iyang mga igsoon
1738 W.K.P. Kamatayon ni Isaac Gen. 35:28, 29
1737 W.K.P. Jose gihimong primero Gen. 41:40, 46
ministro sa Egipto
1728 W.K.P. Jacob uban sa iyang tibuok Gen. 45:6;
pamilya misulod sa Egipto Gen 46:26; 47:9
1711 W.K.P. Kamatayon ni Jacob Gen. 47:28
1657 W.K.P. Kamatayon ni Jose Gen. 50:26
w. 1613 W.K.P. Pagsulay kang Job Job 1:8; 42:16
h. 1600 W.K.P. Egipto nahimong ilado ingon Ex. 1:8
unang gahom sa kalibotan
1593 W.K.P. Pagkatawo ni Moises Ex. 2:2, 10
1553 W.K.P. Moises mitanyag sa iyang Ex. 2:11, 14, 15;
kaugalingon nga manluluwas; Buh. 7:23
mikagiw sa Midian
k. 1514 W.K.P. Moises sa misiga nga sapinit Ex. 3:2
1513 W.K.P. Paskuwa; mga Israelita mibiya Ex. 12:12;
sa Egipto; kaluwasan sa Ex 14:27, 29, 30;
Pulang Dagat; gahom sa Gen. 15:13, 14
Egipto giuyog; kataposan sa
400-tuig yugto sa pagsakit
Tugon sa Kasugoan gihimo sa Ex. 24:6-8
Bukid Sinai (Horeb)
1512 W.K.P. Pagtukod sa tabernakulo Ex. 40:17
nahuman
Pag-instalar sa Aaronikong Lev. 8:34-36
pagkasaserdote
Gihuman ni Moises ang Exodo Lev. 27:34;
ug Levitico Num. 1:1
k. 1473 W.K.P. Gihuman ni Moises ang Job 42:16, 17
basahon sa Job
1473 W.K.P. Gihuman ni Moises ang Numeros Num. 35:1; 36:13
sa Kapatagan sa Moab
Tugon uban sa Israel sa Moab Deut. 29:1
Gisulat ni Moises ang Deut. 1:1, 3
Deuteronomio
Moises namatay sa Bukid Nebo Deut. 34:1, 5, 7
sa Moab
Israel misulod sa Kanaan ubos Jos. 4:19
ni Josue
1467 W.K.P. Dakong pagdaog sa yuta Jos. 11:23; 14:7,
nahuman; kataposan sa Jos 14:10-15
‘mga 450 ka tuig’ sa
k. 1450 W.K.P. Basahon sa Josue gihuman Jos. 1:1; 24:26
Kamatayon ni Josue Jos. 24:29
1107 W.K.P. Pagkatawo ni David sa 1 Sam. 16:1
Betlehem
k. 1100 W.K.P. Gihuman ni Samuel ang Maghu. 21:25
basahon sa Mga Maghuhukom
k. 1090 W.K.P. Gihuman ni Samuel ang basahon Ruth 4:18-22
sa Ruth
k. 1078 W.K.P. Basahon sa 1 Samuel nahuman 1 Sam. 31:6
1077 W.K.P. David nahimong hari sa Juda 2 Sam. 2:4
sa Hebron
1070 W.K.P. David nahimong hari sa tibuok 2 Sam. 5:3-7
Israel; gihimo ang Jerusalem
nga iyang kabisera
h. 1070 W.K.P. Arka gidala sa Jerusalem; 2 Sam. 6:15;
tugon sa gingharian gihimo 2Sa 7:12-16
uban ni David
k. 1040 W.K.P. Gihuman nila Gad ug Natan 2 Sam. 24:18
ang 2 Samuel
1037 W.K.P. Gipulihan ni Solomon si 1 Hari 1:39; 2:12
David ingon hari sa Israel
1034 W.K.P. Gisugdan ang pagtukod sa 1 Hari 6:1
templo ni Solomon
1027 W.K.P. Templo sa Jerusalem nahuman 1 Hari 6:38
k. 1020 W.K.P. Gihuman ni Solomon Ang Awit Awit ni Sol. 1:1
ni Solomon
w. 1000 W.K.P. Gihuman ni Solomon ang Eccl. 1:1
basahon sa Ecclesiastes
997 W.K.P. Gipulihan ni Rehoboam si 1 Hari 11:43;
Solomon; gingharian nasiak; 1Ha 12:19, 20
Jeroboam misugod sa pagmando
ingon hari sa Israel
980 W.K.P. Gipulihan ni Abiam (Abias) si 1 Hari 15:1, 2
Rehoboam ingon hari sa Juda
977 W.K.P. Gipulihan ni Asa si Abiam 1 Hari 15:9, 10
ingon hari sa Juda
k. 975 W.K.P. Gipulihan ni Baasa si Nadab 1 Hari 15:33
ingon hari sa Israel
k. 952 W.K.P. Gipulihan ni Ela si Baasa 1 Hari 16:8
ingon hari sa Israel
k. 951 W.K.P. Gipulihan ni Simri si Ela 1 Hari 16:15
ingon hari sa Israel
k. 947 W.K.P. Omri mimando ingon solo 1 Hari 16:22, 23
nga hari sa Israel
k. 940 W.K.P. Gipulihan ni Ahab si Omri 1 Hari 16:29
ingon hari sa Israel
936 W.K.P. Gipulihan ni Josapat si Asa 1 Hari 22:41, 42
ingon hari sa Juda
913 W.K.P. Joram sa Juda ‘nahimong 2 Hari 8:16, 17
hari,’ uban ni Josapat
k. 906 W.K.P. Gipulihan ni Ahasias si Joram 2 Hari 8:25, 26
ingon hari sa Juda
k. 905 W.K.P. Giilog ni Hara Atalia ang 2 Hari 11:1-3
trono sa Juda
Gipulihan ni Jehu si Joram 2 Hari 9:24, 27;
ingon hari sa Israel 2Ha 10:36
898 W.K.P. Gipulihan ni Joas si Ahasias 2 Hari 12:1
ingon hari sa Juda
876 W.K.P. Gipulihan ni Joas si Jehu 2 Hari 13:1
ingon hari sa Israel
858 W.K.P. Gipulihan ni Amasias si Joas 2 Hari 14:1, 2
ingon hari sa Juda
k. 844 W.K.P. Gipulihan ni Jeroboam II 2 Hari 14:23
si Joas ingon hari sa Israel
Gihuman ni Jonas ang basahon Jonas 1:1, 2
sa Jonas
k. 820 W.K.P. Basahon sa Joel lagmit Joel 1:1
gisulat
k. 804 W.K.P. Gihuman ni Amos ang basahon Amos 1:1
sa Amos
k. 792 W.K.P. Zacarias mimando ingon hari 2 Hari 15:8
sa Israel (6 ka bulan)
Gipulihan ni Menahem si
Salum ingon hari sa Israel
k. 778 W.K.P. Gipulihan ni Peka si Pekahias 2 Hari 15:27
ingon hari sa Israel
k. 761 W.K.P. Gipulihan ni Ahas si Jotam 2 Hari 16:1, 2
ingon hari sa Juda
k. 758 W.K.P. Oseas ‘misugod pagmando’ 2 Hari 15:30
ingon hari sa Israel
745 W.K.P. Gipulihan ni Hesekias si Ahas 2 Hari 18:1, 2
ingon hari sa Juda
h. 745 W.K.P. Gihuman ni Oseas ang basahon Ose. 1:1
sa Oseas
740 W.K.P. Gisakop sa Asirya ang Israel, 2 Hari 17:6, 13, 18
gikuha ang Samarya
732 W.K.P. Gisulong ni Senakerib 2 Hari 18:13
ang Juda
h. 732 W.K.P. Gihuman ni Isaias ang basahon Isa. 1:1
sa Isaias
w. 717 W.K.P. Gihuman ni Miqueas ang Miq. 1:1
basahon sa Miqueas
k. 717 W.K.P. Nahuman ang paghipos sa Prov. 25:1
Mga Proverbio
716 W.K.P. Gipulihan ni Manases si 2 Hari 21:1
Hesekias ingon hari sa Juda
661 W.K.P. Gipulihan ni Amon si Manases 2 Hari 21:19
ingon hari sa Juda
659 W.K.P. Gipulihan ni Josias si Amon 2 Hari 22:1
ingon hari sa Juda
w. 648 W.K.P. Gihuman ni Sofonias ang Sof. 1:1
basahon sa Sofonias
647 W.K.P. Gikomisyon si Jeremias ingon Jer. 1:1, 2, 9, 10
manalagna
w. 632 W.K.P. Gihuman ni Nahum ang basahon Nah. 1:1
sa Nahum
632 W.K.P. Ninebe napukan sa mga Nah. 3:7
Kaldeanhon ug mga Medyanhon
Babilonya diha na sa linya
aron mahimong ikatulong
gahom sa kalibotan
628 W.K.P. Joakas, kapuli ni Josias, 2 Hari 23:31
mimando ingon hari sa Juda
Gipulihan ni Joakim si Joakas 2 Hari 23:36
ingon hari sa Juda
k. 628 W.K.P. Gihuman ni Habacuc ang Hab. 1:1
basahon sa Habacuc
625 W.K.P. Nabukodonosor (II) nahimong Jer. 25:1
hari sa Babilonya; unang
tuig sa paghari iphon gikan
sa Nisan sa 624 W.K.P.
618 W.K.P. Joakin nahimong hari human ni 2 Hari 24:6, 8
Joakim sa Juda
Sedekias gihimong hari 2 Hari 24:12-18
sa Juda
613 W.K.P. Ezequiel misugod sa pagtagna Ezeq. 1:1-3
609 W.K.P. Nabukodonosor misulong sa 2 Hari 25:1, 2
Juda sa ikatulong higayon;
gisugdan ang paglikos sa
Jerusalem
Ikapitong bulan, mga Hudiyo 2 Hari 25:25, 26;
mibiya sa Juda; “tinudlong Luc. 21:24
panahon sa mga nasod”
gisugdan pag-ihap
Gisulat ni Jeremias ang Lam.
Lamentaciones introduksiyon,
LXX
k. 607 W.K.P. Gisulat ni Abdias ang Abd. 1
basahon sa Abdias
k. 591 W.K.P. Gihuman ni Ezequiel ang Ezeq. 40:1; 29:17
basahon sa Ezequiel
580 W.K.P. Gihuman ang mga basahon Jer. 52:31;
sa 1 ug 2 Hari ug Jeremias 2 Hari 25:27
539 W.K.P. Babilonya napukan sa mga Dan. 5:30, 31
Medyanhon ug mga
Persiyanhon; Medo-Persiya
nahimong ikaupat nga gahom
sa kalibotan
537 W.K.P. Dekreto ni Ciro nga 2 Cron. 36:22, 23;
Persiyanhon mitugot sa mga Jer. 25:12; 29:10
Hudiyo sa pagbalik sa
Jerusalem miepekto; 70-tuig
nga kaawaaw sa Jerusalem
natapos
k. 536 W.K.P. Gihuman ni Daniel ang basahon Dan. 10:1
sa Daniel
536 W.K.P. Patukoranan sa templo Esd. 3:8-10
gipahaluna ni Sorobabel
520 W.K.P. Gihuman ni Hageo ang basahon Hag. 1:1
sa Hageo
518 W.K.P. Gihuman ni Zacarias ang Zac. 1:1
basahon sa Zacarias
515 W.K.P. Gihuman ni Sorobabel ang Esd. 6:14, 15
ikaduhang templo
k. 475 W.K.P. Gihuman ni Mardokeo ang Ester 3:7; 9:32
basahon sa Ester
468 W.K.P. Sila Esdras ug mga saserdote Esd. 7:7
mibalik sa Jerusalem
k. 460 W.K.P. Gihuman ni Esdras ang basahon Esd. 1:1;
sa 1 ug 2 Cronicas 2 Cron. 36:22
ug Esdras; pangataposang
paghipos sa Mga Salmo
455 W.K.P. Mga pader sa Jerusalem Neh. 1:1; 2:1, 11;
gitukod usab ni Nehemias; Neh 6:15;
tagna sa 70 ka semana Dan. 9:24
misugod pagkatuman
h. 443 W.K.P. Gihuman ni Nehemias ang Neh. 5:14
basahon sa Nehemias
Gihuman ni Malaquias ang Mal. 1:1
basahon sa Malaquias
406 W.K.P. Pagtukod usab sa Jerusalem Dan. 9:25
dayag human na
332 W.K.P. Gresya, ikalimang gahom sa Dan. 8:21
kalibotan, mimando sa Judea
k. 280 W.K.P. Gisugdan ang Gregong
Septuagint
165 W.K.P. Pagpahinungod usab sa templo Juan 10:22
human panamastamasi sa
Gregong idolatriya; Pista sa
Pagpahinungod
k. 37 W.K.P. Herodes (gitudlo nga hari
sa Roma) miasdang
sa Jerusalem
2W.K.P. Pagkatawo ni Juan Bawtista Luc. 1:60; 2:7
ug ni Jesus
29K.P. Gisugdan nila Juan ug Jesus Luc. 3:1, 2, 23
ang ilang ministeryo
33 K.P. Nisan 14: Jesus nahimong Luc. 22:20; 23:33
halad sa pagtaganag
pasukaranansa bag-ong
tugon; gilansang
Nisan 16: pagkabanhaw Mat. 28:1-10
ni Jesus
Sivan 6, Pentekostes: pagbubo Buh. 2:1-17, 38
sa espiritu; gibuksan ni
Pedro ang dalan sa mga
Hudiyo sulod sa
Kristohanong kongregasyon
36 K.P. Kataposan sa 70 ka semana sa Dan. 9:24-27;
mga tuig; giduaw ni Pedro si Buh. 10:1, 45
Cornelio, nahauna sa dituli
nga katawhan sa kanasoran
nga nakasulod sa
Kristohanong kongregasyon
k. 41 K.P. Gisulat ni Mateo ang
Ebanghelyo nga “Mateo”
k. 47-48 K.P. Gisugdan ni Pablo ang una Buh. 13:1–14:28
misyonerong panaw
k. 49 K.P. Nagamandong lawas mimando Buh. 15:28, 29
batok sa panginahanglan sa
pagtuli sa mga magtotoo
gikan sa kanasoran
k. 49-52 K.P. Ikaduha misyonerong panaw Buh. 15:36–18:22
ni Pablo
k. 50-52 K.P. Gisulat ni Pablo ang iyang Gal. 1:1
sulat sa mga taga-Galacia
gikan sa Corinto o
Siryanhong Antioquia
k. 52-56 K.P. Ikatulo misyonerong panaw Buh. 18:23–21:19
ni Pablo
k. 55 K.P. Gisulat ni Pablo ang 1 Cor. 15:32;
1 Corinto gikan sa Efeso 2 Cor. 2:12, 13
ug 2 Corinto gikan sa
Macedonia
k. 56-58 K.P. Gisulat ni Lucas ang Luc. 1:1, 2
Ebanghelyo nga “Lucas”
Mga taga-Filipos Fil. 4:22
Mga taga-Colosas Col. 4:18
Filemon Filem. 1
Gihuman ni Lucas ang basahon
sa Mga Buhat sa Roma
k. 60-65 K.P. Gisulat ni Marcos ang
Ebanghelyo nga “Marcos”
k. 61-64 K.P. Gisulat ni Pablo ang 1 Tim. 1:3
1 Timoteo gikan sa Macedonia
Gisulat ni Pablo ang Tito Tito 1:5
gikan sa Macedonia (?)
k. 62-64 K.P. Gisulat ni Pedro ang 1 Pedro 1 Ped. 1:1; 5:13
gikan sa Babilonya
k. 64 K.P. Gisulat ni Pedro ang 2 Pedro 2 Ped. 1:1
gikan sa Babilonya (?)
k. 65 K.P. Gisulat ni Pablo ang 2 Tim. 4:16-18
2 Timoteo gikan sa Roma
k. 96 K.P. Gisulat ni Juan, sa Patmos, Pin. 1:9
ang Pinadayag
k. 98 K.P. Gisulat ni Juan ang Juan 21:22, 23
Ebanghelyo nga “Juan” ug
ang iyang mga sulat 1, 2,
ug 3 Juan; pagsulat sa
Bibliya nahuman
k. 100 K.P. Juan, kataposan sa mga 2 Tes. 2:7
apostol, namatay
TIMAN-I: Kinahanglan ibutang sa hunahuna nga samtang daghan niining mga petsa lig-ong pagkatukod, sa kaso sa pipila, banabana nga mga petsa ang gihatag, base sa nabatonang ebidensiya. Ang katuyoan sa tsart dili ang pagtino sa dimausab nga mga petsa alang sa matag hitabo apan sa pagtabang sa mga estudyante sa Bibliya sa pagpahaluna sa mga hitabo sa agos sa panahon ug makita ang ilang relasyon sa usa ug usa.
Mga pangutana sa “Tsart sa Talagsaong mga Petsa sa Kasaysayan” ug “Talaan sa mga Basahon sa Bibliya”:
(a) Pinaagi sa pagtandi sa duha ka tsart, nganli ang pipila sa mga manalagna ug mga magsusulat sa Bibliya kinsa mipuyo (1) una pa sa pagtukod sa gingharian sa Israel sa 1117 W.K.P. , (2) sulod sa panahon sa mga gingharian sa Israel ug Juda, (3) sulod sa panahon gikan sa pagsugod sa pagkadistiyero sa Babilonya hangtod pagkakompleto sa kanon sa Hebreohanong Kasulatan.
(b) Ipahaluna ang panahon sa pagsulat sa mga sulat ni Pablo labot sa iyang misyonerong mga panaw.
(c) Unsang ubang makapainteres nga mga punto ang imong namatikdan labot sa panahon sa pagsulat sa ubang basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan?
(d) Ilangkit ang mosunod nga mga persona sa pipila ka iladong hitabo sa kasaysayan sa Bibliya, ipahayag kon sila ba nagkinabuhi una o tapos sa hitabo, o ilangkit sila uban sa ubang mga persona nga buhi sa samang panahon: Sem, Samuel, Matusalam, Lot, Haring Saul, David, Job, Haring Oseas sa Israel, Solomon, Aaron, Haring Sedekias sa Juda.
(e) Unsang talagsaong mga hitabo nahitabo sulod sa kinabuhi nila (1) Noe, (2) Abraham, (3) Moises?
(f) Itakdo ang mosunod nga mga petsa (W.K.P. ) uban sa talagsaong mga hitabo nga gitala sa ubos: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.
Paglalang kang Adan
Tugon sa Kasugoan gihimo sa Sinai
Jerusalem gilaglag
Pagpauli sa mga Hudiyo sa Jerusalem sunod sa dekreto ni Ciro
Dinasig nga pagsulat sa Bibliya misugod
Lunop misugod
Babilonya napukan sa mga Medyanhon ug mga Persiyanhon
Unang hari sa Israel gidihogan
Abraham mitabok sa Euprates; Abrahamikong tugon gi-balido
Mga gingharian sa Israel ug Juda nasiak
Amihanang gingharian gipukan sa Asirya
Mga pader sa Jerusalem gitukod usab ni Nehemias
Mga Israelita giluwas gikan sa Egipto
Si Josue nanguna sa Israel pa Kanaan
Natapos ang 70-tuig nga kaawaaw sa Jerusalem
[Chart sa panid 298]
TALAAN SA MGA BASAHON SA BIBLIYA
(Pipila ka petsa [ug dapit gisulatan] dili piho. Ang simbolo h. nagkahulogan “human sa”; w., “wala pa”; ug k., “kapin-kulang,” o “mga.”)
Mga Basahon sa Hebreohanong Kasulatan sa Wala pa ang Kumong Panahon (W.K.P.)
Ngalan sa Magsusulat Dapit Sinulat Gikobrehang
Basahon Gisulatan Nahuman Panahon
Genesis Moises Kamingawan 1513 “Sa sinugdan”
hangtod 1657
Exodo Moises Kamingawan 1512 1657-1512
Levitico Moises Kamingawan 1512 1 ka bulan
(1512)Numeros Moises Kamingawan/
Kapatagan
sa Moab 1473 1512-1473
Deuteronomio Moises Kapatagan
sa Moab 1473 2 ka bulan
(1473)
Josue Josue Kanaan k. 1450 1473-k. 1450
Mga Maghuhukom Samuel Israel k. 1100 k. 1450–
k. 1120
Ruth Samuel Israel k. 1090 11 ka tuig
sa pagmando
sa mga
maghuhukom
1 Samuel Samuel;
Gad;
Natan Israel k. 1078 k. 1180-1078
2 Samuel Gad;
Natan Israel k. 1040 1077–k. 1040
1 Hari
ug 2 Hari Jeremias Juda/Egipto 580 k. 1040-580
Esdras Esdras Jerusalem k. 460 537–k. 467
Nehemias Nehemias Jerusalem h. 443 456–h. 443
Ester Mardokeo Susan,
Elam k. 475 493–k. 475
Job Moises Kamingawan k. 1473 Kapin 140 ka
tuig taliwala
sa 1657 ug
1473
Mga Salmo David ug k. 460
uban pa
Mga Proverbio Solomon; Jerusalem k. 717
Agur;
Lemuel
Ecclesiastes Solomon Jerusalem w. 1000
Awit ni Solomon Jerusalem k. 1020
Solomon
Isaias Isaias Jerusalem h. 732 k. 778–h. 732
Jeremias Jeremias Juda/Egipto 580 647-580
Lamentaciones Jeremias Duol sa 607
Jerusalem
Ezequiel Ezequiel Babilonya k. 591 613–k. 591
Daniel Daniel Babilonya k. 536 618–k. 536
Oseas Oseas (Distrito
sa) Samarya h. 745 w. 804–h. 745
Joel Joel Juda k. 820 (?)
Amos Amos Juda k. 804
Abdias Abdias k. 607
Jonas Jonas k. 844
Miqueas Miqueas Juda w. 717 k. 777-717
Nahum Nahum Juda w. 632
Habacuc Habacuc Juda k. 628 (?)
Sofonias Sofonias Juda w. 648
Hageo Hageo Jerusalem 520 112 ka adlaw
(520)
Zacarias Zacarias Jerusalem 518 520-518
Malaquias Malaquias Jerusalem h. 443
Mga Basahon sa Gregong Kasulatan nga Gisulat Sulod sa Kumong Panahon (K.P.)
Ngalan sa Magsusulat Dapit Sinulat Gikobrehang
Basahon Gisulatan Nahuman Panahon
Mateo Mateo Palestina k. 41 2 W.K.P.–33 K.P.
Marcos Marcos Roma k. 60-65 29-33 K.P.
Lucas Lucas Cesarea k. 56-58 3 W.K.P.–33 K.P.
Juan Apostol Efeso, k. 98 Human sa
Juan o duol prologo,
29-33 K.P.
Buhat Lucas Roma k. 61 33–k. 61 K.P.
Roma Pablo Corinto k. 56
1 Corinto Pablo Efeso k. 55
2 Corinto Pablo Macedonia k. 55
Galacia Pablo Corinto o k. 50-52
Siryanhong
Antioquia
Efeso Pablo Roma k. 60-61
Filipos Pablo Roma k. 60-61
Colosas Pablo Roma k. 60-61
Tesalonica Pablo Corinto k. 50
2 Tesalonica Pablo Corinto k. 51
1 Timoteo Pablo Macedonia k. 61-64
2 Timoteo Pablo Roma k. 65
Tito Pablo Macedonia k. 61-64
(?)
Filemon Pablo Roma k. 60-61
Hebreohanon Pablo Roma k. 61
Santiago Santiago Jerusalem w. 62
(igsoon
ni Jesus)
1 Pedro Pedro Babilonya k. 62-64
2 Pedro Pedro Babilonya k. 64
(?)
1 Juan Apostol Efeso, k. 98
Juan o duol
2 Juan Apostol Efeso, k. 98
Juan o duol
3 Juan Apostol Efeso, k. 98
Juan o duol
Judas Judas Palestina k. 65
(igsoon (?)
ni Jesus)
Pinadayag Apostol Patmos k. 96
Juan