Ang Ideya Misulod sa Judaismo, Kakristiyanohan, ug Islam
“Ang relihiyon apil sa ubang mga butang maoy usa ka paagi sa pagpadawat sa mga tawo sa kamatuoran nga sa usa ka adlaw sila mamatay gayod, pinaagi kaha sa saad nga mas maayong kinabuhi luyo sa lubnganan, pagkatawo pag-usab, o nianang duruha.”—GERHARD HERM, ALEMANG AWTOR.
1. Unsang paninugdang tinuohan ang gibasehan sa kadaghanang relihiyon sa ilang saad sa kinabuhi luyo sa kamatayon?
SA PAGSAAD ug laing kinabuhi, halos tanang relihiyon nagdepende sa tinuohan nga ang tawo adunay kalag nga dili mamatay ug sa pagkamatay moadto sa laing kalibotan o motapon sa laing linalang. Ingon sa gipahayag sa naunang seksiyon, ang pagtuo sa pagkadili-mamatay sa tawo maoy di-malaksing bahin sa Sidlakanhong mga relihiyon sukad sa ilang sinugdanan. Apan unsay ikasulti bahin sa Judaismo, Kakristiyanohan, ug Islam? Sa unsang paagi ang pagtulon-an nahimong sukaranan niining mga relihiyona?
Judaismo Nagsuhop sa Gregong mga Ideya
2, 3. Sumala sa Encyclopaedia Judaica, ang sagradong Hebreohanong mga sinulat nagtudlo ba sa pagkadili-mamatay sa kalag?
2 Ang sinugdanan sa Judaismo mahibalik ug mga 4,000 ka tuig ngadto kang Abraham. Ang sagradong mga sinulat nga Hebreohanon gisugdan pagsulat sa ika-16 nga siglo W.K.P. ug natapos sa dihang giumol ni Socrates ug Plato ang teoriya sa pagkadili-mamatay sa kalag. Kini bang Kasulatana nagtudlo sa pagkadili-mamatay sa kalag?
3 Tubag sa Encyclopaedia Judaica: “Human lamang sa yugtong biblikanhon, ang tin-aw ug lig-ong pagtuo sa pagkadili-mamatay sa kalag nakabarog . . . ug nahimong usa sa mga pasukaranan sa mga relihiyong Hudiyonhon ug Kristohanon.” Nag-ingon usab kini: “Ang personalidad giisip nga tibuok sa biblikanhong yugto. Busa ang kalag wala ipaila nga lahi sa lawas.” Ang karaang mga Hudiyo nagtuo sa pagkabanhaw sa mga patay, ug kini “ipalahi gikan sa pagtuo sa . . . pagkadili-mamatay sa kalag,” mipunting ang maong ensiklopedia.
4-6. Sa unsang paagi ang doktrina sa pagkadili-mamatay sa kalag nahimong “usa sa mga pasukaranan” sa Judaismo?
4 Nan, sa unsang paagi ang doktrina nahimong “usa sa mga pasukaranan” sa Judaismo? Ang kasaysayan mohatag sa tubag. Sa 332 W.K.P., si Alejandrong Bantogan daw kilat nga nagbihag sa dakong bahin sa Tungang Sidlakan. Sa pag-abot niya sa Jerusalem, ang mga Hudiyo masadyaong nag-abiabi kaniya. Sumala sa Hudiyong historyano sa unang siglo nga si Flavius Josephus, sila nagpakita pa gani kaniya sa tagna gikan sa basahong Daniel, nga gisulat kapig 200 ka tuig nga sayosayo, nga tin-awng nagbatbat sa mga pagpamukan ni Alejandro diha sa papel nga “ang hari sa Gresya.” (Daniel 8:5-8, 21) Ang mga kapuli ni Alejandro nagpadayon sa iyang plano nga isabwag ang kulturang Grego, nga gipatuhopan ang tanang bahin sa imperyo sa Gregong pinulongan, kultura, ug pilosopiya. Ang panagsagol sa duha ka kultura—Grego ug Hudiyonhon—dili kalikayan.
5 Sa sinugdan sa ikatulong siglo W.K.P., ang unang hubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego, nga gitawag ug Septuagint, gisugdan. Tungod niana daghang Hentil ang nahidangat sa pagtahod ug pagkasinati sa Hudiyonhong relihiyon, nga ang pipila nakabig pa. Ang mga Hudiyo, sa laing bahin, nahimong batid sa Gregong panghunahuna, ug ang pipila nahimong mga pilosopo, butang nga bug-os bag-o alang kanila. Si Philo sa Alexandria, sa unang siglo K.P., maoy usa nianang Hudiyong mga pilosopo.
6 Si Philo nagtahod kang Plato ug naningkamot sa pagsaysay sa Judaismo nga langkit sa Gregong pilosopiya. “Pinaagi sa pagmugnag talagsaong panagsagol sa Platonikong pilosopiya ug biblikanhong tradisyon,” matod sa librong Heaven—A History, “si Philo nag-andam sa dalan alang sa Kristohanon [ingon man Hudiyong] mga pilosopo sa kaulahian.” Ug unsa ang pagtuo ni Philo bahin sa kalag? Ang libro nagpadayon: “Alang kaniya, ang kamatayon magpasig-uli sa kalag ngadto sa orihinal, una-pagkatawo nga kahimtang niini. Sanglit ang kalag sakop man sa espirituwal nga kalibotan, ang kinabuhi diha sa lawas mao lamay mubo, sagad alaot, nga yugto.” Ang ubang Hudiyong mga pilosopo nga nagtuo sa pagkadili-mamatay sa kalag naglakip kang Isaac Israeli, ang iladong Hudiyong mananambal sa ika-10ng siglo, ug si Moses Mendelssohn, usa ka Aleman-Hudiyong pilosopo sa ika-18ng siglo.
7, 8. (a) Giunsa sa Talmud paghulagway ang kalag? (b) Unsay giingon sa ulahing Hudiyonhong literatura sa mga misteryo bahin sa kalag?
7 Usa ka libro nga dulot usab nga nakaimpluwensiya sa Hudiyonhong panghunahuna ug kinabuhi mao ang Talmud—ang sinulat nga sumaryo sa gitawag ug binabang balaod, uban sa ulahing mga komentaryo ug katin-awan niining balaora, nga gitigom sa mga rabbi sukad sa ikaduhang siglo K.P. hangtod sa Edad Medya. “Ang mga rabbi sa Talmud,” matod sa Encyclopaedia Judaica, “nagtuo sa magpadayong paglungtad sa kalag human sa kamatayon.” Ang Talmud naghisgot gani bahin sa mga patay nga nakigsulti sa mga buhi. “Lagmit tungod sa impluwensiya sa Platonismo,” matod sa Encyclopædia of Religion and Ethics, “[ang mga rabbi] nagtuo sa una-kalungtaran sa mga kalag.”
8 Ang ulahing Hudiyonhong literatura sa mga misteryo, ang Cabala, nagtudlo pa ganig reinkarnasyon. Mahitungod niining tinuohana, ang The New Standard Jewish Encyclopedia nag-ingon: “Ang ideya morag naggikan sa India. . . . Sa Kabbalah una kining mitungha diha sa librong Bahir, ug unya, gikan sa Zohar padayon sa unahan, sagad gidawat sa mga mistiko, nga dakog bahin sa tinuohan ug literaturang Hasidic.” Sa Israel karon, ang reinkarnasyon kaylap gituohan nga usa ka Hudiyonhong pagtulon-an.
9. Unsa ang baroganan sa kadaghanang mga sekta sa Judaismo karon kon bahin sa pagkadili-mamatay sa kalag?
9 Busa, ang ideya sa pagkadili-mamatay sa kalag misulod sa Judaismo tungod sa impluwensiya sa Gregong pilosopiya, ug ang ideya gidawat karon sa kadaghanang mga sekta niini. Unsay ikasulti bahin sa pagsulod sa pagtulon-an nganha sa Kakristiyanohan?
Kakristiyanohan Misagop sa mga Hunahuna ni Plato
10. Unsay gihinapos sa usa ka iladong Katsilang eskolar bahin sa pagtuo ni Jesus sa pagkadili-mamatay sa kalag?
10 Ang tinuod nga Kristiyanidad nagsugod kang Kristo Jesus. Mahitungod kang Jesus, si Miguel de Unamuno, iladong Katsilang eskolar sa ika-20ng siglo, misulat: “Siya hinuon nagtuo sa pagkabanhaw sa unod, sumala sa Hudiyonhong paagi, dili sa pagkadili-mamatay sa kalag, sumala sa [Grego] Platonikong paagi. . . . Ang mga pamatuod niini makita diha sa bisan unsang matinud-anong basahon sa interpretasyon.” Siya mihinapos: “Ang pagkadili-mamatay sa kalag . . . maoy usa ka paganong doktrina sa pilosopiya.”
11. Kanus-a nakayuhot ang Gregong pilosopiya sa Kristiyanidad?
11 Kanus-a ug sa unsang paagi kining “paganong doktrina sa pilosopiya” nakayuhot sa Kristiyanidad? Ang New Encyclopædia Britannica mipunting: “Sukad sa kinatung-an sa ika-2ng siglo AD gibati sa mga Kristohanong nabansay ug diyutay sa Gregong pilosopiya nga kinahanglang ipahayag ang ilang pagtuo diha sa pinulongan niini, alang sa ilang kaugalingong katagbawang intelektuwal ug aron makakabig ug edukadong mga pagano. Ang pilosopiya nga labing naangayan nila mao ang Platonismo.”
12-14. Unsa ang mga bahin ni Origen ug Augustine sa pagsagol sa Platonikong pilosopiya uban sa Kristiyanidad?
12 Duha sa karaang mga pilosopo nakaimpluwensiyag dako sa mga doktrina sa Kakristiyanohan. Usa si Origen sa Alexandria (c. 185-254 K.P.), ug ang lain, si Augustine sa Hippo (354-430 K.P.). Mahitungod kanila, ang New Catholic Encyclopedia nag-ingon: “Pinaagi lang ni Origen sa Silangan ug ni San Augustine sa Kasadpan nga ang kalag natino ingong usa ka espirituwal nga kinaiyahan ug naporma ang usa ka ideyang pilosopikanhon sa kinaiyahan niini.” Unsay gibasehan ni Origen ug Augustine sa pagporma sa ilang mga ideya bahin sa kalag?
13 Si Origen maoy usa ka tinun-an ni Clement sa Alexandria, kinsa mao “ang una sa mga Amahan nga tatawng naghulam sa Gregong tradisyon bahin sa kalag,” matod sa New Catholic Encyclopedia. Ang mga ideya ni Plato bahin sa kalag nakaimpluwensiya gayod ug dako kang Origen. “[Si Origen] naghimo sa bug-os nga hugpong sa mga pagtulon-an bahin sa kalag nga Kristohanong doktrina, nga iyang gikuha gikan kang Plato,” nag-ingon ang teologong si Werner Jaeger diha sa The Harvard Theological Review.
14 Si Augustine giisip sa pipila sa Kakristiyanohan nga labing bantogang pilosopo sa kakaraanan. Una makabig ngadto sa “Kristiyanidad” sa edad 33, si Augustine interesado kaayo sa pilosopiya ug nahimong Neoplatonist.a Sa iyang pagkakabig, siya nagpabiling Neoplatonic sa iyang panghunahuna. “Ang iyang kaisipan mao ang lunsayanan diin ang relihiyon sa Bag-ong Testamento bug-os kaayong nasagol sa Platonikong tradisyon sa Gregong pilosopiya,” matod sa The New Encyclopædia Britannica. Ang New Catholic Encyclopedia miangkon nga ang kang Augustine nga “doktrina [sa kalag], nga nahimong sumbanan sa Kasadpan hangtod sa hinapos sa ika-12ng siglo, gipasukad ug dako . . . sa Neoplatonismo.”
15, 16. Ang kaikag ba sa ika-13ng siglo diha sa mga pagtulon-an ni Aristotle nakapausob sa baroganan sa simbahan bahin sa pagtulon-an sa pagkadili-mamatay sa kalag?
15 Sa ika-13ng siglo, ang mga pagtulon-an ni Aristotle nagkabantog sa Uropa, tungod ilabina sa pagkadihay Linatin nga mga sinulat sa Arabianong mga eskolar nga daghag komentaryo bahin sa mga sinulat ni Aristotle. Usa ka Katolikong eskolar nga ginganlag si Thomas Aquinas nahingangha pag-ayo sa panghunahuna ni Aristotle. Tungod sa mga sinulat ni Aquinas, ang mga hunahuna ni Aristotle nakaimpluwensiyag dako sa pagtulon-an sa simbahan kay sa kang Plato. Hinuon, ang maong kiling wala mag-apektar sa pagtulon-an bahin sa pagkadili-mamatay sa kalag.
16 Si Aristotle nagtudlo nga ang kalag di-mabulag nga konektado sa lawas ug dili magpadayon sa indibiduwal nga kalungtaran human sa kamatayon ug kon dunay butang nga walay kataposan diha sa tawo, kana maoy abstrakto, way-personalidad nga intelihensiya. Kining paagiha sa pag-isip sa kalag wala mahiuyon sa pagtuo sa simbahan bahin sa may-personalidad nga mga kalag nga magpadayong buhi human sa kamatayon. Busa, si Aquinas nagbag-o sa pagtuo ni Aristotle bahin sa kalag, nga nagpatuo nga ang pagkadili-mamatay sa kalag kapamatud-an pinaagi sa pangatarongan. Sa ingon, ang pagtuo sa simbahan diha sa pagkadili-mamatay sa kalag nagpabiling lig-on.
17, 18. (a) Ang Repormasyon sa ika-16 nga siglo nagpailaila ba ug reporma diha sa pagtulon-an bahin sa kalag? (b) Unsa ang baroganan sa kadaghanang denominasyon sa Kakristiyanohan bahin sa pagkadili-mamatay sa kalag?
17 Sa ika-14 ug ika-15ng mga siglo, ang sayong bahin sa Renaissance, nabuhi pag-usab ang kaikag kang Plato. Ang bantogang pamilyang Medici sa Italya mitabang gani sa pagtukod ug usa ka akademya sa Florence aron mapausbaw ang pagtuon sa pilosopiya ni Plato. Sa ika-16 ug ika-17ng mga siglo, ang kaikag kang Aristotle nagkamenos. Ug ang Repormasyon sa ika-16 nga siglo wala magpailailag kausaban sa pagtulon-an bahin sa kalag. Bisan pag ang Protestanteng mga Repormador milalis sa pagtulon-an sa purgatoryo, ilang gidawat ang ideya sa walay-kataposang silot o ganti.
18 Sa ingon ang pagtulon-an bahin sa pagkadili-mamatay sa kalag nagpadayon diha sa kadaghanang denominasyon sa Kakristiyanohan. Sa pagmatikod niini, usa ka Amerikanong eskolar misulat: “Ang relihiyon, sa pagkamatuod, alang sa kinabag-an sa atong rasa, nagkahulogan sa pagkadili-mamatay, ug wala nay lain. Ang Diyos mao ang nagpatungha sa pagkadili-mamatay.”
Pagkadili-Mamatay ug Islam
19. Kanus-a ba natukod ang Islam, ug pinaagi ni kinsa?
19 Ang Islam nagsugod uban sa pagkatawag ni Muḥammad nga mahimong propeta sa dihang siya mga 40 anyos. Sagad gituohan sa mga Muslim nga ang mga pinadayag midangat kaniya sulod sa yugtong mga 20 ngadto 23 anyos, gikan sa mga 610 K.P. hangtod sa iyang kamatayon sa 632 K.P. Ang maong mga pinadayag gitala diha sa Koran, ang Muslim nga balaang basahon. Sa panahong nagsugod ang Islam, nakayuhot na ang Platonikong ideya sa kalag nganha sa Judaismo ug Kakristiyanohan.
20, 21. Unsay gituohan sa mga Muslim bahin sa Laing-Kinabuhi?
20 Ang mga Muslim nagtuo nga ang ilang relihiyon maoy tayuktok sa mga pinadayag nga gihatag ngadto sa matinumanong mga Hebreohanon ug mga Kristohanon sa kakaraanan. Ang Koran naghisgot sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan. Apan bahin sa pagtulon-an sa pagkadili-mamatay sa kalag, ang Koran mitipas gikan sa maong mga sinulat. Ang Koran nagtudlo nga ang tawo adunay kalag nga magpadayong buhi human sa kamatayon. Naghisgot usab kini sa pagkabanhaw sa mga patay, usa ka adlaw sa paghukom, ug kataposang dulnganan sa kalag—kinabuhi kaha sa usa ka paraisong tanaman sa langit o silot diha sa nagdilaab nga impiyerno.
21 Ang mga Muslim nagtuo nga ang kalag sa tawong patay moadto sa Barzakh, o “Partisyon,” “ang dapit o kahimtang nga mahimutangan sa mga tawo human sa kamatayon ug sa wala pa ang Paghukom.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, potnot) Ang kalag may panimuot, nga didto makasinati sa ginganlan ug “Kastigo sa Lubong” kon ang tawo maoy tuman kadaotan o magtagamtam sa kalipay kon siya nagmatinumanon. Apan ang mga matinumanon kinahanglang makaagom usab ug pagsakit tungod sa ilang pipila ka sala nga nahimo samtang buhi pa. Sa adlaw sa paghukom, ang matag usa moatubang sa iyang walay-kataposang dulnganan, nga magtapos nianang kinatung-an nga kahimtang.
22. Unsang magkalaing mga teoriya bahin sa dulnganan sa kalag ang gipahayag sa pipila ka Arabianong mga pilosopo?
22 Ang ideya sa pagkadili-mamatay sa kalag diha sa Judaismo ug Kakristiyanohan mitungha tungod sa Platonikong impluwensiya, apan ang ideya nalakip sa Islam sukad sa sinugdanan niini. Dili kini pag-ingon nga ang Arabianong mga eskolar wala mosulay sa pagsagol sa Islamikong mga pagtulon-an ug Gregong pilosopiya. Sa pagkamatuod, ang Arabianhong kalibotan naimpluwensiyahan ug dako sa sinulat ni Aristotle. Ug ang iladong Arabianong mga eskolar, sama kang Avicenna ug Averroës, nagsaysay ug naghimo sa panghunahuna ni Aristotle nga basehanan. Sa ilang paninguhang ipahiuyon ang Gregong hunahuna sa Muslim nga pagtulon-an bahin sa kalag, hinunoa, misangpot nga sila may magkalaing mga teoriya. Pananglitan, gipahayag ni Avicenna nga ang may-personalidad nga kalag dili mamatay. Si Averroës, sa laing bahin, miergo batok nianang hunahunaa. Walay sapayan sa maong mga hunahuna, ang pagkadili-mamatay sa kalag nagpabiling tinuohan sa mga Muslim.
23. Unsay baroganan sa Judaismo, Kakristiyanohan, ug Islam bahin sa isyu sa pagkadili-mamatay sa kalag?
23 Nan, tin-aw nga ang Judaismo, Kakristiyanohan, ug Islam ngatanan nagtudlo sa doktrina sa pagkadili-mamatay sa kalag.
[Footnote]
a Usa ka dumadapig sa Neoplatonismo, usa ka bag-ong bersiyon sa pilosopiya ni Plato nga naugmad ni Plotinus sa Roma sa ikatulong siglo.
[Hulagway sa panid 14]
Ang pagpamukan ni Alejandrong Bantogan misangpot sa panagsagol sa Grego ug Hudiyonhong mga kultura
[Mga hulagway sa panid 15]
Si Origen, ibabaw, ug Augustine misulay sa pagsagol sa Platonikong pilosopiya sa Kristiyanidad
[Mga hulagway sa panid 16]
Si Avicenna, ibabaw, mipahayag nga ang may-personalidad nga kalag dili mamatay. Si Averroës miergo batok nianang hunahunaa