Ang Katubigan sa Repormasyon Mibul-og
“SA KALIT akong nadungog ang laing dahunog, nga daw dalugdog, nga kusog nagpadulong kanamo. Ang among pamilya . . . misugod sa pagdalagan sa kalisang paingon sa bungtod sa duol. Naapsan kami sa nagbukal nga katubigan. Kami milangoy nga walay ingon sukad. Bisan pag nakainom ug daghang tubig sa dagat . . . , kami naluwas.”
Kini ang pag-asoy sa usa ka Pilipino sa usa ka makalilisang nga kasinatian nga nag-usab sa iyang kalibotan. Lagmit ikaw wala pa makaagom sa usa ka kinaiyanhong katalagman, sa tubig o sa laing matang. Apan ang pagsusi sa kasaysayan magapadayag nga minilyong kinabuhi naumol pag-usab sa usa o laing matang sa mga katalagman.
Ang relihiyon nakasaksi usab ug ubay-ubay dagkong mga kausaban, nga nagbalit-ad sa adlaw-adlawng kahimtang sa dili-maihap nga mga tawo. Kini nagaapil sa mga Hindu, mga Buddhist, Muslim, Hudiyo ug mga Kristiyano. Ang imong kinabuhi natandog ba sukad sa maong kagubot? Halos tino nga kini natandog bisan kon diin ka magpuyo. Atong iilustrar kini pinaagi sa pagpanaw balik sa mga 400 ka tuig sa panahon ngadto sa ika-16 nga siglo. Una sa tanan atong itumong ang atong pagtagad sa Uropa, nga niadto nagbukal sa kawalay-panaghiusa, samag usa ka lilo nga nagkakusog.
Nagdako nga Bul-og
Sa mga siglo, nga mosangko sa atong matawag nga Repormasyon, ang Iglesya Romana Katolika ug ang Uropanhong mga hari nag-indigay sa usag usa, nga matag usa nag-angkon sa awtoridad ibabaw sa lain ug ibabaw sa katawhan. Ang usa ka pundok sa katawhan sa kontinente nagpatugbaw sa ilang mga tingog sa pagtutol sa butang ilang nakita nga mga pag-abusar sa iglesya.
Unsang matanga sa mga pag-abusar ang ilang nakita? Ang kadalo, dayag nga imoralidad, ug pagpanghilabot sa politika. Ang kasagarang katawhan nasuko sa mga lalaki ug mga babaye nga sa usa ka bahin nangangkon sa espesyal nga mga pribilehiyo tungod sa ilang mga panaad sa kakabos ug kaputli apan sa samang panahon naglapas sa balaod tungod sa dayag nga korapsiyon ug imoral. Ang mga tawong hamili sa Inglaterra nasuko sa katingad-anang kahimtang nga kinahanglang mohatag ug buhis sa usa ka papa nga niadto nagpuyo sulod ug alyado sa Pransiya, ang kontra sa Inglaterra sa giyera.
Ang korapsiyon sulod sa Iglesya Katolika misuhot paubos gikan sa itaas. Ang historyanong si Barbara W. Tuchman nagsulat diha sa iyang librong The March of Folly nga ang unom ka papa nga diha sa katungdanan gikan sa 1471 paunahan nagbuhat sa “hinobrang pagpakasala, imoralidad, bisyo, ug talagsaong makadaot nga politika.” Si Barbara Tuchman dugang nagbatbat sa unsang paagi si Papa Sixtus IV, sa pagbayaw ug pagpadato sa iyang kaniadto kabos nga pamilya, nagtudlo sa lima ka pag-umangkong-lalaki ug sa usa ka apo sa pag-umangkon ingong mga kardinal, ang laing apo sa pag-umangkon ingong obispo, ug nagpaminyo sa unom sa iyang laing paryente ngadto sa mga pamilyang magmamando. Si Alexander VI, sa nahimong papa, nasayrang may daghang kerida ug pitog anak. Sa iyang determinasyon nga mapili sa katungdanan, iyang gihiphipan ang duha niya ka pangunang kaindig, nga usa kanila nakadawat ug “upat ka karga sa mula nga bulawan,” misulat si Barbara Tuchman. Sa ulahi siya ang nagdumala sa usa ka kombira sa Batikano nga nahimong “bantogan sa mga talaan sa pornograpiya.” Ang samang basahon dayon naglaraw nga ang bantog nga eskultor si Michelangelo gisugo ni Papa Julius II sa pagbuhat sa iyang estatwa. Sa gisukot sa eskultor kon ang estatwa magpakita ba kaniyang magkupot ug libro, ang manggugubat nga papa mitubag: “Ibutang ang usa ka espada. Wala akoy alamag sa mga basahon.”
Liki sa Paambakan
Gusto gihapon sa kasagarang mga Uropanhon ang espirituwal nga giya. Sa nakapaniid nga ang nagkalainlaing hut-ong sa gahom nalangkit sa nabuangbuang nga pagtagbaw sa kaugalingon, kining mga mas timawa midangop sa kapaingnang tinubdan sa awtoridad, usa nga ilang giisip nga labaw sa tanan—ang Bibliya. Sumala sa awtor si Joel Hurstfield, ang Repormasyon maoy “sa labing lalom nga diwa usa ka krisis bahin sa gahom.” Kay nalisang sa korapsiyon sa iglesya, ang mga magwawali ug mga prayle sa Italya mihimo sa publikong pagpahayag bahin sa panginahanglan sa reporma. Apan ang katubigan sa kadili-tagbaw labi pang nagkadako nga makahahadlok na didto sa Alemanya.
Sa paganong panahon, ang Alemang mga tribo may tradisyon diin ang salapi mahimong ibayad aron mahigawas sa silot tungod sa mga krimen. Duyog sa pag-uswag sa Romanhong pagtuo, ang batasan nakasulod sa simbahan sa dagway nga mga indulhensiya. Kana nagtugot sa nakasala sa pagpalit gikan sa papa sa bili sa mga merito sa namatay nang “mga santos” ug ipadapat kana sa yutan-ong mga silot sa mga salang nahimo. Kay naglisod sa salapi, tungod sa mga gubat batok sa Pransiya ug sa dakong pagpanukod sa Roma, si Papa Leo X nag-awtorisar sa pagbaligya sa mga indulhensiya, nga nagtanyag ug bug-os nga kagawasan sa yutan-ong mga silot tungod sa sala. Ang nasuko nga Martin Luther nagpatin-aw sa iyang karon bantog nga 95 ka proposisyon bahin sa bakak nga mga pagtulon-an sa simbahan. Ang kalihokan padulong sa reporma, nga nagsugod nga samag tinagiti pila ka henerasyon sa nangagi, nahimong bul-og samtang ang mas daghan ug mas daghang tawo mihatag sa ilang pagpaluyo.
Sa ika-16ng siglo, ang mga indibiduwal sama kang Luther sa Alemanya, si Zwingli ug Calvin sa Switzerland, ug si Knox sa Scotland nahimong mga dugokan alang sa daghan nga nakakita sa higayon sa pagputli sa Kristiyanidad ug pagbalik ngadto sa unang mga prinsipyo ug mga sukdanan sa Bibliya. Ang usa ka termino namugna sa Alemanya sa pagbatbat niadtong dili moila sa mga restriksiyon nga gibutang sa relihiyon pinaagi sa Romano Katolikong mga prinsipe, ug si kinsa nanumpa nga mounong sa Diyos labaw sa tanan. Kining terminoha sa ulahi nag-apil sa tanan nga mipaluyo sa kalihokan sa Repormasyon. Ang termino maoy “Protestante.”
Ang Protestantismo mikaylap sa Uropa uban ang dili-katuohang katulin, nga nagbag-o sa dagway sa relihiyosong nataran, nga nagkulit ug bag-ong teolohikanhong mga utlanan. Ang Alemanya ug Switzerland mao ang nanguna, nga gisundan dayon sa Scotland, Sweden, Norway, ug Denmark. May mga kalihokan sa repormasyon sa Austria, Bohemia, Polandiya, Transylvania, Netherlands, ug Pransiya.
Sa Inglaterra ang kadili-tagbaw nagpaibabaw sa kapin sa usa ka siglo, sukad sa mga adlaw ni John Wycliffe ug sa mga Lollard. Apan sa pag-abot sa kataposan sa pagbulag gikan sa Iglesya Katolika, kadto maoy tungod sa mas kalibotanong mga hinungdan. Gihukom sa hari nga ilisan dili ang iyang relihiyon kondili ang iyang asawa. Niadtong 1534 si Henry VIII nagdeklarar sa iyang kaugalingon nga pangulo sa bag-ong Iglesya sa Inglaterra. Ang iyang mga motibo lahi sa iya sa mga magsusupak sa kontinente, apan bisan pa niana ang iyang lihok nagbukas sa mga tamboanan sa katubigan sa relihiyosong kausaban nga miagos kana pasulod sa Britanya. Sa tibuok Uropa, kadtong mga tubiga kalit nahimong pula tungod sa dugo sa kaliboan nga gipang-inat diha sa bitayan sa relihiyosong pagpundokpundok.
Bisan diin nakapangupot ang agda sa reporma, nakit-an ang mga propiedad ug mga asyenda sa simbahan. Sa upat lang ka tuig, ang Ingles nga Monarkiya nag-ilog sa 560 ka monasteryo, nga ang pipila dagko kaayog mga kinitaan. Sa ubang mga nasod ang mga hari ingon man mga ginsakpan nanag-iya sa mga yuta sa simbahan. Sa dihang ang Roma mismo gitulisan, ang kapintasan walay kataposan. “Ang kabangis ug kauhaw sa dugo sa mga mag-aatake ‘makapatandog sa usa ka bato sa pagkaluoy,’” mao ang pagbatbat niana ni Barbara Tuchman. “Ang mga singgit ug inagulo milukop sa tanang dapit; ang patayng mga lawas nanglutaw sa Tiber.” Ang mga minoriya Katoliko ug Protestante, mabangisong gilutos. Sa Bohemia, ang mga Protestante giilogan ug mga propiedad, samtang sa Irlandiya kadto ang turno sa mga Katoliko. Ang Protestante Pranses nga mga Huguenot gipangita, mao usab ang Scottish nga mga Presbyteriano ug Ingles nga mga Puritano. Daw ang binuang nga tiyobibo sa pagpatay gisugdan sa pagpatuyok, ug ang relihiyon mao ang pangunang aseite. Dili na kaha matapos ang mga kapintasan?
Ang simbahan walay ikatanyag nga sanga sa olibo. Apan ang mga hari, kay nalad-an sa gubat sibil, nakahimog mga kasabotan nga naglagda sa mga utlanan tali sa magkaatbang nga mga relihiyon. Ang Kalinaw sa Augsburg niadtong 1555 ug ang Kalinaw sa Westphalia niadtong 1648 naghiusa sa relihiyoso ug nasodnong mga utlanan, nga nagtugot sa lokal nga prinsipe sa paghukom kon unsang relihiyona ang sundon sa iyang katawhan. Sa ingon ang Uropa misulod sa usa ka bag-ong panahon, usa nga molungtad sa mga 300 ka tuig. Sa kataposan lamang sa Gubat sa Kalibotan II nga ang impluwensiya sa Uropa bug-os gibatbat pag-usab sa madaogon niadto nga mga Alyado.
Ang pangandoy sa relihiyosong kagawasan ug sa reporma nagkabug-at sa luyo sa paambakan sa kamapugnganon sa simbahan. Tapos sa mga siglo sa pagpugong sa dili pagpahiuyon, ang katubigan sa kataposan mibul-og, nga miagos latas sa kawalogan sa Uropa, nga nagbilin sa iyang agi sa gun-ob nga talan-awon. Sa mihupa ang bul-og, ang paggiya kon bahin sa relihiyon sa Protestanteng kayutaan naanod gikan sa klero ug nasangyad sa baybayon sa sekular nga mga gahom. Ang Uropa nalumok pa, hinuon, sa relihiyosong pagkapanatiko ug ang mga lagiw namahawa sa sunodsunod nga nasod. Ang kontinente dili na makasalod sa natibulaag nga katubigan. Sa wala madugay kana miawas ngadto sa ubang mga nasod. Ang ika-17ng siglo mitanyag ug kanal alang sa miawas nga tubig. Nakolonisar ang Bag-ong Kalibotan.
Ang Inawas Gisalod sa Ubang mga Nasod
“Ang usa sa pangunang mga hinungdan sa unang paglalin ngadto sa Amerika,” misulat si A. P. Stokes sa Church and State in the United States, “mao ang tinguha alang sa relihiyosong kagawasan.” Ang mga tawo gikapoy na sa pagpanghasi. Ang mga Baptist, mga Quaker, mga Romano Katoliko, mga Huguenot, mga Puritan, Mennonite, ug uban pa andam moagwanta sa mga kalisod sa biyahe ug molukso ngadto sa wala masayring dapit. Si Stokes nagkutlo sa usa kanila: “Ako nangandoy sa usa ka nasod diin ako may kagawasan sa pagsimba sa Diyos sumala sa gitudlo kanako sa Bibliya.” Ang gidak-on sa pagkapanatiko nga gibilin sa maong mga lalin mahukman sa mga kalisod nga ilang giagwanta. Sumala sa historyanong si David Hawke diha sa The Colonial Experience, ang makaguol nga pagbiya sa yutang natawhan lagmit gisundan sa “duha, tulo, o upat ka bulan nga gigugol nga may matag-adlawng pagdahom sa makalunod nga mga balod ug sa mabangis nga mga pirata.” Human niadto, ang gimakmak-sa-panahon nga biyahedor “nahidunggo taliwala sa mga luog nga mga Indian, nga bantog lamang sa kabangisan . . . [ug magpabilin] sa gutom nga kahimtang sa hataas nga panahon.”
Ang mga indibiduwal nagtinguha sa kagawasan, ang kolonyal nga mga gahom sa bahandi. Walay sapayan sa motibo, ang mga lalin nagdala sa ilang kaugalingong relihiyon. Ang Alemanya, Olandiya, ug Britanya naghimo sa Amerika del Norte nga usa ka bulwarte sa Protestante. Ang Britanikong gobyerno ilabina buot “mosanta sa Romano Katolisismo . . . modominar sa Amerika del Norte.” Ang Canada nailalom sa impluwensiya sa Pransiya ug Britanya. Ang polisa sa Pranses nga gobyerno maoy “huptan ang Bag-ong Pransiya diha sa Romano Katolikong relihiyon,” nga wala gani magtugot nga ang mga Huguenot molalin ngadto sa Quebec. Ang Habagatang Aprika ug mga bahin sa Kasadpang Aprika nailalom sa impluwensiya sa Protestante. Ang maong impluwensiya midako sa paglabay sa panahon samtang ang Australia, New Zealand, ug daghang isla sa Pasipiko nahidugang sa panon sa Protestante.
Ang Espanya ug ang Portugal naghimo nang Katoliko sa Amerika del Sur ug Sentral. Ang Pranses ug Portuges nagpataas sa bandera sa Katoliko sa Sentral Aprika. Sa India, ang Goa nailalom sa impluwensiyang Portuges, mao nga nakagamot didto ang Katolisismo.
Ang Kapunongan ni Jesus (mga Heswita) naporma sa ika-16ng siglo sa pagduso sa Katolikong kawsa. Sa tunga sa ika-18ng siglo, kapin sa 22,000 ka Heswita ang nagbuhat sa tibuok yuta, ug sila nakapahiusa gani sa Katolikong impluwensiya sa Tsina ug sa Hapon.
Ang Bag-ong Talan-awon
Ang mibul-og nga tubig dako kaayog puwersa, sumala sa gipamatud-an sa Saksi nga gikutlo sa sinugdan niining artikuloha. Kini magapatag sa yuta, magahulmag bag-ong mga walog ug mga pangpang, magadugmok sa mga babag sa dalan niini. Ang kusog nga baha walay ilhong agalon, dili mapugngan o matultolan. Mao usab ang lunop sa Repormasyon.
“Busa, ang nahitabo . . . dili kay kadaogan sa usa ka bag-ong miseparar nga relihiyon,” nagpahayag si G. R. Elton diha sa The Reformation Crisis, “apan mao ang malangkobon ug inanay nga pagdawat sa usa ka nabahin nga Kakristiyanohan nga walay mausa ang buot niana.” Ang Kakristiyanohan nabahin, gikusokuso sa bagyo, naluya. Ang pag-unong labawng suod nalangkit sa lokal nga mga hari ug sa mas gagmayng nasodnong mga simbahan. Nadaot ang dugay-nang-establisadong pagmando gikan sa Roma. Ang nasyonalismo migamot sa basaon nga nataran sa Protestantismo. Ang Britanya ug Tinipong Bansa, nga lig-on diha sa mga kamot sa Protestanteng sekular nga mga lider, nagkahiusa sa pagporma sa ikapitong gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya, nga nangupot sa timon sa ika-18ng siglo.
Bisan pa niana, ang kalihokan sa Repormasyon wala magbuhat sa butang mismo nga gilaomang buhaton niini. Unsa ba kana? Sa paglabay sa panahon, ang paninugdang mga doktrina sa Protestanteng mga simbahan, kon kaha nasodnong mga simbahan o dili, sa malangkobon mipahiuyon sa iya sa Roma. Ang unang mga repormador nangandoy sa pagbalik ngadto sa mga sukdanan sa Bibliya, sa maputling Kristiyanidad. Samtang ang sunodsunod nga pagpaluyo midako ug mikusog, ang kagubot sa pagdirihir yanong nagbubog bugnawng tubig sa maong mga pangandoy.
Ang bul-og sa katubigan sa Repormasyon nagbilin sa mga kanal bisan sa atong ika-20ng siglo. Mailhan ba nimo ang pipila niana? Labi pang hinungdanon, kita nagabarog sa ngilit sa kataposang tibuok-kalibotang relihiyosong kausaban. Ang kagahapon sa relihiyon hapit nang makaagpas niini. Maluwas ka ba unya sa pagsud-ong sa bag-ong kapunawpunawan? Kining mga pangutanaha tubagon sa usa ka isyu sa Nobyembre niining magasina.