Dakong Balod sa Relihiyon—Ang Kataposang Sudya

ANG daoban nagbitibiti, midan-ag ang mga aligato, ang mga kuwitis misidlit aron paghatag bulok sa langit sa pula, asul, dalag, ug berde. Patatas diha sa ilang mga dyaket. Mga talidhay, mga tig-ik sa kalipay. Gabii sa Pagdaob sa Inglaterra.

SULAGMA lamang nga nakit-an sa mga trabahante ang 25 ka patayng lawas. Ang mga kalabera mainampingong gilubong, nga ang mga bukton kinuyogpos. Sa ingon nabagtan sa mga historyano ang usa ka misteryosong dalan nga mobalik ug mga 200 ka tuig. Quebec, Canada.

Ang anaa sa ibabaw maoy duha ka dili-konektadong mga hitabo nga may samang hinungdan​—ang Repormasyon.

USA ka artikulo sa among Oktubre 1 nga isyu nagpakita nga nasaksihan sa Uropa ang dako kaayong kausabang relihiyoso sa ika-16ng siglo. Ang mga resulta mikaylap ngadto sa ubang mga bahin sa kalibotan. Daghang bahin sa kinabuhi karong adlawa mao lamay mga gahong nga gibilin sa katubigan sa Repormasyon. Tingali giimpluwensiyahan pa niana ang imong adlaw-adlawng mga buluhaton. Labi pang hinungdanon, kita nagabarog sa ngilit sa kataposang relihiyosong katalagman nga tinong mag-apektar sa imong kinabuhi. Nasayod ka ba sa unsang paagi?

Subaya ang mga agi sa Repormasyon sa mosunod nga mga nasod:

Alemanya: Ang uban nagaingon nga ang impluwensiya ni Luther diha sa Alemang kultura wala hitupngi ni bisan kinsa diha sa Ingles-ug-sinultihan nga kalibotan. Ang iyang hubad sa Kasulatan maoy usa sa Alemang mga Bibliya nga kaylap gidawat. Dako ang nahimo ni Luther sa pagpahimutang sa kinaiya sa pinulongan ug sa pagpahimutang sa gambalay alang sa Alemang panimalaynong relasyon. Gipaila niya sa Estado ang panginahanglan sa pagpatungha sa tanan, nga nagbayaw sa kahimtang sa propesyon sa magtutudlo.

Canada: Ang kolonyal nga kagahapon nagpadayag sa pagbitaranay sa Britanya ug Pransiya nga nagbilin sa timaan niini diha ilabina sa usa ka probinsiya​—ang Quebec. Sa sinugdan gipuy-an sa Pranses nga Katolikong mga imigrante, ang Quebec nailalom sa Britaniko, ug busa sa Protestanteng paggahom niadtong 1763. Maoy sa hapit na nianang panahona nga ang mga minatay nga gihisgotan sa sinugdan niining artikuloha gilubong nga tago duol sa kinutaang mga paril sa siyudad. Nganong sa tago? Tungod kay sila daw mga Protestante, nga niadtong panahona dili ipalubong sa Katolikong mga sementeryo. Ang Quebec nagabarog gihapong usa ka pulo sa Pranses-ug-sinultihang Katolisismo, ug kini nagapatunghag bag-ong mga kalihokan sa pagseparar.

Irlandiya: Kay wala makaangay sa Repormasyon, ang Isla sa Esmeralda nagpalayo. Sa igong panahon, ang Protestanteng impluwensiya misuhop tabok sa Dagat Irlandes gikan sa Inglaterra ngadto sa amihanang mga probinsiya. Ang kabilin karong adlawa mao ang nabahing Irlandiya. Ang tinuig nga mga martsa sa ting-init sa Ulster nagasaulog sa Protestanteng mga kadaogan sa kagahapon. Ang mga pagsaulog kasagarang nagabilin sa agi sa mga barikada, mga bomba, ug mga plastik nga bala. Ang Orange Day nga Parada niadtong Hulyo 1986 nagbilin ug 160 nga angol. Kadto nagdumdom sa adlaw mga 300 ka tuig kanhi dihang si Haring William sa Orange, nga naglig-on sa Protestantismo sa Britanya, nagpildi sa kataposang Katolikong hari sa Inglaterra, si James II.

Tinipong Bansa: “[Ang] nagkadaiyang mga sekta nga may nagkalainlaing Uropanhong mga kagikan maoy epektibong hinungdan nga mitungha ang relihiyosong kagawasan sa Amerika,” misulat si A. P. Stokes diha sa Church and State in the United States. Sa kolonyal nga mga adlaw ang Tinipong Bansa gisapotan sa Protestanteng biste. Ang Calvinistikanhong mga prinsipyo maoy nagtultol sa relihiyon, politika, ug komersiyo. Ang pundamentel nga pagtuo mao nga ang matag usa ka tawo nagbarog nga laktud may tulubagon sa iyang Maglalalang nga walay pagpataliwala sa pari. Ang maong mithi nagpatungha sa kinaiya nga determinado sa paglaraw sa kaugalingong dulnganan niini, sa pag-ani sa mga balos sa kaugalingong paghago.

Si T. H. White nahinumdom diha sa iyang librong In Search of History nga sa sinugdan niining sigloha, 13 porsiento sa populasyon sa T.B. maoy Katoliko. Ang maong proporsiyon miuswag ngadto sa kapin ug 25 porsiento sa pagka 1960. Bisan pag ingon, diyutay rang Katoliko ang nakaabot sa hatag-as nga mga katungdanan sa politika. Si White nagpadayon: “Sa hatag-as nga katungdanan sa Senado, diin gihimo ang gubat ug kalinaw, diin gihukman ang mga kasabotan ug polisa maylabot sa langyawng kahikayan, diin giuyonan ang mga Huwes sa Korte Suprema, gipalabi gihapon sa mga Amerikano ang mga Protestante sa karaang tradisyon ingong mga magbalantay sa nasodnong katuyoan.” Ang batasan nabungkag dihang si John F. Kennedy nahimong unang Katolikong presidente sa Tinipong Bansa.

Alang sa dugang mga panig-ingnan gikan sa ubang mga nasod, palihog tan-awa ang kahon sa panid 29.

Gilunopan nga Nataran

Ilalom sa Protestantismo, ang teolohikanhong lantugi midako, ug ang mga hubad ug mga komentaryo nanglutaw sa taob sa kagawasan ug sa indibiduwal nga pagpahayag. Ugaling, sa paglabay sa panahon, ang kagawasan naghabwa sa pagsaway sa Bibliya. Gidawat ang bag-ong mga ideya; nauso ang paghukom sa kaugalingon. Ang pag-uswag dili na mao ang hinay nga paglapya sa mga balod apan ang daw-dalugdog nga dahunog sa mga balod. Ang kusog nga sulog sa reporma nagbanlas sa mga patukoranan mismo sa tradisyonal Kristohanong doktrina. Ang modernong mga kapuli sama sa ebolusyon, kagawasan sa kababayen-an, ug ang ‘bag-ong moralidad’ gidagsa samag mga kahoyng anod, nga mahilomong mga saksi sa bagyo. Ang kinaugalingong relihiyon sa pila ka Protestanteng nasod nagbilin sa mga indibiduwal nga nahidagsa, nahilabay sa iyang kaugalingong mingaw nga isla sa pagtuo.

Ang yuta sa Protestanteng mga lugar nahulma sa hilig nga molalis sa establisadong mga sukdanan. Ang mga tawo gimatuto pinasukad sa doktrina sa progreso, kagawasan, ug tawhanong mga katungod. Si Max Weber, Alemang sosyologo ug ekonomista, nagpatik sa usa ka mubong sinulat sa 1904 bahin sa Protestantismo ug kapitalismo. Siya miingon nga ang kapitalismo dili lamang resulta sa Repormasyon. Apan iyang nadiskobrehang sa malamposong mga kapitalistang lugar nga nagsagol ang relihiyosong kagikanan, ilado nga ang mga Protestante mao ang mga tag-iya, mga lider, batid nga mga magbubuhat, ug mga hanas. Sumala sa Der Fischer Weltalmanach, sa 540 premyong Nobel nga giganti hangtod 1985, dos-tersiya nahiadto sa mga lungsoranon gikan sa Protestanteng mga kultura. Ang mga molupyo sa Katolikong mga silinganan nakadaog sa 20 porsiento lamang. Sa kinatas-ang 20 ka nasod kon bahin sa gross national product matag tawo, siyam ang Protestante, duha ang Katoliko. Sa laing bahin, sa napulo ka utangan nagkaugmad nga kanasorang gilista, lima ang Katoliko, walay Protestante.

Ang Alemang senemanang mantalaang Der Spiegel misulat nga ang Calvinistang mga mithi maoy nagdasig sa Britaniko sa pagkahimong usa ka dakong gahom sa kalibotan. Sukad sa ika-19ng siglo, ang nagadakong politikanhong kusog sa Tinipong Bansa, Alemanya, ug Gran Britanya nahimong impluwensiya sa soyal nga kausaban. Napasiugda ang managsamang oportunidad sa tanan. Ang mga lilo sa tunga sa suba sa Repormasyon giisip sa pipila ingong mga mag-uuna sa makabag-ong sosyalismo. Ang politikanhong pagkaamgo sa sosyal nga responsabilidad naghatag dalan sa gobyernong nagahinabang sa mga lungsoranon o welfare state. Ilabina sa Protestanteng mga palibot, ang sibil nga mga awtoridad inanay nga mimando sa legal nga mga bahin sa pagkatawo, kamatayon, kaminyoon, diborsiyo, ug panulondon. Ang pagkamabatonan sa diborsiyo ug legal nga aborsiyon sa Katolikong mga nasod karon kasagarang lahi sa iya sa Protestanteng mga nasod.

Duha ka bulwarte sa Protestantismo, ang Tinipong Bansa ug Gran Britanya nagdungan sa pagtubo nga nahimong duhag-sungay nga mananap sa tagna sa Bibliya. (Pinadayag 13:11) Ang higante sa politika sa ika-20ng siglo, ang organisasyong Hiniusang Kanasoran, nga unang gitawag Liga sa Kanasoran, mibuswak gikan sa Protestanteng mga pasiugda.

Ang Baha Mobalik

Ang paghunas magabilin ug timaan sa lapyahan nga mopahinumdom kanato sa umaabot nga pagbalik sa taob. Sa susama, ang Repormasyon sa ika-16ng siglo nagbilin ug dayag nga mga timaan nga atong makita karong adlawa. Ug may lig-ong ebidensiya nga kita nagabarog sa pultahan sa kinalabwang balod sa relihiyosong kausaban nga molabaw sa tanang kagubot sa nangagi, nga magabanlas sa bakak nga relihiyon sa walay kataposan, ug mag-apektar sa tanan nga buhi. Makalabang ka ba niana? Sa tibuok kalibotan, adunay lapad-ug-basehanan nga kadili-tagbaw sa organisadong relihiyon, taliwala sa mga indibiduwal ug sa mga gobyerno. Nganong may kadili-tagbaw man?

Ang relihiyon subsob molapas sa espirituwal nga gahom niini, nga pakasaypon ang biste sa ordinasyon nga kapa sa katungdanan, ang purong sa ulo nga korona, ang krus nga setro. Pila ka tuig ang mantalaan sa Dominggo nga Observer nagpatungha sa pangutana kon kaha ang mga politiko sa Irlandiya andam mopuli sa mga pari sa pagdumala sa nasod. Ang kanhi chancellor sa West Germany si Helmut Schmidt mikomento bahin sa pagpanghilabot sa relihiyon sa politika pinaagi sa pag-ingon, “Dili ako motuo nga kini ikatugot sa panahong walay katinoan.” Ug ang Le Figaro sa Paris miakusar sa iglesya sa “paghilabot sa politika” sa labihan nga “kini nameligro nga makakitang ang politika manghilabot sa relihiyon.” Gikan sa India ngadto sa Ehipto ngadto sa Tinipong Bansa, gikan sa Polandiya ngadto sa Nicaragua, gikan sa Malaysia ngadto sa Chile, ang makapaluyang pakigbisog sa politika ug relihiyon nagapadayon.

Kini dili katingalahan, dili bag-o. Ang Pinadayag kapitulo 17 nagabatbat sa katibuk-an sa bakak nga relihiyon ingong bigaon, ang “Dakong Babilonya,” nga nagapakighilawas sa mga politiko sa yuta. Ang bersikulo 4 nagahulagway sa dugang kaniya ingong “nadayandayanan sa bulawan ug sa mahalong bato ug mga mutya.” Ang relihiyosong imperyo walay pagkatagbaw, nagalunang sa kaluhoan, nahupong sa bahandi. Sa ika-16ng siglo, ang masilakong mga panudlanan ug salapi sa Iglesya Katolika nakadani sa mapangandoyong tinan-awan. Kana matuod usab sa punog-mahalong-bato nga manggad sa tanang relihiyon sa atong ika-20ng siglo.

Ang mga gobyerno nagtan-aw nang maibogon sa maong kabahandianon. Ang Albania nakakita sa kapin sa 2,000 ka moske, mga simbahan, ug ubang relihiyosong tinukod, ug naggamit niana sa sekular nga paagi o naglumpag kanila. Ang Sunday Times mitaho sa 1984 nga ang gobyerno sa Malta “nagsugod sa pagtan-aw sa bahandi sa iglesya,” nga naghunong sa mga hinabang sa mga tunghaan sa iglesya. Sa gisukna kon sa unsang paagi mabawi sa iglesya ang nawalang salapi, ang usa ka ministro sa gobyerno mitubag: “Kon kinahanglan, ilang matunaw ang ilang bulawang mga krus ug salapiong mga altar.” Ang Grego Ortodoksong Iglesya kusganong misupak sa balaod nga naaprobahan niining tuiga sa Gregong Parliamento nga kuhaon sa gobyerno ang dagkong mga yutang gipanag-iya sa iglesya (10 porsiento sa yuta sa nasod).

Sa tibuok kalibotan, ang relihiyon makapahiubos kaayo. Inay mahiusa, kini nabahinbahin. Usa ka Alemang inadlawng mantalaan nagmatikod sa “panag-indig tali sa mga Katoliko ug mga Protestante nga motumbas sa pagdumot.” Ang Frankfurter Allgemeine Zeitung misulat nga bisan ang mga kalihokang ekumenikal, nga gilaraw sa paghulip sa kal-ang, nagsugod gikan sa posisyon sa “kawalay-pagsalig sa duha, dili-mahusay nga panagkontrahanay tali sa mga Katoliko ug mga Protestante.” Si Elie Wiesel, 1986 nga mananaog sa Premyong Nobel Bahin sa Kalinaw, nakutlo sa laing Alemang mantalaan nga nag-ingon: “Ako subsob makahunahunang kita napakyas. Kon may nagsulti kanato niadtong 1945 nga atong makita pag-usab ang paghurohuro sa mga gubat nga gisibahan sa relihiyon sa halos tanang kontinente . . . dili unta kita motuo niana.” Ang relihiyon nga nagasiba sa kasamok, nagahulhog o nagakosentir sa gubat, maoy bakak nga relihiyon. Ug dugay nang gihukom sa Diyos nga kana laglagon.

Ang kapitulo 17 sa Pinadayag nagatino sa dulnganan sa tanang bakak nga relihiyon. Sa bersikulo 16 atong mabasa: “Ang napulo ka sungay [kagamhananong mga gahom sulod sa organisasyong Hiniusang Kanasoran] nga imong nakita, ug ang mapintas nga mananap [Hiniusang Kanasoran], kini sila magadumot sa bigaon [bakak nga relihiyon] ug maglaglag ug maghubo kaniya, ug magakaon sa iyang mga unod ug bug-os magasunog kaniya sa kalayo.”

Hain Ka Magabarog?

Nga daw talagsaon, tapos na ang adlaw sa kabantogan sa bakak nga relihiyon. Ang mga tulomanon, mga batasan, mga tradisyon, ug mga pribilehiyo niini duol nang mahanaw. Tingali kana daw dili posible alang kanimo sama sa pagbanlas sa Iglesya Katolika sa katawhan sa ika-16ng siglo. Apan ang katubigan sa Repormasyon labaw pang dako. Ang bahandi sa iglesya nahiadto sa katawhan, ang gahom niini ngadto sa mga hari. Bisan sa atong adlaw, ang mga nasod maoy magdumala sa kataposang pagkabungkag sa bakak nga relihiyon.

Unsay kahulogan niana alang kanimo sa personal? Susiha ang relihiyosong institusyon nga imong gipasakopan. Ang butang gibarogan niini nahiuyon ba sa Bibliya sa tanang paagi? Kon wala, nan ang imong organisasyon maoy bahin sa “Dakong Babilonya,” o sa imperyo sa kalibotan sa bakak nga relihiyon. Sunda ang sugo nga hikaplagan sa Pinadayag 18:4, nga mao: “Gumula ka kaniya, akong katawhan, . . . kon dili mo buot makadawat ug bahin sa iyang mga hampak.”

Hinumdomi, ang dakong balod nga maglaglag sa bug-os sa bakak nga relihiyon taliabot na. Kini makita na sa kapunawpunawan. Hain ka ba magabarog dihang ipahinabo niini ang kusog nga kalaglagan? Diha sa walog sa pagkadili-matinagdanon? Sa bungtod sa sekular nga awtoridad? o sa bukid ni Jehova? Adunay usa lamang ka luwas nga dapit nga kaadtoan.

[Blurb sa panid 27]

Ang kusog nga sulog sa reporma nagbanlas sa mga pundasyon mismo sa tradisyonal nga doktrina. Ang mga kapuli sama sa ebolusyon, kagawasan sa kababayen-an, ug ang ‘bag-ong moralidad’ nahidagsa samag kahoy nga anod

[Blurb sa panid 28]

Adunay lig-ong ebidensiya nga kita nagabarog sa pultahan sa kinalabwang balod sa relihiyosong kausaban. Makalabang ka ba niana?

[Blurb sa panid 29]

Kon may nagsulti kanato sa 1945 nga atong makita pag-usab ang nagahurohurong mga gubat nga gisibahan sa relihiyon, kita dili unta motuo niana

[Kahon sa panid 29]

South Africa: Ang Calvinistang pagtuo sa predestinasyon mihatag sa teolohikanhong pundasyon sa apartheid o paglain sa puti ug itom. Ang Alemang mantalaang Frankfurter Allgemeine Zeitung, nagtawag sa mga teologo sa Nederduitse Gereformeerde Kerk (maingon nga nailhan ang Dutch Reformed Church sa South Africa) “mga arkitekto sa politika sa apartheid.”

Switzerland: Ingong sentro sa kalihokang Calvinista, nakadani ang Geneva ug libolibong kagiw, kinsa nagdalag bahandi ug kahibalo. Ingong resulta, kini usa gihapon ka dakong magbabangkong siyudad ug may mauswagong industriya nga nagagamag mga relo ug mga orasan.

India: Ang Sosyedad ni Jesus (mga Heswita) mitubo ingong bahin sa Kontra-Repormasyon, usa ka kalihokan sa pagbanhaw sa Katolisismo tapos sa mga kalisdanan tungod sa Repormasyon. Ang mga membro sa Sosyedad nangadto sa probinsiya sa Goa sa ika-16 nga siglo, wala madugay tapos kini makolonisar sa Portugal. Ang impluwensiya sa simbahan gibanaag sa populasyon karong adlawa: Sa Goa, 3 ka tawo sa 10 maoy Katoliko, samtang sa India sa katibuk-an, 1 lamang ka tawo sa 25 ang nagaangkong Kristohanon.

Inglaterra: Sa tuig 1605 si James I, usa ka Protestante, maoy naghari. Samtang midako ang pagdaugdaog sa mga Katoliko, gimugna ang usa ka sekretong plano nga pabuthon ang Parliamento, sa bug-os apil ang Hari. Ang mga tigplano, usa ka grupo sa mga Katoliko nga gipangunhan ni Guy Fawkes, nadiskobrehan ug gipamatay. Ang Nobyembre 5 nagatimaan sa saulog sa Gabii sa Pagdaob. Ang mga pamilya ug mga higala nagatapok pa sa pagpainit sa tugnawng gabii pinaagi sa mga kuwitis ug sa pagsunog sa usa ka “guy” o lalaki, o modelo sa tagmugna sa plano.

[Mga Letrato sa panid 26]

Si Martin Luther ug John Calvin​—mga lider sa Repormasyon