“Ang Katuigan sa Kadalo”
KON nalisdan ang tawo sa pagwagtang sa komun nga ubo, unsay iyang purohan sa pagwala sa mas komplikadong sakit sa kadalo?
Ang kadalo ug kahakog daw dili angay tun-an pa—kini anaa na sukad pa sa pagkabata. Panid-i ang duha ka gagmayng bata nga nagdula sa ilang mga dulaan ug imong makita kana.
Komun ug daotan ang kadalo sa tawo, apan kon bahin na sa nasyonal o internasyonal nga kadalo, minilyon ang naapektohan sa ilang kadaotan. Tagda, pananglitan, ang internasyonal nga negosyo sa droga. Ang Kinatsilag-pinulongang magasin miangkon nga kini ang labing dakong negosyo sa kalibotan—$300 ka libo ka milyon sa usa ka tuig. Milyon-milyong kinabuhi ang nangadaot, ug ang dili-maisip wala sa panahong mga kamatayon gipahinabo sa pag-abuso sa mga droga. Unsay hinungdan sa makapakurat nga pagkaylap sa negosyo sa droga? Walay duhaduha, kini mao ang kadalo.
Ang World Press Review nagpasiugda niini nga motibo sa kadalo. Kini nagkutlo sa Cambio 16 nga magasin-sa-balita sa Madrid, ug nag-ingon nga “hapit 10 ngadto sa 20 porsiento sa tanang ganansiya gikan sa mga halin sa droga ang moadto sa mga nasod nga tigprodukto. Ang laing 10 porsiento ibalik ngadto sa sistema sa ilegal nga negosyo pinaagi sa pagpamuhunan pag-usab diha sa mga laboratoryo, sa mga sakyanan, ug sa mga hinagiban. . . . Ang nahibilin modangat diha sa mamamalit nga mga nasod ug sa paagi sa pagpakunhod sa buluhisan diha sistema sa pamangko sa kalibotan.” Kini nanghimakak sa hunahuna nga ang panginahanglan maoy hinungdan sa kadalo, nga ang kadalo maoy batasan lamang sa mga kabus o sa mga hinikawan. Dayag, nga ang kadalo maoy kaylap tawhanong kahuyangan nga nag-apil sa tibuok natad sa katilingban, lakip kanila nga wala gayod manginahanglan. Ang usa sa katingalahang mga kinaiya sa kadalo mao nga kini malimbongon kaayo—bisan ang mga tawo nga sa kinaiyanhon kontento sa ilang mga kahimtang sa kinabuhi mopakitag kadalo kon hatagag higayon.
Ang kolumnista nga si Meg Greenfield mimulo: “Kon buksan mo ang imong mantalaan sa bisan unsang adlaw ug ikaw makabasa mahitungod sa mga maghuhukom ug sa linain nga mga magsusumbong ug sa kuwestiyonableng mga tawag, sa mga kuskos-balungos ug sa mga panglimbong ug sa mga pamentaha, ug kini makapasubo kaayo. Bisan ang pagdawat nga ang pipila sa mga sumbong nga gipasaka walay pasikaranan ug ang uban napasobrahan lamang, dayag alang kanako nga matag karon ug unya ang mga tawo nagahimog mga butang ug gitugotan nga makalingkawas sa mga butang nga dili angay unta nga tugotan. . . . Kutob na niini nga kita midangat: bisan ang atong pagkamatinabangon maoy pagpatuyang sa kaugalingon, kadalo.”
Unsa ka Kaylap?
Ang kadalo dili butang bag-o sa katawhan, bisan pa nga kini sa walay duhaduha misamot tungod sa mga kalisod sa ika-20ng siglo nga pagkinabuhi. Ang kadalo kaylap kaayo nga ang usa ka editoryal sa The Christian Century mihatag sa dekada sa 1980 ug usa ka ngalan nga gibati niining tukma sa mga ngalan nga sama sa “Ang Katuigan sa Kabalaka” sa katuigang 1950 o “Ang Ako nga Dekada” sa katuigang 1970. Kini nagtawag sa katuigang 1980 nga “Ang Katuigan sa Kadalo”!
Karong adlawa, ang kadalo makita sa tanang dapit diin ang mga tawo magkaipon—sa mga trabahoan, sa mga tunghaan, ug sa komunidad sa katibuk-an. Kini milampos sa iyang makadaot nga impluwensiya diha sa komersiyo, sa politika, ug bisan sa pangunang mga relihiyon sa kalibotan. Kasagaran, ang kadalo mougmad nga mahimong ilegal nga kahiwian o panglimbong. Ang The Canberra Times, pananglitan, naghatag sa Australia ug kuwestiyonableng dungog nga nanguna sa kalibotan diha sa seguro-sa-sakyanan nga panglimbong. Ang Law Society Journal sa Australia daw misuportar niini, nga nag-ingon: “Ang malimbongon nga mga pangangkon/mga pahayag nga gihimo sa mga tawo nga nagpaseguro, ug sa dili-direktang mga tawo nga nagpaseguro, nakapildi sa mga kompaniya sa seguro ug milyon-milyong dolyares matag tuig.” Ang mantalaan midugang nga “kini maoy nagkaseryosong suliran, ilabina sa tinuyo nga pagsunog, sa pagpangguba sa pantalan, sa sakyanan ug sa seguro sa mga sulod sa balay.” Busa sayon nga hisabtan kon nganong daghang tawo ang moyubit sa ideya nga ang kadalo mahanaw. Gani, sila mibati nga ang kadalo kanunay nga nagauban kanato ug nga ang kalibotan nga walay-kadalo maoy usa ka imposibleng damgo lamang.
Ang Kadalo Unya Mahanaw
Sa unsang pasikaranan nga katuohan ang imposible-pamation nga pahayag sa itaas? Kini gipasukad sa kamatuoran nga ang walay-kadalo nga pagkinabuhi nakab-ot na. Bisag kini nga kalamposan dili pa hingpit, gipakita niini kon unsay mahimo uban sa maayong edukasyon ug motibasyon. Ang nagsunod nga artikulo nagapakita kon sa unsang paagi nga aduna unyay tibuok kalibotan nga walay kadalo.