Ebidensiya sa Himaya ni Solomon
SUMALA sa kronolohiya sa Bibliya, ang pagmando ni Haring Solomon sa Israel maoy gikan sa 1037 W.K.P. ngadto sa 998 W.K.P. Makaiikag, ang librong The Archaeology of the Land of Israel, ni Propesor Yohanan Aharoni, nagbutyag kon sa unsang paagi ang rebolusyonaryong pagkaabante sa sibilisasyon sa Israelitas nahitabo sa “mga 1000 W.K.P.”
Ang usa ka pananglitan nga gihatag ni Aharoni mao ang ebidensiya sa solidong mga kuta sa siyudad nga gitukod nga may dagkong mga bato nga “gisapsap nga linginon, rektangular nga mga bloke, nga maayo kaayong pagkahaom.” Kon itandi, ang mga nasod nga kasikbit sa Israel, ang mga bahin sa kuta sa siyudad “hinimo gikan sa tisa ug kahoy.”
Dugang pa, ang mga siyudad nga gitukod pag-usab sa panahon ni Solomon nagpamatuod ug mainampingon nga pagplano, nga may mahapsay nga pagkalinyang mga balay ug sementadong mga karsada. Gitimbangtimbang ni Aharoni ang mga kagun-oban sa “upat ka lungsod sa Juda nga gitukod sa mao gihapong sukaranong plano . . . Beer-sheba, Tell Beit Mirsim, Beth-shemesh, ug Mizpah.” Pagkalahi kaayo kini gikan sa laing dakong sentro sa sibilisasyon—ang mas una pang siyudad sa Ur sa Mesopotamia! Mahitungod niana, si Sir Leonard Woolley misulat: “Wala gayoy pagsulay sa pagplano sa lungsod . . . Ang mga karsada dili sementado, ang kadaghanan kanila walay kalut-san . . . nga naglikoliko nga makasaag.”
Si Aharoni mikomento usab bahin sa kauswagan sa mga gamit sa balay sa mga panahon sa pagmando ni Solomon. “Ang kausaban sa materyal nga kultura . . . maila dili lamang sa maluhong mga butang kondili sa mga seramika usab . . . Ang kalidad sa mga butang nga hinimo sa yutang-kolonon ug ang paagi sa paggama sa seramika miuswag nga halos dili na maila . . . Sa kalit dihay mitungha nga usa ka tugob nga suplay sa nagkalainlaing matang sa mga sudlanan.”
Ang labing bililhong bahin sa pagmando ni Solomon mao ang matahom nga templo, ang palasyo, ug ang mga tinukod sa kagamhanan sa Jerusalem. Daghan kaayong bulawan ang gigamit sa pagdayandayan niining maong mga tinukod. (1 Hari 7:47-51; 10:14-22) Lima ka tuig human nga namatay si Solomon, si Paraon Sisac sa Ehipto miabot ug gihabwaan ang Jerusalem sa mga bahandi niini.—1 Hari 14:25, 26.
Sa Ehipto ug Palestina, ang arkeolohikanhong mga kinulit nagpamatuod nga tinuod nga napildi ni Sisac ang Israel. Gani, daghang mga manalaysay midawat nga ang paglungkab ni Sisac sa Jerusalem nakalig-on sa mahuyang nga ekonomiya sa Ehipto ug nakahimo kang Sisac sa pagtagana ug salapi sa pagpadako sa Ehiptohanong templo nga diha niini iyang girekord ang iyang pagdaog, nga makita niini nga panid. Wala magdugay human niadto namatay si Sisac, ug laing kinulit nagrekord nga midonar ang iyang anak nga lalaki ug duolan sa 200 ka toniladang bulawan ug salapi ngadto sa mga templo sa Ehipto. Ang kinulit wala magbutyag sa tuboran niining bahandia, apan ang arkeologong si Alan Millard, diha sa iyang librong Treasures From Bible Times, nagsugyot nga “ang kadaghanan sa mga bulawan niini kinuha ni Sisac gikan sa Templo ni Solomon ug sa palasyo sa Jerusalem.”
Dili kahibulong nga bisag ang ateyistikong tuboran midawat sa kamatuoran sa mahimayaong pagmando ni Solomon! Ang Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia), ubos sa talaan niini nga “Solomon,” nagtawag kaniya nga “magmamando sa Israelinhon-Judeanhon nga gingharian,” nagdugang nga siya nagmando sa panahon sa “kinatayoktokan sa gingharian.”